تزئینات در معماری ایرانی
گره :
همانطور که در جزوات قبل به خصوص جزوات مربوط به شیوه رازی و آذری توضیح دادیم هنرمندان اسلامی بدلیل عدم امکان استفاده از نقوش انسانی و حیوانی ناچار به نقوش هندسی روی آوردند و دراین زمینه به قدری پیشرفت کردند تازیباترین و منطقی ترین و مناسب ترین طرح ها و نقش های هندسی را به وجود آوردند . استفاده از نقوش هندسی در تمام رشته های هنری (تولیدی) و به خصوص معماری جلوه گر شد تا آنجا که کاملترین و انسانی ترین این نقش ها را درابنیه اسلامی می بینیم . البته در دوران صدر اسلام (خراسان) به دلیل گرایش به سادگی و پرهیز از تزیین ساختمان کمتر با نقوش تزیینی روبرو هستیم ولی از شیوه رازی به بعد (عهد سلجوقیان به بعد) استفاده از این گونه تزیینات در ساختمانها به طور جدی و رسمی شروع می شود و روبه تکامل میگذارد تا آنجا که دردوره مغول و تیموری با بهترین نمونه های این تزئینات مواجه می شویم .
البته در عهد سلجوقیان نیز بکاربردن نقوش هندسی آجری (گره سازی با آجر) به طور جدی و با بهترین کیفیت ممکن معمول بوده است . به هرحال نقوش تزئینی هندسی در معماری به صور مختلف ظهور می کنند که عبارتند از : گره ، کاربندی (رسمی بندی – یزدی بندی …..) ، مقرنس به دلیل اهمیت بیش از اندازه این تزئینات و هم چنین به دلیل اینکه داوطلبان رشته معماری کمتر با آنها آشنا هستند و، همین طور به دلیل تاکید بر این مسئله در کنکور ورودی دانشگاه ها ، در این جزوه سعی کرده ایم که شما داوطلبان عزیز را تا آنجا که ممکن است و لازم با این نقوش هندسی آشنا کنیم .
به طور کلی گره ها یک نوع تزئین معماری هستند که بر اساس قانون و قاعده ای معین و با استفاده از خطوط مستقیم شکل می پذیرند . گره ها انواع و اقسام مختلفی دارند که می توانند برروس سطوح مستوی (ناصاف) یا صاف (درها ، پنجره ها ، دیوارهای عمودی و …) و برروی سطوح منحنی (قوس زیر گنبد ، زیر سردر ورودی ، نیم گنبدها و…. به طور کلی تمامی پوشش های افقی ساختمانها) اجرا گردند.
البته وقتی گره برروی سطوح منحنی اجرا گردد ، بیشتر به آن کاربندی یا مقرنس می گویند .
بنابراین می توان گفت که گره عبارت است از کلیه نقوش تزئینی هندسی که اگر برروی سطوح صاف و مستوی اجرا گردند همان گره نامیده می شوند و اگر برروی سطوح منحنی اجرا گردند کاربندی یا مقرنس ، البته تمام این تزئینات خود تقسیمات متعدد و گوناگونی دارند که آشنایی با تمام آنها شاید غیر ممکن باشد .
به هرحال به طور کلی گره ها می توانند با مصالح مختلفی چون : چوب ، عاج ، گچ ، کاشی ، آجر ، به تنهایی یا به صورت ترکیب با هم بکارروند (مثل ترکیب چوب و عاج جهت گره سازی درب یا پنجره یا ….) اولین نکته قابل ذکر در گره آن است که هر گره درزمینه (قاب) مخصوص به خود محدود می شود ، یعنی به وجود آمدن شکل گره از به وجود آمده زمینه آن جدا نیست . هر گره از عناصر خاصی به وجود می آید (دراصطلاح هنرهای سنتی به این عناصر یا مدلهای تشکیل دهنده فرم عمومی گره ها آلت می گویند) که هر کدام از آنها اسامی خاص خودرا دارند . مثل : شمسه ، سوسنی، پاباریک ، طبل، پنج ، و …. برای اینکه با هرکدام از تزئینات فوق (گره ، کاربندی، مقرنس) بهتر آشنا شوید در ابتدا تصاویری از آنها را در ساختمانهای مختلف نشان میدهیم . در اینجا منظورما فقط آشناشدن با شکل ظاهری این تزئینات است تا بتوانیم آنهارا از هم تمیز بدهیم و تفکیک کنیم . بعد با نقشه این نقوش هندسی نیز آشنا خواهیم شد .
درشکلهای 4تا1 نمونه های مختلف گره را درابنیه گوناگون می بینید . در شکل 1- (مسجد مطهری) علاوه بر گره که بربالای سردرساختمان ملاحظه می کنید ، نمونه ای از مقرنس نیز درزیر قوس (طاق) ورودی مشاهده می شود .
در شکلهای 2و4 ، نمونه گره سازی برروی گنبد را ملاحظه می نمائید که با کاشی بوجود آمده است . در اینجا ذکر این موضوع لازم است که : در صفحه اول همین جزوه نوشتیم که اگر گره برروی سطوح منحنی اجرا شود به آن کاربندی یا مقرنس می گویند ولی در این جا باید دقیق تر توضیح بدهیم و بگوئیم که اگر گره برروی یک سطح منحنی محدب اجرا شود (پوسته خارجی گنبد) به آن همان اطلاق می شود (همانگونه که به این نقوش برروی سطوح مستوی گره می گویند) و اگر برروی یک سطح منحنی مقعر اجرا شود (پوسته داخلی گنبد یازیرسردرو قوس ورودی مثل شکل 1) ممکن است یا کاربندی باشد و یا مقرنس .
توجه داشته باشید که تزئینات کاشی کاری ساقه گنبد (استوانه ای که گنبد برروی آن استوار است ) را گره نمی گویند بلکه اینها خطوط تزئینی بنانی هستند . (شکلهای 2و3و4) . در شکل -3 یعنی گنبد سبز مشهد تزئینات داخل دیوار و طاق نماها را گره می گویند . اگر به دقت به شکل -4 توجه نمائید زیرطاق ورودی یک نمونه از مقرنس گچی قابل مشاهده است .
امیدواریم که با دقت در شکلهای 4تا1 منظور مارااز گره در ساختمانها متوجه شده باشید ، البته چهار شکل مذکور ، فقط گره سازی به کمک کاشی و برروی گنبد و سردر ساختمانها را نشان داده اند. در مورد گره سازی چوبی یعنی درب یا پنجره بعداً در همین جزوه بیشتر آشنا خواهید شد .دراینجا ضمن نشان دادن گره سازی در ابنیه سنتی ، بدلیل مهم بودن ساختمان مسجد و مدرسه مطهری به توضیح بیشتری در مورد این ساختمان می پردازیم . آغاز این ساختمان مهم در سال 1296 هجری قمری میباشد و در نزدیکی میدان بهارستان تهران واقع شده است . از مشخصات ارزنده این ساختمان کاشیهای مصور خشتی رنگارنگ آن است که دارای مناظر بسیار زیبا و بدیعی می باشد . همچنین از نظر حجاری و سنگ تراشی دارای ستون های یک پارچه سنگی و ازاره سنگی زیبا و قابل اهمیت است.
به طور کلی مدرسه مطهری در اعداد بزرگترین مدارس تهران است . طول آن 62 متر و عرضش 61 متر می باشد و دروسط آن حیاط بزرگ و مشجری قراردارد .
حال به معرفی چند نمونه از کاربندی می پردازیم . کاربندی به تزئینات زیر گنبد یانیم گنبد (سردرورودی و….) یا طاق نماها و …… می گویند که از تقاطع و تداخل یک سری قوس های جناغی (قوسهای نوک تیزک در معماری بعد از اسلام در ایران رایج شد) به وجود می آیند . یک از عمده ترین خواص کاربندی انتقال نیرو (فشار یا وزن سقف) از بالا به پایه ها و دیوارهای عمودی است . علاوه بر این کاربندی یک عامل مهم تزئینی نیز به حساب می آید .
در شکل -5 فضای زیر گنبد مسجد امام اصفهان (مسجد شاه سابق) را ملاحظه می کنید . در شکل -6 هشتی ورودی مدرسه چهار باغ اصفهان و در شکل -7 سقف امامزاده شاه حسین کرمان نشان داده می شود .
در شکل -5 می بینید که کاربندی ساده و درعین حال بسیار ظریف مسجد امام اصفهان بکمک کاشی معرق پوشانده شده است . اگر به دقت به این شکل توجه نمائید ، متوجه خواهید شد که کاربندی از تقاطع قوسهای جناغی که نوک تمام آنها در یک ارتفاع معین قرار دارد به وجود آمده است . باز اگر با دقت بیشتری به این تصویر نگاه کنید متوجه خواهید شد که نقوش کاشیکاری معرق ، نقوش گیاهی بسیار جالبی هستند به این نقوش ، اسلیمی می گویند . اسلیمی یعنی منسوب به اسلام و به طور کلی به نقوشی اطلاق می شود که در ابنیه اسلامی به کار می روند ولی به طور مشخص تر منظور از نقوش اسلیمی ، نقوش گیاهی ، مثل ساقه و برگ گیاهان مختلف ، به خصوص ساقه مو و هم چنین نقوش حیوانی مثل بدن مار یا خرطوم فیل و…. می باشد .
البته نقوش حیوانی در طرح های اسلیمی بکار می روند که بیشتر منحنی باشند و حتی آنها را هم به صورت خلاصه در آورده به طوری که معلوم نمی شود که مثلاً فلان منحنی بدن ماریا خرطوم فیل است .
به هرحال هدف ایجاد یک فرم کلی و جالب است که با استفاده از نقوش گیاهی و حیوانی (بدن مار و خرطوم فیل) به این منظور دست پیدا می کنند که بدون شک از برجسته ترین تزئینات ابنیه اسلامی محسوب می شوند . حال برای اینکه فرم قوس ها در زمینه معرق کم نشوند و قوس ها را به طریق دیگری جدای از نقوش اسلیمی معرق کاری تنظیم کرده اند که اگر بیشتر دقت کنیم می بینیم که نوارهای باریک تیره و روشن که به صورت هندسی نقش شده اند این وظیفه را به عهده دارند .
این حالت را درشکل -6 نیز به وضوح می بینیم ، یعنی دراین تصویر نیز خطوط قوس های جناغی کاملاً تیره شده اند (لاجوردی پررنگ) تا کاربندی جلوه بیشتری پیدا کند . هرکدام از عناصر تشکیل دهنده کاربندی ها (منظور آن لوزی هایی هستند که هر چهار ضلعشان برابر نیستند ، بلکه دوبدو مساوی میباشند و هر قدر به مرکز سقف نزدیک می شویم ، این عناصر متشکله ، کوتاهتر می شوند ) نام خاصی دارند که در قسمت نقشه ها با آنها آشنا می شویم . در شکل -7 سقف امامزاده شاه حسین کرمان را که خیلی ساده کاربندی شده است می بینیم . این نمونه کاربندی از گچ است و باز هم دراین شکل پیداست که این لوزی های فرو رفته (عمیق ، سه لبه ای) ، هر چقدر که به مرکز سقف (روزنه ای که درآن نور به داخل می تابد و به آسمانه معروف است) نزدیک می شویم ، کوچکتر و ریزتر و درعین حال نسبت به پائینی ها پهن تر می شوند .
حال به معرفی چند نمونه از مقرنس می پردازیم . مقرنس به تزئیناتی می گویند که بیشتر در زیر سردرهای ورودی ابنیه مختلف و بعضاً به عنوان تزئین طاق نماها و غرفه های نسبتاً عمیق بکار می رود گاهی نیز مقرنس به صورت چند ردیف و دورتادور گنبد یا مناره ابنیه مختلف قرار می گیرد که در این حالت یعنی به صورت منظم و مثل کمربند برگرد یک بخش از ساختمان واقع می شود (عمدتاً برفراز ساقه گنبد یا فراز گلدسته ها) به آن قطاربندی مقرنس یا به اختصار قطاربندی می گویند .
در شکل -8 مقرنش زیر سردر ورودی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ملاحظه می نمایید که با کاشی کاری معرق پوشیده شده است در واقع مقرنس به عناصری می گویند که به نظر می رسد درفضا معلق هستند و هرکدام به شکل یک طاق خیلی کوچک فرورفته (معقر) به نطر می رسد .
در شکل -9 مقرنس زیر تالار مسجد میدان اصفهان را می بینید همانطور که از شکل پیداست این مقرنس خیلی پرکار و شاید بتوان گفت کمی شروغ است و جنس آن از گچ است . در شکل -10 گنبد خانه مسجد حکیم اصفهان نشان داده شده است در این شکل مقرنس واقع در گودی محراب (همان جایی که منبر قرار گرفته است) ملاحظه می کنیم و علاوه برآن تزئین سقف بنا را می بنید که به صورت کاربندی (تداخل قوسهای جناغی) است . در شکل -11 مقرنس محراب مسجد شیخ لطف اله اصفهان را ملاحظه می کنید که بسیار ظریف و خوش ترکیب است و با کاشی معرق نما شده است با مقایسه شکل های 12 و 8 با شکل 9 ، تفاوت انواع مقرنس را از لحاظ ظرافت و شلوغی (ریزه کاری بیش از حد) متوجه می شوید در شکل -12 تزئین زیر تالار تیموری اصفهان نشان داده شده است که در واقع نه مقرنس است نه کاربندی ، بلکه می توان آن را ترکیبی از مقرنس و کاربندی به حساب آورد ، به این نوع سیستم یزدی بندی می گویند که در تقسیم تزئینات معماری اسلامی بیشتر جزوکاربندی به حساب می آید تا مقرنس ، در همین جا راجع به ساختمان تالار تیموری اصفهان که به شیوه اصفهانی ساخته شده است توضیح مهمی را باید ذکر نماییم و آن این است که در دوره صفویه (نقطه عطف شیوه اصفهانی ) برای اولین بار پس از اسلام نقاشی به عنوان یکی از تزئینات مهم رشته معماری به کار می رود .
همانطور که قبلاً هم گفته ایم به دلیل این که فرهنگ اسلام نقاشی (بخصوص کپی از صور انسانی و حیوانی) را مجاز را نمی شمرد . هنرمندان مسلمان به نقوش هندسی (گره ، کاربندی ، مقرنس) و همچنین نقوش گیاهی که در (معرق کاری بهترین نمونه های آن را می بینیم ) روی آورند . به هرحال برای اولین بار در دوره صفویه نقاشی به عنوان یک عامل مهم تزئینی عرضه اندام می کند و در ساختمان عالیقاپوی اصفهان مستقیماً به کار می رود . به غیر از اینکه به طور مستقیم از نقاشی استفاده می شده است با توجه به شکل -12 با بکار بردن خطوط پر رنگ (لاجوردی) بر روی مقرنس ها و کاربندی ها (بر روی فصل مشترک سطوح مختلف و قوسهای کاربندی و مقرنس) البته در مواقعی که کاربندی و مقرنس با گچ اجرا شده باشد ، باعث جلوه هرچه بیشتر این نوع تزئینات می شده اند . اگر شکل -12 را با شکل -9 مقایسه کنید (شکل -9، خطوط پر رنگ بروی فصل مشترک سطوح مقرنس وجود ندارد) بهتر متوجه مقصود ما میشوید . استفاده از خطوط پر رنگ لاجوردی بر روی زمینه سفید گچی در اطراف میدان نقش جهان (در طاق نما) یکی دیگر از نمونه های نقاشی بر روی گچ سفید است . در اینجا به ذکر توضیحات مفصل تری راجع بهمقرنس می پردازیم که بسیار مهم است .
مقرنس :
یکی از مهمترین عناصر تزئینی در ساختمانهای ایرانی و اسلامی مقرنس است که بیشتر در بناهای مذهبی مثل مسجد و مدرسه بکار رفته است . کلمه مقرنس با قر و قرناس و قرنس (قرنیز) خویشاوند است و می توانیم بگوییم مقرنس یعنی قرنیس دار شده و این معنی با شکل و فرم عنصر تزئینی مورد نظر ما که از تعدادی سطوح برآمده و فرورفته تشکیل شده است و کم و بیش موافق است . برای اینکه بیشتر با معنی کلمات فوق الذکر آشنا شویم به فرهنگ لغت مراجعه می کنیم : قر به معنای چیز فرو رفته است هرگاه ظرفی فلزی یا چیزی شبیه به آن باثر برخورد با جایی فرو رفتگی پیدا کند می گویند قر شده است (توجه داشته باشید که مقرنس نیز از تعدادی سطوح فرورفته و برآمده تشکیل شده است) . قرنیز ماخوذ از قرناس یا قرنس عبری است و به معنای پیش آمدگی باریک بالای در و پنجره ، شبیه حاشیه یا سایبان که از آجر یا سیمان (ساروج) درست می کنند می باشد .
در برخی از فرهنگها آمده است : مقرنس به فتح قاف و نون به معنی گچبری و نردبان سازی در سقف طاقها و ساختمان ها است . مقرنس کاری یعنی عمل گچبری و هنرنمایی با گچ در داخل ساختمان به خصوص در زیر سقف که با سطوح گود و برجسته ایجاد نقش کند . البته در فرهنگ ها معنای متعدد دیگری نیز قر و قرنیس و قرنیز و رناس و … آمده است که از حوصله بحث ما خارج است .
به هرحال آخرین معنا که برای مقرنس ذکر گردید به آنچه مورد نظر ما است نزدیک تر است گرچه در آن ذکر شده که از گچ است ، در حالی که می دانیم این تزئین می تواند از آجر یا کاشی و حتی سنگ هم باشد . به هر حال از مجموعه تعاریف و معانی مندرج در فرهنگ ها که به عنوان نمونه چندتایی را در بالا ذکر نمودیم چنین برمی آید که : مقرنس یک عنصر تزئینی است که در بالای دیوارها (دیوارهای منتهی به قوس و یا پوشش نیمه گنبدی ، یعنی سردر بناها و …) و به خصوص در سقف و گوشه های سقف ابنیه مختلف به کار می رود . مقرنس با مواد و مصالح مختلف و با نقوش متفاوت و با اشکال گوناگون قابل اجرا است .
در جلد نهم فرهنگ لغت لاروس Larouss در مورد مقرنس آمده است : موتیف (عنصر) تزئینی معماری که فرم آن استالاکتیت ها را به یاد می آورد . استالاکتیت ها ، همان ترکیبات آهکی آویزان از سقف نمادها می باشد . شاید بتوان گفت که مقرنس تقریباً ترکیب فرمهای منشوری برجسته و گود است که به روی هم قرار گرفته باشند . د ر کتاب هنر اسلامی جزوه مجموعه مخصوص تاریخ منتشر شده با راهنمایی هانری ماتن به این ترتیب از مقرنس (استالاکتیت) تعریف شده است . عنصر بسیار مشخص تزئیناتی معماری اسلامی به خصوص ایرانی ، استالاکتیت ها هستند و به این دلیل به این اسم نامیده می شوند که ترکیبات و رسوبات آویزان از سقف نمادها را به یاد می آورند . استالاکتیت ساده با هفت عنصر منشوری که می توانند به هم وصل شوند و به صورت یک جلوآمدگی درآیند تشکیل شده است (شکل-13) .
به هرحال با توجه به مطالب فوق الذکر می توانیم مقرنس را به چهاردسته تقسیم نماییم :
دسته اول : مقرنس های جلو آمده که مواد آنها غالباً از مایه مصالح اصل بنا و اکثر ساده و در انتهای سطوح خارج بنا اجرا می شود و استحکام آن زیاد است .
دسته دوم : مقرنس های روی هم قرار گرفته که احیاناً از مایه مصالح اصل بنا و یا قطعات سنگ و آجر و گچ در سطوح داخل و خارج بنا اجرا می شود و دارای ثبات و استحکام متوسطی است .
دسته سوم : مقرنس های معلق (آویزان) که معادل استالاکتیت فرنگی است .این نوع مقرنس معمولاً از چسباندن مواد مختلف چون گچ ، سفال ، کاشی ، و غیره به سطوح مقعر داخل بناها صورت می گیرد و آویزان به نظر می رسد و دارای ثبات و استحکام کمی است .
دسته چهارم : مقرنس هاس لانه زنبوری است که چون خانه های لانه زنبوری است که مانند خانه های لانه زنبور به چشم می خورد . این نوع نزدیک و شبیه به دسته سوم است و در ایران خیلی کم استعمال شده است .
سابقه مقرنس در ایران به قبل از اسلام باز می گردد و اولین نمونه های شناخته شده مربوط است ب دوره ماد (708-550ق.م) که در دخمه دکان داود وجود دارد . البته بدیهی است که فرم مقرنسهای این دوران بسیار ساده و معمولی است و با آنچه شما در تصاویر 8-12 مشاهده کرده اید کاملاً متفاوت است همچنین در دوره های هخامنشی ، اشکانی و ساسانی نیز نمونه هایی از مقرنس وجود داشته است . اما مقرنس در ساختمانهای بعد از اسلام (ابنیه اسلامی) حائز کمال اهمیت است و تمام توضیحات ما مربوط است به بناهای اسلامی اما نوع مقرنس از نظر کیفیت و فرم و شکل ظاهر و کمیت اجرایی آن در دوران مختلف اسلامی نیز متفاوت است . درچهار قرن اولیه هجری (سبک خراسانی) مقرنس به طور پراکنده و خیلی ساده در ساختمانها به چشم می خورد ، نمونه هایی که در شیوه خراسانی بکاررفته اند را میتوان پیشاهنگ این عنصر تزئینی درقرون بعدی اسلامی دانست . اما دردوقرن پنجم و ششم هجری که مقارن است با عهد سلجوقیان (سبک رازی ) این عنصر تزئینی شدیداً در حال تحول است . دراین دوره مقرنس از صورت کلی که درممالک مختلف و نواحی تحت اشغال اعراب بروز کرده بود ، به سوی عوامل تزئینی عصر ساسانی رفت . دراین دوره چون تالارهای بزرگ مربع (مثل عهد ساسانیان) ساخته می شد و چون سقف این تالارها به کمک گوشواره ساخته می شدند ، زمینه مناسبی برای توسعه مقرنس فراهم شد .
اضافه بر مقرنس هایی که در گوشوار بنا (گوشه زیر گنبد ، البته هرچهار طرف ) تعبیه می گردید، در خارج بناها هم این عنصر تزئینی بکار میرفت (به صورت قطاربندی در مناره ها و یا درزیر طاق نماهای بیرون ساختمان) . در جزوه سبک رازی نمونه ساختمانهایی که با مقرنس تزئین شده اند ذکر شده است. دردوره مغول مقرنس رونق بیشتری پیدا کرد (بخصوص پس از آنکه با تمرکز قدرت مغول و آذربایجان ثروت و فرهنگ و تمدن کشور از خراسان به تبریز منتقل شد) و با ردیف های مفصل تر و مواد متنوع تر و در محلهای بیشتری از ساختمان بکار میرفت و هرچهار نمونه آن در داخل و خارج ساختمان ها بکار گرفته شد.
دردوره تیموری نیز این نوع تزئین دنباله روی تکنیک های دوره مغول بود . دراین دوره برای زینت بخشیدن به سطوح واحدهای مقرنس ، بیشتر از کاشی و موزائیک استفاده گردید (بیشتر نسبت به دوره مغول) . دوره صفوی را عهد طلایی هنر ایران می گویند و الحق این اطلاق در مورد هنرهای تزئینی ازجمله مقرنس مصداق دارد . البته این مطلب به آن معنی نیست که هنرمندان دوره صفوی دست به ابتکار و اختراع فوق العاده ای زده اند ، بلکه بیشتر به این علت است که بر اثر توجه پادشاهان صفوی مراکز هنری زیادشد و رشته های مختلف هنری به اوج ترقی خود رسیدند . به هرحال مقرنس در عهد صفویه کاملاً جنبه تزئینی پیداکرده بود و اغلب با کاشی (از نوع معرق) و موزائیک نماسازی می شد . دراین دوره نیز مثل سبک آذری هرچهاردسته مقرنس با دقت و ظرفیت فراوان بکار میرفت و البته تازگی هایی نیز به ظهوررسیدکه عبارتند از : توسعه و کاربرد بیشتر مقرنس های آویزان ، (چون دراین دوره جنبه تزئینی ابنیه بیشتر مورد توجه بود، پس به دلیل زبیایی بیشتر نوع آویزان ، از این دسته از مقرنس بیشتر استفاده می کردند، توجه داشته باشید که این نوع مقرنس از استحکام و خاصیت انتقال نیروی بسیار کمی برخورداراست ) بکار بردن مقرنس در سرستون ، مثل سرستون های عالی قاپوکه چوبی هستند و عمارت چهل ستون ، سومد، بکاربردن فراوان سطوح مقعر به صورت گوشوارهای معمولی در پایین و گوشوارهای لچکی دربالا و تقسیم این لچک ها دربالای لوزی به نحوی که انتهای سطح مقرنس چون دندانه ها جلوه می کند و نیم سقف بالای آن مانند یک ستاره به چشم می خورد و …. مقرنس دردوران بعد از صفوی (افشاریه ، زندیه و قاجاریه ) نیز مانند روشهای مرسوم در عهد صفویه به کار خود ادامه داد که البته تکنیکهای معماری و تزئیناتی دوران بعد از صفویه از نظر کیفیت به پای دوران صفویه نمی رسد .
در این جا به معرفی چند حالت مهم و چند نقشه از مقرنس های مختلف می پردازیم که فراگیری آنها خیلی مهم است . البته فراگیری به این منظور نیست که نقشه ها را از حفظ بتوانیم بکشیم ، بلکه بدین معنی است که با مفاهیم عمومی اینگونه نقشه ها آشنا شویم و اسامی عناصر و اجزاء تشکیل دهنده آنها را (که معماران سنتی به آنها آلت می گویند) و همچنین فرم و شکل هر آلت را فراگیریم در شکل -14 که از چهار قسمت تشکیل شده است .مراحل مختلف ترسیم نقشه یک مقرنس را که به مقرنس دوپا معروف است مشاهده می کنید .در هرچهار شکل معلوم است که مقرنس در کار در یک هشت ضلعی نیمه ترسیم شده است و این بدان معنی است که پلان ایوان یا طاق نما و یا…. که مقرنس درزیر سقف آن تعبیه شده است به شکل یک هشت ضلعی نیمه است .
توجه داشته باشید هرچهار نقشه که در شکل -14 ملاحظه می نمایید پلان معکوس خوانده می شوند . در واقع برای رسم این نقشه ها به سقف ساختمان (به طور فرضی) نگاه کرده ایم ، درمورد ساختمانهایی که سقف آنها از پیچیدگی و اختلاف متعدد سطوح برخوردار باشد ، برای نشان دادن وضعیت سقف (به ویژه ابنیه تاریخی و قدیمی و غالباً سقفهایشان چنین حالتی دارند) از پلان معکوس استفاده می کنند ، به هرحال شکل -14 نقشه تکمیل شده این مقرنس است . آلت های مختلف این مقرنس همانطور که در شکل -14 نیز مشخص شده اند عبارتند از :
1- تخت چهارلنگه 2- شاپرک 3- پاباریک 4- تخت پنج لنگه 5- طاس 6- نصف شاپرک 7- سرسفت 8- تنوره 9- نصف طاس 10 ترنج
با اینکه در شکل -14 به همراه نقشه مراحل مختلف مقرنس ، این آلت ها نشان داده شده اند ولی در این جا نیز به معرفی تصویری آنها می پردازیم .
شمسه :
شمسه به آن فرم انتهایی مقرنس می گویند که درواقع درزیر سقف و در نقطه ماکزیمم آن قرار می گیرد ، شمسه را نمی توان یکی از آلت های مقرنس به حساب آورد ، بلکه باید گفت بخش باقیمانده زیر سقف است که بین یک سری از آلت ها محصور می شود . مثلاً در شکل -14- د فرم شمسه بین یک سری ترنج واقع و محصور شده است . برای اینکه بهتر متوجه شمسه بشوید در شکل -14- د شمسه را پررنگ و ضخیم نشان داده ایم . به دلیل شباهت فرم شمسه با خورشید ، آن را به این نام می نامند .
درشکل -14 – الف و ب نقشه های مقرنس دوپا که باپلان نصف هشت ضلعی قابل اجرا است .
در شکل 14- ج و د نقشه های "مقرنس دوپا" که با پلان نصف هشت ضلعی قابل اجرا است .
در شکل -15 درو پرسپکتیو از یک تزئین مقرنس را ملاحظه می نمایید که به مقرنس چهارپا معروف است . درشکل -15 – الف ، پرسپکتیوی مقرنس را از روبرو (وزیر) می بینید و در شکل -15 – ب گوشه سمت راست مقرنس را که قدری بزرگتر شده است ملاحظه می نمایید سعی کنید آلت های مختلف مقرنس را دراین پرسپکتیو پیدا کنید . مطلب مهم این است که بعضی از این آلت ها به صورت یک سطح مستوی (صفحه و صاف) می باشد که دراین صورت نقشه آن آلت به خوبی معرف حالتش نیز می باشد ولی بعضی از آلت های مسطح نیستند ، بلکه عمق و فرورفتگی دارند ، دراین صورت پیدا کردن آلت از روی پرسپکتیو مقرنس ، در فهم بهتر وضعیت کلی مقرنس و آلت های آن ، به ماکمک می کنند . به هرحال علاوه بر شکلهای -15 – الف و ب مراحل مختلف ترسیمی نقشه مقرنس چهارپا در شکل -16 نشان داده شده است (توجه داشته باشید که مثل شکل -14، شکل -16 نیز از چهار قسمت : الف ، ب ، ج ود تشکیل شده است که در دو صفحه مقوایی و پشت سرهم و بعد از این صفحه نشان داده شده اند)
شکل -15 : پرسپکتیو از یک سیستم مقرنس اجرا شده معروف به مقرنس چهار پا .
حال باز می گردیم به گره که برروی سطح صاف و مستوی (درب و دیوارهای عمودی و …) و همچنین سطح منحنی و محدب (پوسته خارجی گنبدها) قابل اجرا است . ابتدا برای اینکه بهتر متوجه نحوه کاربرد گره بشوید در شکل -17 ، پرسپکتیو درب نقره شاهزاده حسین قزوین را ملاحظه می کنید ، در کادر وسط درب یک گره بسیار زیبا بکاررفته است که مربوط است به گره تندده درشکل -18 کادر وسط درب را بزرگتر کرده ایم و نشان داده ایم تابهتر متوجه کیفیت و نقوش و خطوط این گره بشوید .
در شکل -19 نقشه گره تندده که دقیقاً برابر است با کادر گره درب امامزاده شاه حسین قزوین نشان داده شده است . آلت های مختلف این گره عبارتند از : 1- شمسه 2- ترنج 3- شش بند 4- پنچ . در گره همیشه آلت ها مسطح می باشند . (برخلاف مقرنس که آلتها گود و فرورفته و به طور کلی سربندی هستند) و در نتیجه فهمیدن نقشه گره خیلی ساده تر از نقشه مقرنس است . در شکل -20 مراحل مختلف ترسیم نقشه این گره آمده است ، توجه داشته باشید که در شکل -20 یک چهارم آنچه در شکل -18 معرفی شده است ترسیم شده است . درواقع باید نقشه شکل -20 را چهار بار کنار هم تکرار کرد (با در نظر گرفتن چپ و راست تصویر) تا کادر شکل 18 یا 17 به دست آید . آن بخش از شکل -18 را که در شکل -20 مورد ترسیم قرار داده ایم با خط و چین مشخص کرده ایم .
در شکل -22 ، یک گره دیگر را معرفی کرده ایم که به گره ده پا بزی معروف است آلتهای گره ده پابزی عبارتند از : 1- شمسه 2- ترنج 3- ترقه 4- شش بند 5- پابزی ، با شمسه و ترنج و شش بند در ترسیمات قبلی آشنا شده اید ، اما آلتهای ترقه و پابزی جدیدند . برای اینکه بهتر متوجه آلتهای این گره بشوید درشکل -22 گوشه پایین تصویر گره ، آلتها را پررنگ تر از بقیه شکل ترسیم نموده ایم .
در شکل -23 یک گره دیگر را معرفی کرده ایم که به گره هشت چهار لنگه معروف است . این گره در کاشیکاری امامزاده محروق بکار رفته است . در قسمت بالای شکل -23 کاشیکاری امازاده محروق و در قسمت پایین ، نقشه این گره را ملاحظه می نمایید . آلتهای این گره عبارتند از : 1- شمسه 2- ترنج 3- شش شل 4- چهار لنگه ، با آلتهای شمسه و ترنج که تقریباً بدون استثناء در تمام انواع گره ها وجوددارند قبلاً آشنا شده اید ولی آلتهای شش شل و چهار لنگه جدیدند . در شکل -23 جهت بهتر متوجه شدن آلتهای بعضی از آنها را پررنگ تر از بقیه نمو- یزدی بندی :
در شکل -24 مراحل مختلف رسم یک کاربندی (سه مرحله الف، ب ، ج ) نشان داده شده است . در واقع در شکل -24 – ج که نقشه کامل شده است همان پلان معکوس سقف می باشد . آلتهای مختلف این رسم عبارتند از : 1- شمسه 2-3-4-5- ترنج 6- پاباریک 7- 8- سوسنی .
یزدی بندی یک نوع کاربندی است (به کاربندی رسمی نیز می گویند) که خیلی پرکارو شلوغ بشود و از فرم های غیر یکنواخت و متفاوت تشکیل بشود . در شکل -25 مراحل مختلف ترسیم یک یزدی بندی را ملاحظه می نمائید . در انتها ذکر مجدد این موضوع مفید است که هدف حذف نمودن نحوه ترسیمات مختلف نیست ، بلکه هدف فراگیری مفاهیم و منطق ترسیمی است به اضافه شناخت آلت های مهم گره و کاربندی و مقرنس .
شهر سازی و عناصر شهری در معماری ایرانی
ساختار شهر :
در گذشته در انتخاب محل ساختار هر شهر به چند نکته توجه می شده است:و اقع بودن در مسیر شاهراه ها ، مرکزیت داشتن نسبت به کل منطقه ، سیل گیر نبودن ، سخت بودن زمین و انتخاب جهت (رون) و ….
و در مورد انتخاب جهت یا رون با در نظر گرفتن آب و هوا ، و از تابش خورشید و جهت وزش باد (مطبوع و نامطبوع) جهتی را برای شهر در نظر می گرفته اند . معماران ایرانی برای این کار در کل سه رون در نظر گرفته اند :
1- رون راسته : جهت شمال شرقی – جنوب غربی و شامل شهرهای تبریز ، تهران ، یزد و … که جهت آن تقریباً مواجه با قبله است .
2- رون اصفهانی : جهت شمال غربی – جنوب شرقی ودر شهرهای اصفهان ، استخر، تخت جمشید و…. به کارگرفته شده است .
3- رون کرمانی : جهت غربی – شرقی و شهرهای کرمان ، همدان ، آذربایجان غربی و …. با این رون ساخته شده اند .
شهر سازی :
قبل از اسلام تقریباً تمامی شهرها به صورت کلات ساخته می شده است (قلعه و برج و بارو) و درآن شدیداً مساله نظام طبقاتی رعایت می شده است و تقسیم بندی شهر به اسامی زیر بوده است :
1- کهندژ : قلعه مهم شهر ، گاهی در درون شهر و گاهی اوقات بیرون باروی شهر و معمولاً در کوی ارگ (ارگ یعنی محل فرمانروایی) ساخته می شده است . نام محافظ آن ارگ بد بوده و برای خودش خندق ، بارو داشته است .
2- شارستان : یا هسته مرکزی شهر ، معمولاً از دروازه مهم آن بازار شروع شده و به مرکز شهر می رسیده است .
3- پروست : یا ربض به معنی قسمتهای بیرون شارستان .
پس از اسلام در توسعه شهر ترجیح داده می شد که بناهای جدید را در بیرون شارستان بازند.
تقسیم بندی شهر در این دوره بدین شرح می باشد :
1- محله : در شهر سازی بعد از اسلام محله ها نه براساس سازمان طبقاتی بلکه بر اساس هم قوم بودن یا هم حرفه بودن شکل می گرفته است . مثل محله شیرازیها یا محله حصیر بافیها ، محله یا کوی یا شهرک کوچک دردل شهر بوده و برای خودش بازارچه ، مدرسه و مسجد و سایر موارد مورد نیاز را داشته است .
2- خیابان ، کوچه ، گذر، ساباط (کوچه سرپوشیده )
3- ارسن بازار: بازاری که در کنار دروازه اصلی شهر قرار داشته و سرپوشیده هم نبوده است .
4- میدان : که خود به دونوع قابل تقسیم بندی است :
الف ) به میدان بزرگ شهر که در مرکز شهر بوده و ابنیه مختلف مثل بازار ، حمام و مدرسه در کنارآن قرار می گرفته است (مثل میدان نقش جهان اصفهان – میدان گنجعلی خان کرمان) .
ب ) میدان "ارد" که میدانهای کوچک پراکنده بودند که کالاهای مختلف در آن بخش می شده اند . مثل میدان تره بار .
5- مسجد
6- خانه : عناصر اصلی خانه های ایرانی عبارتند از: هشتی ، راهرو، حیاط ، و باغچه های آن باربند بیرونی ، اندرونی . نوع دیگری از خانه های ایرانی خانه های چهار صفه می باشد که با عناصر سردر ، راهرو ، صفه ، اتاق ، میان خانه و حیاط .
7- از خانه های معروف می توان به : خانه وثوق الدوله تهران ، خانه امام جمعه تهران، خانه امیربهادر تهران ، عمارت باغ فردوس تهران ، خانه مسکونی باغ ارم شیراز ،نارنجستان قوام شیراز ، خانه خانم زینب الملوک شیراز ، خانه حیدری اصفهان ، خانه لاریها یزد ، خانه بروجردیها کاشان ، و خانه طباطبایی کاشان ، اشاره نمود .
لازم به ذکر است که برخی از عناصر فوق الذکر در شهر سازی پیش از اسلام نیز بوده اند و برخی از عناصر مثل مدرسه و مسجد اختصاصاً به دوره بعد از اسلام مربوط می باشد .
عناصر ساختاری شهرهای ایرانی :
1- مسجد : مساجد ایرانی را میتوان به 5 نوع تقسیم بندی کرد :
الف ) مساجد چهارطاقی : این نوع مساجد در حقیقت در ابتدا آتشکده بوده اند که تبدیل به مسجد شده اند و به عنوان نمونه می توان به مسجد یزد خواست و مسجد اردبیل اشاره نمود .
ب ) مساجد شبستانی : که مثل مسجد جامع فهرج به عنوان اولین مسجد شبستانی ، مسجد جامع تاریخانه دامغان دومین مسجد شبستانی ، بخش اولیه مسجد جامع نائین سومین مسجد شبستانی و بخش اولیه مسجد جامع اصفهان چهارمین مسجد شبستانی و…..
پ ) مساجد ایوانی : که خود به دونوع تقسیم می شوند : مساجد دو ایوانی : خواستگاه این مسجد خراسان است . به عنوان مثال مسجد زوزن فریومد در خراسان و مسجد ساوه (متعلق به دوران سلجوقی) و مساجد تک ایوانی مثل : مسجد نیریز فارس ، مسجد جامع سمنان ، مسجد جامع یزد .
ت ) مساجد چهار ایوانی : مساجد و مدارس ایران از عصر سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده اند .
عناصر مشترک مساجد عبارتند از : صحن – ایوان – رواق – مناره (که خود شامل : پایه ، بدنه ، و تاج می باشد) – گنبد – شبستان – محراب و در این میان چند مورد استثناء وجود دارد مثل مسجد شیخ لطف ا… که فاقد صحن و مناره و تاریخانه فاقد ایوان و گنبد می باشد .
2- مدرسه : بعد از مسجد ، مدرسه مهمترین بنای عمومی می باشد .عناصر عملکردی مدرسه
عبارتند از :
– حجره : محل اقامت دانش آموختگان
– مدرس : محل تدریس استادان
– کتابخانه
– مسجد
– اتاقهای خادم ، چراغدارو …..
– سرویس بهداشتی
پلان مدارس بدین شکل بوده که حجره ها در چهار جبهه پیرامون حیاط مرکزی قرار دارند و فضای روبروی ورودی عملکردی غیر از حجره دارد مثل: گنبد خانه ، مسجد یا مدرسه . اکثر مدارس بعداز دوره سلجوقی چهار ایوانی هستند .
از مدارس معروف می توان به مواردی چند اشاره کرد. مدرسه غیاثیه (خداف مشهد) مدرسه دودر (مشهد) مدرسه پریزاد (مشهد) مدرسه صدر (اصفهان) مدرسه چهارباغ (اصفهان) مدرسه جده بزرگ و کوچک (اصفهان) مدرسه معصومیه و ابراهیم خان (کرمان) مدرسه آقا بزرگ (کاشان) .
3- بازار:
بازار دارای انواعی به شرح زیر می باشد :
الف ) بازارهای ادواری مثل دوشنبه بازار و پنج شنبه بازار
ب ) بازارهای شهری
ج ) بازارچه (بازارهای محلی)
عناصر اصلی بازار عبارتند از :
الف ) راسته : محور اصلی بازار
ب ) رسته : به بخشی از محور فرعی بازارکه کالایی خاص را عرضه می کند .
پ ) دالان : دالان همان رسته است با این فرق که در دالان علاوه بر کالاهایی خاص ، کالاهای دیگر نیز عرضه می گردد .
ت ) سرا: سرای خانها همان تجارتخانه ها هستند به شکل یک حیاط مرکزی که از یک طرف به بازار متصل می باشند . از معروفترین سراها می توان به سرای مشیردر بازاروکیل شیراز و سرای گنجعلی خان کرمان اشاره کرد .
ث ) تیم و تیمچه : همان سرا است با این تفاوت که بعداً آن را سرپوشیده می کرده اند . از معروفترین تیمچه ها می توان به تیمچه حاجب الدوله و تیم بزرگ و تیم مهدیه در بازار تهران و تیمچه امین الدوله در بازار کاشان و تیمچه مظفریه در بازارتبریز اشاره کرد .
ج ) قیصریه یا قیصرا : سرای درازی است که صنعتگران ظریف کار مثل زرگران ، سوزن دوزان و …. در آن اشتغال داشته اند مثل قیصریه اصفهان ، قیصریه خان یزد ، قیصریه وکیل شیراز.
چ ) خانباریا کانبار: محل انبار و کارروی جنس . اجناسی که توسط چهارپایان حمل می شده نمی بایست وارد بازار شود لذا این اجناس از راهی موازی بازاربه نام پس کوچه توسط چرخ دستی ، زنبه یا گاری در خانبار انبار می شده است .
ح ) دکان
4- کاروانسرا :
انواع کاروانسراها درایران به پنج گروه تقسیم می شوند :
الف : کاروانسراهای کاملاً سرپوشیده (درمناطق سرد کوهستانی) مثل کاروانسرای امامزاده هاشم .
ب : کاروانسراهای فاقدحیاط (حاشیه خلیج فارس).
پ : کاروانسراهای مدور و هشت ضلعی مثل کاروانسراهای زیره ، امین آباد خان خوره .
ت : کاروانسراهای دو ایوانی اقبال ، دو کوهک و تینوش .
ث : کاروانسراهای چهار ایوانی مثل : کاروانسراهای زواره ، مادر شاه و بیشتر کاروانسراهای دوره صفویه و قاجاریه .
ویژگیهای کاروانسراهای ایرانی : دارای حیاطی که به دورآن اتاقهای استراحت قرار گرفته اند و در پشت اتاقها محل نگهداری احشام و اصطبل چهارپایان بوده است و بین اتاقها و حصار پشت، مسیرهایی برای عبوراحشام در نظر گرفته می شده است . کاروانسراها به خاطر مسایل ایمنی منحصراً یک درورودو خروج داشته اند .
از دیگر استراحتگاههای بین راهی میتوان به موارد زیر اشاره نمود :
الف : ساباط ، استراحتگاه کوچک بین راهی
ب: رباط ، از ساباط بزرگتر و از کاروانسرا کوچکتر است . معمولاً همراه با عناصری مثل حوض ؛ آب انبار و اتاقهایی برای استراحت می باشند .
پ : کاربات ، همان کاروانسرا است که در پیش از اسلام معمول بوده است .
ت : خان ، همان کاروانسرا است .
5- حمام :
بعد از مسجد ، مدرسه و بازار مهمترین بنای شهری بوده است . حمامها همیشه به دوعلت پایین تر از سطح زمین قرار می گرفته اند اول اینکه انتقال آب به داخل حمام راحت باشد و دوم اینکه تبادل حرارتی آن با خارج کم بوده و باعث می شود حمام گرم بماند .
حمامها از سه قسمت تشکیل می شدند :
الف ) بینه (سربینه) : جایگاه درآوردن لباس
ب) میان در: ارتباط دهنده سربینه و گرمخانه
پ ) گرمخانه : شامل خزینه آب گرم ، شستشو و مخزن آب سرد .
حمامهای معروف عبارتند از : حمام گنجعلی خان کرمان . حمام وکیل کرمان . حمام ابراهیم خان کرمان. حمام وکیل شیراز ، حمام پهنه سمنان ، حمام حاج عبدالکریم در قزوین ، حمام خان کاشان و حمام فین کاشان .
6- آب انبار:
آب انبار دارای سه عنصر می باشند : الف ) سردر ب ) پاشیر ج ) مخزن آب انبار
7- کبوتر خانه :
به منظور جمع آوری فضولات برای استفاده کود کشاورزی ساخته می شده است .
8- باغ :
ساخت باع در کشور ما سابقه طولانی داشته و در تمام دورانها به خصوص دوره اسلامی مورد توجه بوده است . از مهمترین باغها می توان به موارد زیر اشاره کرد :
باغهای هشت بهشت ، چهارباغ ، نقش جهان ، عباس آباد ، چهل ستون ، و قوشخانه در اصفهان .
باغ ارم ، تخت ، جهان نما ، دلگشا و نوردر شیراز .
باغ گلشن در طبس .
باغ شازده درماهان کرمان .
باغ فین در کاشان .
باغ دولت آباد در یزد .
9- کاخ :
کاخ و ارگهای حکومتی از دیر باز ، در دوره های تاریخی در ایران ساخته می شده اند که می توانیم آنهارا در طی دوره های مختلف تاریخ بدین صورت بررسی نمائیم .
الف : کاخهای پیش از اسلام :
کاخهای هخامنشی شامل کاخ پاسارگاد ، کاخ آپادانا و ….. (مجموعه کاخهای تخت جمشید) .
اشکانیان : شامل کاخ نساء در عشق آباد ترکمنستان ، کاخ هسترا در عراق ، کاخ کوه خواجه در سیستان و بلوچستان ، کاخ سروستان در فیروز آباد فارس ، کاخ ایوان کسری یا ایوان مدائن در عراق .
ب : کاخهای بعد از اسلام :
صفویه : کاخ عالی قاپو در قزوین ، تالار اشرف در اصفهان ، کاخ عالی قاپو در میدان نقش جهان اصفهان ، کاخ چهلستون در اصفهان ، کاخ هشت بهشت در اصفهان ، کاخ صفویه ، باغ فین در کاشان ، کاخ صفی آباد در بهشهر .
افشاریه : قصر خورشید یا کلات نادری در خراسان .
زندیه : ارگ کریم خانی در شیراز .
قاجاریه : کاخ گلستان در تهران ، کاخ های صاحب قرانیه شهرستانک ، فرح آباد در تهران .
پهلوی اول : کاخ مرمر، کاخ سبز در تهران ، کاخ میان پشته در بندر انزلی ، کاخ رود سر، کاخ رامسر.
10- قلعه :
قلعه سازی در ایران را به دو دسته می توان تقسیم کرد :
الف : قلعه هانی که در مناطق جلگه ای ساخته شدند . طرح اصلی این قلعه ها مربع یا مستطیل شکل است ، مصالح این قلعه ها خشت و گل و باروی آنها چینه ای (دیواری که از چیدن لایه های گل برروی هم ساخته می شود) . از خشت های قطور است و در اطراف بعضی از این قلعه ها خندق حفر می کردند.
ب : قلعه های کوهستانی که مصالح آنها عمدتاً سنگی است و داخل بعضی از آنها محل سکونت روستاییان بوده است .
از قلعه های معروف ایران می توان به قلعه فلک الافلاک در خرم آباد ، قلعه الموت در قزوین و قلعه رودخان در فومن اشاره نمود .
بافت شهر :
بافت عبارت است از مجموعه عوامل معماری و شهر سازی که یک مجتمع زیستی (شهر یا روستا) را می سازد ، بافت را می توان به دو دسته تقسیم کرد :
الف : بافت گسسته : این بافت مخصوص مناطق جنگلی و مرطوب می باشد و به دلیل رطوبت بالای هواخانه ها باید با فاصله ساخته شود تا هوا در میان آنها جریان پیدا کند و از شدت رطوبت و گرما بکاهد .
ب : بافت پیوسته : درمناطق سردسیر یا گرمسیر برای جلوگیری از تبادل حرارت سریع (گرما یا سرما) خانه ها به هم چسبیده ساخته می شود تا پرت سرمایش و گرمایش به حداقل ممکن برسد .
تاریخ معماری کشورهای اسلامی
قبه الصخره :
مکان : اورشلیم – دوره : قرن اول، سبک : نمای بیرون ، بیزانس با گنبد دوپوش . نمای داخل ، تزئینات اسلامی (ترکیبی از هنر بیزانس و اسلامی) .
خصوصیات بنا : در اطراف صخره چهار جرزو دوازده ستون دارد . دالان پیرامون گنبد بر هشت جرز و شانزده ستون استوار است . پوشش بیرون :سرب و مس ، پوسته درونی ، موزائیک و ساقه گنبد دارای 16 پنجره می باشد .
مسجدالنبی (مسجد مدینه) :
مکان : یثرب (مدینه) – دوره : درزمان حیات پیامبر.
خصوصیات بنا : دیوار به ارتفاع 5/3 متر از خشت خام روی لایه ای از سنگ به ابعاد فضا 50*50 متر. ستونها از تنه درخت خرما و پوشش آن برگهای درخت و حصیر و پوست حیوانات . درزمان خلفای اموی مسجد مدینه و مسجد کوفه تخریب و با ترکیبی از هنر یونان و بیزانس و صدر مسیحیت دوباره باز سازی شدند .
مساجد ترکیه (سبک عثمانی) :
مسجد شاهزاده :
مکان : استانبول – دوره : عثمانی ، سازنده : سینان پاشا ، سبک : عثمانی
خصوصیات بنا : دارای دو شبستان مربع شکل و حیاط و دو گنبد .
مسجد سلیمانیه :
مکان : تپه مرکزی ، هفت تپه استانبول – دوره : عثمانی ، سازنده : سینان پاشا ، سبک : عثمانی
خصوصیات بنا : ارتفاع گنبد 47 متر ، چهار سردر متقارن .
مسجد سلیمیه :
مکان : ادرنه – سازنده : سینان پاشا ، دوره : عثمانی ، سبک : عثمانی
خصوصیات بنا : چهار مناره در چهار گوشه شبستان به ارتفاع 90 متر برروی پایه های هشت گوش . مسجد فوق شامل مدرسه و بیمارستان نیز می باشد.
مصر:
مسجد ابن طولون :
مکان : قاهره – دوره : عباسیان ،
خصوصیات بنا : منار حلزونی شبیه به منار مسجد سامرا . دارای مصالح خشت و آجر . نقشه مربع شکل و از مسجد سامرا کوچکتر دارای وضو خانه در مرکز حیاط به شکل مکعب با گنبد .
مدرسه و مسجد سلطان حسن :
مکان : قاهره – دوره : قرن هشتم ، سبک : طرح و نقشه مستطیل و دارای تزئیناتی شبیه به آثار سلجوقی و صفویه .
خصوصیات بنا : دارای چهار اتاق بزرگ که به حیاط اندرونی باز می شود . ایوان جلوخان مرتفع ، دارای مقرنس کاری ، چهار شبستان برای موعظه که به معنی ارکان چهار گانه در شرایط سنت و جماعت بوده و شبستان اصلی مشتمل بر محراب و منبر و جایگاهی برای قاریان قرآن می باشد .
شبستان این مدرسه به شکل صلیب در پیرامون حیاط مرکزی و مانند مدرسه نظامیه در نیشابورو مدرسه مستنصریه در بغداد است .
مسجد الزهرا :
مکان : قاهره – دوره : قرن چهارم هجری
خصوصیات بنا : این بنا ابتدا در زمان فاطمیان و به عنوان مسجد دانشگاه بزرگ الهیات شیعه ساخته شد که تازمان صلاح الدین ایوبی به نقش خود ادامه داد .سردرب ورودی و نیم دایره آن در زمان عثمانی ساخته شده است .
آرامگاه خلفا و گورستانهای آن در شرق قاهره از دیگر بناهای مصر می باشد .
تونس :
مسجد جامع قیروان : مکان : تونس .
دوره : کهن ترین و نخستین مسجد مغرب قلمرو اسلام (قرن سوم هجری) . سبک بنا : مغربی (بدور از هرگونه شباهت به سبک رومی) .
خصوصیات بنا : شبستانی ، تک مناره ، چهارگوش ، سه طبقه در ردیف طاقهای شبستان ، یک ردیف طاق در وسط که عمود بر محراب می باشد . عرض بیشتری دارد و این شیوه در مسجد تاریخانه دامغان نیز مشاهده می شود و در اطراف مسجد مانند مساجد اموی دارای رواقهای پوشیده است . ولی برخلاف مسجد اموی در یک طبقه بنا شده اند و همگی رواقها و شبستانها با آهک سفید پوشانده شده است و دیوارهای محراب با مرمر مشبک تزئین شده است .
سوریه :
مسجد جامع دمشق (مسجد اموی) : مکان : سوریه (دمشق)
دوره : اموی . خصوصیات بنا : نقشه ای مستطیل شگل به ابعاد (100*160) با شبستانهای شرقی ، غربی گنبد خانه ای بر پایه هشت گوش در وسط شبستان به نام گنبد عقاب در امتداد شرقی گنبد مزار سر یحیای پیغمبر (ع) است . مناره چهاگوش به سبک برجهای کلیسا در دیواره شمالی .
عراق :
شهر بغداد : دوره : عباسیان (منصور عباسی) .
خصوصیات : در قرن هفتم توسط مغولان و در قرن نهم توسط تیمور ویران شد . استفاده از خشت خام و دارای نقشه ای مدرو . بناهای بجا مانده از آن دوران عبارتند از : قصر عباسی ، مدرسه مستنصریه ، دروازه طلسم (که از سوی ترکهای عثمانی ویران شد) . دوژروازه میانی (باب الوسطی) مسجد کاظمیه (در حومه بغداد آرامگاه امام موسی کاظم (ع) و امام جواد (ع) ) دو بازار به نامهای مرجان الخانم و سوق الغزل و آرامگاه کمال شیخ عمر سهروردی . (با آرامگاه شیخ شهاب الدین سهروردی در اهر آذربایجان اشتباه نشود .)
مسجد جامع سامرا : معروف ترین عنصر آن حصار و مناره حلزونی آن می باشد . این مسجد دارای شبستان بزرگ با دالانهای عمود بر قبله و رواقهای عریض در اطراف حیاط است .
مسجد قرطبه : مکان : کرانه درای مدیترانه . دوره : نیمه دوم قرن دون هجری – عبدالرحمن اول .
خصوصات بنا : متاثر از مسجد جامع دمشق با ابعاد 100*75 که شبستان آن با یازده دالان به مشیوه مسجدالاقصی عمود بر دیوار قبله ساخته شده است . مسجد دارای رنگهای الوان ، قوسهای نعل اسبی (قبلاً این نوع قوس در رواق شمالی مسجد جامع دمشق استفاده سده بود.) و قوس نعل اسبی کنگره دار ، اسپانیایی می باشد . ( این نوع قوس بعداً در معماری هند تاثیر می گذارد) عملکرد فعلی بنا کلیسا می باشد .
کاخ الحمراء (غرناطه) : مکان : غرناطه قلمرو کوچک نصریان آخرین منطقه اسلامی در اسپانیا .
خصوصات بنا : ورودی پیچ در پیچ کاخ که نتوان به آسانی به آن دست یافت . استفاده از مصالح چوب ، آجر ، گچ ، خشت و سنگ مرمر در درون کاخ دارای تزئینات و گچبریهایی متنوع . حیاط معروف کاخ به نام حیاط شیران (وجه تسمیه به خاطر حوضچه مرکزی آن است که به دوازده شیر تکیه کرده است ) از فضای موجود در این کاخ می توان به تالار "بارکا" به معنی قایق با قوسی تیزه دار از چوب سدر و تالار "سراج" با گنبد مجلل و مقرنسکاری بسیار و تالار شاهان یا "میرادور" و تالار دو خواهران اشاره کرد .
هندوستان : منار قطب (مسجد جامع یا مسجد قوت السلام) : مکان : دهلی . دوره : استقرار مسلمانان در هند .
خصوصیات بنا : اولین مسجد جامه در هند ، ساخته شده توسط فردی بنام منار قطب . بدنه مناره شیاردار و متاثر از مناره های دوره تیموری در آسیای میانه به ارتفاع 50/72 متر می باشد . پوشش منار تماماً از سنگهای شنی سرخ و مرمر صاف است بعدها مساجد دیگری در دهلی ، لاهور و اگرا از روی الگوی منار قطب ساخته شده است .
آرامگاه های هند : در شهرهای مختلف هند و پاکستان آرامگاه هانی با سنگ سرخ و مرمر سفید نماسازی و با قرار گرفتن در فضاهای وسیع و سرسبز با تزئینات بسیاری که در آنها بکار رفته از شاهکارهای معماری جهان محسوب می شوند . که معروفترین آنها عبارتند از :
آرامگاه همایون شاه ، دومین پادشاه گورکانی در حومه دهلی . آرامگاه اکبر شان . آرامگاه اعتماد الدوله .
تاج محل :
تاج محل در اگرا که در آن تلفیقی از معماری هند و ایرانی است . فرم و طرح آرامگاه در هرمی متساوی الساقین قرار می گیرد که تداعی کوه را دارد . این بنا ابتدا به عنوان مقبره بانو بیگم معروف به ممتاز محل همسر شاه جهان در سالهای 1049تا 1057 در کنار رود جمنا در اگرا ساخته شده و بعدها همسر او شاه جهان نیز در کنار همسرش به خاک سپرده شد . طرح این بنا هشت ضلعی و براساس مربعی است که گوشه های آن بریده شده (مثمن بغدادی) چهار گلدسته ظریف ، بنا را احاطه کرده اند همراه با گنبد بزرگ و زیبایی با پوششی از سنگ مرمر سفیدکه از دور شبیه غنچه گلی باز نشده است .
ایوان در ورودی دارای نمایی از سنگ مرمر و خط ثلث بسیار عالی و معرقهای سنگی بوده و مجموعه بنا در باغ با صفا و سرسبزی قرار گرفته و آب نمایی بین دروازه و ورودی و مجموعه بنا منظره زیبایی را ایجاد کرده است .
پاکستان : قلعه لاهور : مکان : لاهور
خصوصیات بنا : قلعه با دیوار قطور و داخل قلعه به دو مستطیل مساوی تقسیم شده که در یکی کاخهای سلطنتی و دیگری شامل تالارها و بناهای عمومی است و درمیان آنها بنای "موتی مسجد" یا "مسجدمروارید" قرار دارد .
مسجد شاهی : مکان : لاهور در کنار قلعه لاهور .
خصوصیات بنا : سنگ مرمر سرخ و تزئین شده با اسلیمی ها و معرق سنگ شبیه شیوه های کاشیکاری ایرانی .
افغانستان : مسجد ابونصر پارسا یا مسجد سبز یا آرامگاه ابونصر : مکان : بلخ . دوره : تیموری .
خصوصیات بنا : آرامگاهی هشت ضلعی مانند آرامگاه تیمور . گنبد آن مانند گنبد مقبره امیر تیمور چین دار و شیاردار است ولی قطر آن بیشتر از گنبد امیر تیمور است .
مناره جام : مکان : کوههای افغانستان دوره : قرن 6 و 7 .
خصوصیات بنا : برج استوانه ای سه طبقه بر پایه هشت ضلعی به ارتفاع 60 متر با کتیبه ای به خط کوفی تزئینی در یک قاب در اطراف مناره .
آسیای میانه :
مناره کالیان : مکان سمرقند : دوره : قرن 6 هجری (ساخته شده توسط ارسلان خان )
خصوصیات بنا : مناره به ارتفاع 50 متر بشکل مخروطی همراه با تزئینات آجری .
مدرسه الغ بیک : مکان : بخارا
خانقاه زین الدین : مکان : بخارا
آرامگاه شاه زند : مکان : سمرقند دوره : تیموری . سبک : آذری .
خصوصیات بنا : سردرهای باشکوه ، گنبدهای درخشان ، کاشی کبود و فیروزه ای تزئینات مجلل درون آرامگاهها . این آرامگاهها اکثراً موبوط به منسوبین به خانواده تیمور و جانشینان اوست .
آرامگاه تیمور : مکان : سمرقند . دوره تیموری .
خصوصیات بنا : بنایی با طرح و نقشه هشت ضلعی که مشتمل بر اطراف یک حیاط مرکزی ، یک مدرسه با یک خانقاه که سطح گنبد فیروزه ای آن چین دار و به مقرنسها ختم می شود .
کشورهای عربی : استفاده از قوسهای نیمدایره و هلالی که قوس رومی دارد .
ایرانیان : استفاده از قوسهای تیزه دار یا جناغی .
شناخت معماری شیوه پارسی
آریائیان پس از مهاجرت به مرکز و مغرب و شمال غرب و جوب سرزمین ایران تا مدتی حکومت داشتند اما از اوایل قرن هفتم قبل از میلاد یکی از روسای قبایل ماد تدریجاً قدرتی در سرزمین ما بدست آورد . "اودیااکو" است که سلسله ماد را تشکیل داد . در زمان هوخشتره (سال 605 قبل از میلاد) دولت آشور منقرض شد .
اهمیت و شهرت جهانی ایران از همین هنگام آغاز شد ، زیرا فتح آشور تاثیری شگرف در میان تمدنهای بزرگ آن زمان گذاشته بود . دولت ماد در سال 550 تا 330 قبل از میلاد منقرض شد و جزئ دولت پارس گردید .
دولت پارس از سال 550 تا 330 قبل از میلاد مسیح (ع) بر قسمت بزرگی از نواحی شرقی هندوستان و آسیای مرکزی تا ممالک شمال آفریقا در بحراحمر و تمام بالکان تا داخل شبهه جزیره یونان فرمانروایی می کرده . از مادها و پارسها اثرهایی در شمال غرب ایران دیده شده است و این طور تصور می شود که آنها به هنگام مهاجرت به مناطق مرکزی در مسیر خود از تمدنهای موجود در منطقه نکات مثبت راگرفته و سپس (برساو) کرده اند . دیدیم که در آن منطقه ارارتوها معماری سنگی همراه با روش ساختمانی تیر پپوش را داشتند که چگونگی انتقال آ‹ به مناطق مرکزی و وفق دادن آن را به مکانها شرح دهیم .
در قسمت مرکزی ایران نیز عیلامی ها خود دارای معماری پیشرفته ای بوده اند که قبلاً از شهر دورانتاش و معبد چغار زنبیل مختصری گفته شد. در همین مکان اثرهایی از فن و ساخت چغدها و طاق ها را به روشهای رومی و ضربی می بینیم . تکنیکهایی که در 1250 قبل از میلاد مسیح بکار گرفته شده است که بعضی که بعضی اشتباهاً آنرا از روم قدیم دانسته اند خود بنا در طرح ابتدایی خود دارای حیاطی بوده که پیرامون آن اطاقهایی داشته است و حدودا 500 سال قبل از این ساخته شده ، بعدها دخل و تصرفاتی در آن کرده اند و ازخشتها و مصالح دیگر آن در ساخت بنای جدید استفاده شده است
در انبارهای زیر آن انواع پوششها دیده می شود ، قدیمی ترین نوع جناغی در زیر زمین یکی از جبها های آن دیده می شود . ساختمان آن نیز طبقه طبقه است و از لحاظ نیارشی هر کدام از طبقات (مثل منشورهای چهارگوش) از شایین بصورت مستقل بنا شده است .
خشتها و آجرهای آن بصورت "پیشبر" ساخته شده اند . یعنی قبل از اینکه در کوره گاشته شوند ، به آنها شکل داده اند .
بنیاد شیوه پارسی از همان بناهای ساده که در مناطق غرب و شمال غرب و دگی مناطق بوده گرفته شده است . اما مسئله تازه ای که با قدرت گرفته حکومت پارسها اتفاق می افتد ، همکاری هنرمندان مختلف از سرزمینهای گوناگون است . بدیهی است کشوری به بزرگی ایران زمان هخامنشی با سرزمینهای مختلف زیر سلطه خود این کار را می بایست انجام دهد . این کاخ در شوش ساخته شده و تزئینات آن از راه های ور آورده شده است . زمین تا آن جایی کنده شده که به سنگ رسیده است . وقتی حفر زمین که گودی آن در برخی چهل ارش و در جاهای دیگر بیست ارش بود به پایان رسید پی ریزی شد و کاخ روی آن ساخته شده است . آجرها به دست بابلی ها قالبگیری و در آفتاب پخته شد ، تیرهای چوبی سدر از کوهی به نام لبنان آورده شد و مردم آسور آنها را به بابل آوردند و از بابل یونانیها و کاریه آنها را به شوش آوردند . چوبهای (در و پنجره) از قندهار یا کرمان آورده شده اند .
زر از سارد و باختران وارد و در اینجا ساخته شد . سنگ نفیس لاجورد و عقیق از سغدیان وارد و اینجا ساخته شد . نقره و آبنوس از مصر وارد شد . زینت دیوارها از یونان ، عاج از حبشه آرکوزی وارد و اینجا ساخته شد . ستونهای سنگی از دهکده ای بنام "ابی رادو" در ایلام وارد و اینجا ساخته شد . سنگ تراشان یونانیها و یاردیها بودند . زرگرهایی که طلاها را ساخته اند مادی ها و مصری ها بودند .
البته این کار تنها در این بنا اعمل نشده است ، در شوش نیز می بینیم که به تقلید از نوشیجان بنایی ساخته اند ، اما بدلیل گرمای زیاد این محل آنرا با طبیعت اطراف وفق داده اند . باوجودی که در بناهای این دوره اوزیر (ساختمان) آنها از سنگ است اما دیوار خشتی بعنوان یک پنام استفاده شده تا جایی که در شوش دیوار خشتی به ضخامت 5 گز (33/5 متر) و فقط بصورت "اسپر" ساخته میشود . در تخت جمشید و پاسارگاد نیز از همین پنامها استفاده شده است .
همین روش را در ساخت تیر پوشهای تخت جمشید و دیگر بناها نیز مشاده می کنیم و درست است که الگو از دیگر نقاط گرفته شده است اما دهانه آنرا تا 40/6 متر رسانده اند و این امر برای اولین بار در معماری جهان آن روز اتفاق افتاده است .
مشخصات و خصوصیات این شیوه به شرح زیر است :
1- استفاده از سنگ بریده و منظم و پاکتراش و گاهی صیقلی و تهیه بهترین نوع مصالح از لحاظ مرغوبیت و رنگ و دوام از هرجا که میسر بوده است .
2- آماده کردن پای بست بنا با لاشه سنگ و سنگ ریزه و گاو رس و پی ساز و پی کوبی و بنای ساختمان بر روی سکو و تختگاه .
3- نهادن ستونها در حداکثر فاصله ممکن و تا ارتفاع بسیار چشم گیر و آرایش سر ستونها با جزئیاتی که برای بردن بار آسمانه و فرسب های چوبی کاملاً متناسب و منطقی باشد .
4- پوشش با فرسب و تیر و تیرچه سخت و بریده و درودگری شده (فرو رفتگی پشت گاوهای سر ستون (برش) چوب را تائید می کند) .
5- آرایش طارمی پلکان های کوتاه و مال رو با نقشهای برجسته و کنگره های زیبا و متناسب .
6- برش دقیق و ضریف درگاهها و آرایش سردرها با استفاده از زغره های مادی و پتکانه های مصری .
7- ساختن دیوارهای جدا کننده با خشت خام و آرایش داخلی و خارجی آن با رنگ و کاشی نره لعاب دار .
8- پرداختن فرش کف با بهترین مصالحی که در آن روزگار یافت می شده است .
9- آرایش پیرامون "تچرها" و "هدشها" (نشیمن ها) و آپدنها با استخر و آب نما و پردیس .
10- ارتباط آشپزخانه و مستحدثات فرعی (با راههای پنهانی و دور از چشم) با بنای اصلی .
11- تعبیه سایبان و آفتابگیر منطقی و ضروری برای ساختمانها .
تا کنون تصور شده است که ساخمانهای پارسی فقط از درگاههای پایین روشن می شده ، ولی با توجه به ساختمانهای ایرانی دوران اسلامی (به خصوص مساجد چوبی مراغه و بناب و کوشک های اصفهان و قزوین و کاشان) که در بالای درگاه روزنهای مشبک دارد می توان فرض کردکه روشنایی بناهای پارسی هم به نحوی شبیه به آنها تامین می گردیده است .
تپه نوشیجان از 7 الی 8 قرن قبل از میلاد مسیح به جای مانده است . ساختمان مرکزی آن دارای پلانی از چند فضای کشیده است که خود منطق ایستایی نیز دارد . نوع طاقهای بکار رفته در آن جناغی است . نمونه هایی از طاقهای ضربی در آن مشاهده می شود . اما در این طاقها معلوم نیست چرا رگهای آجرها پشت سر هم قرار می گیرند . در صورتی که از لحاظ اجرایی می بایست در یک ردیف قرار بگیرند . دیوارها در این بنا به اندازه کافی کلفت گرفته شده اند تا بتوانند رانش بوجود آمده از طرف این طاقها را تحمل کنند . دور تادور این بنا از طرف بیرون طاق نماهایی با چغدهای جناغی دارد که اگر با بررسیهای باستان شناسی تاریخ آن ثابت نمی شد ، آنها را از چغدهای دوره صفوی می دانستند .
این پلان بعدها در دوره اسلامی در مقبره شیخ علاء الدوله بیابانکی در صوفی آباد سمنان ، همین طور در مقبره شیخ ابوالحسن خرقانی در خرقان نزدیک شاهرود و در چکادها و کلاه فرنگیها مورد استفاده قرار گرفته است . موزه ایران باستان از دوره معاصر با این طرح ساخته شده است . در ساختمان کعبه زرتشت ، همانطوری که اشاره شد از کلاوه های کردی الهام گرفته شده است . به تعبیری این ساختمان جهت نگهداری اوستا بوده است . در نقش رستم کعبه زرتشت در جلوی استودان شاهان هخامنشی است و به نظر می آید جایی مثل مسجد بوده که در زیر آن سرداب بوده است . در نمای آن سعی شده است که قسمت مرکزی را در داخل قاب و شکل متبوع را در داخل مستطیلی قرار دهند .
پاسارگاد یا شهر مادر سلیمان ، بین راه شیراز و اصفهان قراردارد و کلاً باقی بوده است شامل چنین بنا ، دو کاخ باطرح کاملاً ایرانی که شامل تالاری وسیع و دو عنصر شبیه به ایوان در دو طرف آن دارد . نقشه کل شبیه به حرف H لاتین است و در دوطرف یکی از ایوانها دو نوع اتاق نیز وجود دارد و در مرکز آن تالاری با تعداد زیادی ستون قرار دارد . در محوطه آن انواع آب نماهای فوق العاده زیبا با فواره و حوض دور می گردد .
دروسط باغ ساختمان دیگری است که شاید جنبه مذهبی داشته باشد . در آسانه آن سنگی است که کوروش را نشان می دهد و در بالای سر او شکل ذوالقرنین است اینجا احتمالاً ساختمان آئینی بوده است . از همه مهمتر پلی است که برروی جوی یا رودخانه ای ساخته شده بوده ، که اکنون خراب شده است . البته ساختمان پل طاقی نبوده و احتمالاً از نوع تیر پوش بوده است .
محل دیگری در آنجا از سنگهای تراش و به صورت سکو وجود دارد که این نیز برای عبادت بوده است . به نقل از درودت ایرانیان آنزمان در ساختمان سرپوشیده عبادت انجام نمی داده اند . اما در شوش عکس این را داریم . "ایدانه" یعنی محلی که آئین در آن انجام می شده است . احتمالاً مراسم مذهبی یا جشنهایی که در هرحالت جنبه مذهبی داشته اند در آنجا انجام می گرفته است .
ایدانه شوش مبنای آتشکده هایی است که از دوره ساسانی به بعد که از آنها خرابه های زیادی باقی مانده است ، اتاقی با چهار ستون که بعدها به صورت گنبد خانه در می آید . نقشه آن نشان می دهد که بنا صرفاً جنبه مذهبی داشته است .
بنای تخت جمشید در حدود پنج قرن قبل از میلادحضرت مسیح (ع) ساخته شده است و دارای فضای مختلف است . این فضاها که در شکل آورده شده اند عبارتند از :
– پلکان بزرگ ورودی
– دروازه همه ملتها (دروازه ملل)
– آپادانا
– تالارصد ستون
– ورودی کاخ مرکزی
– تچرای داریوش
– هدیش خشایارشاه و حیاط روبروی آن
– تالار شوری
– و تعداد زیادی بنا و عناصر دیگر .
همانطوریکه در نقشه این بنا مشداهده می شود در آن درونگرایی کامل دیده می شود . هرکدام از فضاهای مورد استفاده خود دارای فضاهای خدماتی ، راهرو و …. دیگر عناصری بوده که نیاز به دیگر فضاهارا نداشته است . این به دلیل اعتقاد خاصی است که درآن زمان به حجاب داشته اند .
حتی بروی نگاره ها و نقش های حکاکی شده برروس سنگها ، تصویر یک زن دیده نمی شود . آنهایی که برروی صورت خود نقاب دارند ، مرد هستند و "پنام" بسته اند ، بدلیل نرساندن نفس خود به وسائل شاهی .
از طرف دیگر به دلیل اقلیم خاص این منطقه فضاها می بایست بسته باشند و این در کاخهای ساخته شده در شوش نیز دیده می شود . از نیارش این بنا مطالبی آورده شد و دیدیم که چگونه چوب در ساخت تیر پوشهای تالار آپادانا مورد استفاده قرار گرفته بود . دیوارها نیز قطور بوده ، و برروی آن از سنگتراش آمود شده است . نمای بیرونی از تخته سنگ و داخل کاشی لعاب دار بوده است .
ستونهای تخت جمشید از بلندترین ستونهای ساخته شده در بناهای دنیا می باشند . ریشه یابی نقشه های روی آنها ریشه ایرانی داشته اند . اروپائیان اصرار دارند که بگویند ، غیر از یونانیها هیچ کس نمی توانسته به این صورت ستونی را بسازد و مسائل دیگری که ظاهراً منطقی به نظر نمی رسند .
سرستونها کله گاوی هستند و سرستونهای کله شیری ، کله عقابی نیز پیداشده اند ، که هردونوع آخر را به دلیل بکار نبردن آنها، در آن زمان در خاک دفن کرده اند . برروی این سرستونها پالارها یا تیرهای اصلی و روی آن "فرسبها" (تیر اصلی ، شاه تیر) قرار می گرفته اند . در مجموع ، پلان این بنا دارای نظم دقیقی است که با شیوه ای خاص و با دیوارهای ساده فضاهای مختلف از هم جدا شده اند .
فضاهای درونی شاه نشین و طنبی است که جلوی آن تالارکی قرار گرفته است و در و پنجره های آن همگی مشرف به حیاط هستند ، دیوارهای داخلی حیاط، کنسول و در نقاطی بالکنی داشته است . پنام را با ضخامت دادن به دیوارها ساخته اند و "پادیاوی" (گودال باغچه – حیاط دوربسته یا جوی یا حوض در وسط) برای آن در نظر گرفته بودند .
شناخت معماری شیوه خراسانی
از شش شیوه اصلی ایران دو شیوه مربوط به قبل از اسلام و چهارشیوه مربوط به بعد از اسلام است .در شیوه های قبلی دیدیم که بنا بر مقتضیات ، ساخت بناها کیفیت های گوناگونی داشته اند . به طور مثال شیوه پارتی دوره اشکانی ؛ بناها با سنگ پاک تراش و با دقت بیشتری ساخته می شدند ، اما دردوره دوم آن ، یعنی در دوره ساسانی ، به دلیل نیاز به بناهای بیشتر از سنگهای لاشه استفاده می شده است. این امر و مسائل دیگر کلاً کیفیت بناها را پایین آورده است . همین امر در شیوه های بعد از اسلام نیز مشاهده می گردد ، مسلماً بناهایی که در شیوه آذری ساخته شده اند هیچ وقت به بناهای شیوه رازی نخواهند رسید . در بعضی دوره ها مثل این دوره ، شتاب و نیاز به احداث تعداد زیادی بنا، بناها را بازاری می کرده است .
شیوه خراسانی درقرن اول هجری شکل می گیرد و تاقرن چهارم هجری ادامه می یابد .غربیها اصرارداشته اند به نحوی این شیوه و شیوه های دیگر را با نامهای مختلف که هیچ کدام اصالت ایرانی نداشته اند بخوانند .
به طور مثال ، بناهای زمان خلفا، بناهای دوره اموی ، عباسی ، سامانی ، صفاری ، طاهری و …. از جمله نامهایی هستند که از طرف محققین غربی عنوان شده اند در صورتی که می دانیم هیچ کدام از ملتهای خارجی از قبیل ترکها ، عربها و … به دلیل نداشتن معماری غنی در آن زمان نمی توانسته اند در معماری کشوری که سابقه چند هزارساله داشته است ، تاثیر گذار باشند .
آنچه در ارتباط با تاریخ فرهنگ و هنر این دوره مشخص است مرکزیت داشتن خراسان می باشد . این دیار زادگاه اولین نمونه های هنر اسلامی است . و معماری اسلامی نیز دراین زمان از آن محل شکل گرفته بعدها به مناطق دیگر مثل دامغان ، یزد و …. میرود .
از لحاظ نیازشی ، معماری این شیوه با شیوه معماری پارتی هیچ تفاوتی نکرده است . برای اینکه ارتفاع کمتری داشته باشند از چغدهای بیز یا مرعانه ای یا مازه دار استفاده کرده اند . ارتفاع پاکاراین چغدها ، معمولاً کمی بیشتر از ارتفاع یک انسان است .
به دلیل معمول نبودن طاق های چهار بخش یا کلنبو ، طاق ها از نوع آهنگ و با منحنی بیز بوده اند .
در مجموع خصوصیات شیوه خراسانی به این صورت می باشند :
– سادگی تامرز امکان
– استفاده از مصالح بوم آورد و "ایدری" (دم دستی)
– پرهیز از بیهودگی
– مردم واری فوق العاده
بناهایی که در حال حاضر قابل دسترسی هستند به شرح زیر می باشند :
– مسجد جامع فهرج از نیمه اول قرن هجری
– مسجد تاریخانه دامغان : تاری به ترکی یعنی خدا (خدای خانه)
– مسجد قدیم عز آباد یزد در نزدیکی رکن آباد
– توران پشت یزد
– در خرانق درنزدیکی یزد آثار مختلفی از شیوه خراسانی به جای مانده است
– گور اسماعیل سامانی از شیوه خراسانی است ولی بیشتر به شیوه رازی می خورد
– مزار ارسلان جاذب از شیوه خراسانی است ولی به دلیل پیشرفته بودن آن به شیوه رازی می خورد .
– اصل مسجد جامع اصفهان
– مسجد جامع ابرقو
– مسجد بیرون ابرقو
– مسجد جامع ساوه (اصل آن)
– مسجد جامع نائین
– مسجد جامع میبد
– اصل مسجد جامع اردستان
– مسجد جامع نیریز (اصل آن)
ازمیان بناهایی که در بالا آورده شدند ، به بررسی چند بنا می پردازیم .
یکی از اصیل ترین بناهای این دوره مسجد جامع فهرج می باشد ، با توجه به طرح مجموعه و وضع و موقعیت حیاط و شبستان صفه ها مسلم شد که این بنا اثری اسلامی است ، از روز نخست برای مسجد ساخته شده و مانند مساجد صدر اسلام (چنانچه از کتب اخبار بر می آید) دارای طرحی بسیار ساده و بی پیرایه می باشد و شاید نخستین مسجدی باشد که تا کنون در خاک ایران شناخته شده است .
با توجه به شکل مخصوصاً تزئینات گچبری شکنجی و پیچکهای آن بیننده را بی اختیار و ناخود آگاه بیاد کاخ تیسفون می اندازد ، به نگارنده حق خواهند داد که در نخستین دیدار ، این اثر را بنائی ساسانی بداند به خصوص که مناره آن (که شاید در قرون 4و5 به آن الحاق شده) با خشتهای کوچکتر ساخته شده و آغاز راه پله و در ورودیش به آن می ماند (حتی نسبت به تاریخانه دامغان ) شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دودهانه چپ و راست است و باز دهانه های آخرین که دنباله ایوانهای شرقی و غربی است دهانه ای بزرگ دارد و قوسهای همه ناری (بیضی) است و طاقها نیز ناوی و آهنگ (کوره پوش) است و برخلاف تاریخانه دامغان و شبستان زیرزمینی جامع سمنان کوشش نشده است تا با پوشش چهار بخش کوتاهتر شود و مانند بناهای پیش از اسلام بلندی و افراز شکوهمندی دارد . حیاط و صحن کوچک مسجد از جنوب به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب هریک به دو دهانه ایوان محدود می شود و بر جانب شمال آن چهار صفه است که با درگاههایی که فعلاً مسدود شده به هم راه داشته است .
کهن ترین مسجد آبادیهای میبد که می تواند در زمان اصطخری هم وجود داشته باشد ، مسجد بشنیغان است که با مختصر توجهی به طرح می توان تشخیص داد این بنا در اصل مسجد نبوده و برای مسجدی ساخته نشده است . در گوشه ایوان کوچک کم دهانه آن چهار طاقی کهنی است که ماهیت خودرا به خوبی نشان می دهد و به هیچ وجه شبیه به مسجد ، آنهم مسجد ساده سده های نخستین اسلام نیست ضمناً نام بشنیغ که لهجه دیگری از گشنیگ و القاب آتش است احتمال وجود آتشکده معتبری را درآن محل به شدت تقویت می کند ، میبد یا می گذ که امروزه هم میچد گفته میشود .
مسجد تاریخانه دامغان (حدود 160 هجری) بعد از مسجد فهرج قدیمی ترین اثر از شیوه خراسانی است. درنقشه اولیه این بنا تغییراتی داده شده است ، به طور مثال دهانه وسط در شبستان جنوبی آن ، بزرگتر شده است . نمای این مسجد نیز گویای همین تغییرات است . همانطوری که مشاهده می شود دهانه وسط ارتفاع بیشتری نسبت به دهانه های دیگر دارد . شکل اولیه سایر نماها نیز به همین صورت بوده است ، زیرا چغدها از نوع بیز بوده این چغدهای جناغی (تیزه دار) بعدها زده شده اند . البته پاکار چغد های تیزه دار و مازه دار یکی بوده است .
در قسمتی از بنا چغدهای بیز (مازه دار) هنوز مانده اند و با مقایسه این نوع با نوعهای دیگر شکلهای اصیل و غیر اصیل در بنا قابل تفکیک می باشند . این بنا و اندام آن ، هنوز شبیه به بناهای شیوه پارتی است .
مسجد جامع نائین (قرن چهارم هجری) از دیگر بناهائیست که قسمتی از آن از مسجدهای بو مسلمی و شبستانی بوده است . بعدها درزمان آل بویه و آل کاکویه الحاقاتی به آن شده ولی مسجد هنوز شبستانی است . قدیمی ترین قسمت آن مربوط به شبستان جنوبی است که بعدها در شیوه رازی تغییراتی درآن به وجود آمده است . در نمای مسجد که مربوط به شیوه رازی است ، می توان شیوه خراسانی را دید . ارتفاع زیاد آن چغدها و طاقها که از مازه دار به تیزه دار(جناغی) تبدیل شده اند ، گویای این نظر است . اینجا اولین مکانی است که چغدهای بیز به جناغی تبدیل شده اند .
در شیوه رازی انواع طاقها و گچبریها و عناصردیگر به این مسجد اضافه شده است . کاربندیها و نوع دیگری طاق به نام پتکانه (در شبستان جنوبی) که شبیه به کاربندیها است باربر نیز می باشد از این دوره هستند . زیر این پتکانه ها مربوط به شیوه خراسانی است .
نیم طاقها و طاقهای آهنگ آن از شیوه رازی و متعلق به قرن هشتم هجری قمری میباشند . ستون ها دقیقاً از شیوه رازی هستند که برروی آن گچبری های دقیق ، پرکارو زیبا کار شده است و این چیزی است که در شیوه خراسانی از آن پرهیز می شده است . با وجودیکه بعد از اسلام چهره نگاری منع شد ، دراین گچبری ها هواو ترکیبی از چهره ها دیده می شود .
مسجدجامع نیریز نیز در اصل از شیوه خراسانی بوده است و بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است اصل مسجد فقط شامل ایوانی بوده است . مشخص نیست که آیا قبل از آن معبد یا آتشکده بوده است این نوع ایوانها و تالارهای منفرد را گیری گویند . در فردوس (خراسان) و محل های همجوار نیز این نوع ایوانها تبدیل به مسجد شده است . بعدها در شیوه های دیگر قسمتهای مختلفی به این مسجد اضافه شده است .
مسجد جامع اصفهان ، موزه هنر ایران و یکی از افتخارات این کشور است . اثری که گویا یادگار و نشانه هایی از سیزده قرن تحول و فرهنگ اسلامی ایران را در خود جمع دارد . طرح اصلی مسجد از نوع بومسلمی و شبستانی است . (حدود 156 هجری) این قسمت بنیان اولیه مسجد جامع است . کاوشهای انجام یافته این نکته را مسلم می سازد که بنای مسجد برروی آثار صدر اسلام و پیش از آن بنیان گذارده شده است .
در قرن 4 هجری در دوره آل بویه ، الحاقاتی درجهت توسعه مسجد صورت گرفت . به همین منظور با کم کردن از فضای باز صحن یک دهانه به شبستان های سرپوشیده دور آن اضافه گردید و نماهای داخلی رو به صحن با نماکاریهای آجری ستونها و کتیبه ها چهره تازه ای به خود گرفت . همانطوری که مشخص است تا این دوره طرح مسجد همان طرح مسجد شیوه خراسانی است . در قرن 5و6 هجری ، تحولات اساسی در معماری مسجد رخ می دهد ، تغییر طرح مسجد شبستانی به مساجد چهار ایوانی از قرن 5 آغاز شده است .
درسال 475 و 481 هجری گنبدهای زیبایی در جناح جنوبی و شمالی مسجد ، برپا شده است . مسجد از حالت شبستانی به چهار ایوانی تغییر شکل می یابد و بدین ترتیب فضای پیوسته و ساده شبستان ها و صحن با ایجاد ایوان ها و دوگنبد از هم گسسته شده ، از این پس مسجد چهار ایوانی یکی از خصوصیات بارز و ویژه معماری مسجد سازی درایران می گردد .
مسجد جامع از این پس به مدت 6 قرن ، دچار تغییراتی نه چندان اساسی بلکه جنبی بود. آنچه که بیش از هرچیز از نتیجه تحولات این دوره طولانی به چشم می خورد تغییرات اساسی در جنس و رنگ سطوح خارجی به خصوص در نوارهای داخلی مسجد و ایوانها و نیز تغییراتی در استخوان بندی بخش هایی از مسجد است .
درزمان سلطان محمد خدابنده ، الجایتو فرزند غازان خان ، در شمال ایوان غربی ، مسجد کوچکی بناشد . برطبق کتیبه ای ، تاریخ ساختمان آن 710 هجری بوده است .
دردوره آل مظفر شبستانی در شمال ایوان شرقی آن ساخته شد، در دوره تیموریان مدرسه ای در شرق آن و در عصر سلطان محمد فرزند بایسونقرمیرزا فرزند شاهرخ گورکانی به سال 851 هجری شبستانی به شکل خیمه در پشت ایوان غربی که به دارالشتاء یا تالار زمستانی معروف است ساخته شد .
دردوره صفویه تغییراتی اساسی در مسجد داده نشد تنها بنایی که دراین دوره ساخته شد شبستانی است در غرب چهل ستون غربی ایوان جنوبی که به شاه عباس بزرگ منسوب و به چهل ستون شاه عباسی معروف است .
دردوره قاجار مرمت هایی دراین مسجد صورت گرفت . بدترین نوع دخالت در مسجد دردوره معاصر درساخت قوس جناغی ورودی آن است . تمامی اجزاء آن مسجد دردوره های مختلف به صورت هماهنگ در کنارهم قرارگرفته بودند که این عنصر ناهماهنگ دردوره ما ساخته شد .
مسجدجامع اردستان از دیگر بناهایی است که اصل آن از شیوه خراسانی بوده است و بعدها در شیوه رازی قسمتهای جدیدی به آن اضافه شده است .
مسجد اولیه در تاریخی بین اواخر قرن دوم هجری تا حداکثر نیمه اول قرن چهارم هجری برروی محدوده بناهایی (احتمالاً ساسانی) بنا گردید . با توجه به خصوصیات ساختمانی مسجد اولیه به ظن قوی تمام طرح مسجد دریک زمان پیاده نشده است . بلکه حداقل ، ساختمان شبستان جنوبی مقدم تر بر سایر شبستانها و شبستان شرقی را آخرین بخش ساختمانی مسجد اولیه باید به شمار آورد .
معرفی چند بنای مهم :
مسجد فهرج :
مکان : 22 کیلومتری یزد – دوره : قرن اول هجری – سبک : پارتی – خراسانی
خصوصیات بنا : تک مناره گلی ، ساختمان بنا با خشت خام پوشش کاهگل ، مسجد شبستانی با سه دهانه که دهانه میانی بزرگتر از دو دهانه چپ و راست بوده و قوس "ناری" (نیم بیضی) دارد . طاقهای ناوی (طاق آهنگ یا طاق گهواره به صورت نیم دایره ای شکل) در قسمت شمالی مناره ای از خشت و جدا از بنا ساخته شده است .
یکی از خصوصیات جالب این بنا درهای ساسانی است که با گچ بر روی دیوارشرقی ساخته اند و به نظر تحدید چون نصب درهای مجلل و آراسته در بناهای صدر اسلام معمول نبوده ، معمار با ذوق مسجد ، خواسته است سندی از درهای زیبای کهن به دست آیندگان بدهد .
تاریخانه دامغان :
مکان : دامغان – دوره : قرن دوم هجری – سبک : خراسانی
خصوصیات بنا : صحن بزرگ چهار گوش یا رواقهایی با طاق ضربی روی پایه های مدور طرح عمومی ، مصالح ، نوع آجر چینی و ابعاد آجرهای قرمز رنگ ستونها متاثر از بناهای ساسانی می باشد . لازم به ذکر است که دررواقهای اطراف حیاط ، دهانه وسط نسبت به دهانه های دیگر ازتفاع بیشتری دارد . قوسهای آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده و قوسهای جناغی (تیزه دار) را بعدها زده اند .
استفاده از طاقهای چهاربخش کم خیز برای اولین بار در مسجد سمنان نیز دیده شده است .
مسجد جامع نائین :
مکان : نائین – سبک : خراسانی ، آل بویه ، رازی
خصوصیات بنا : شبستانی که شبستان جنوبی ، قدیمی ترین قسمت بنا می باشد .
مسجد جامع تبریز :
مکان : تبریز – سبک : خراسانی
خصوصیات بنا : طرح اولیه شبستانی در جنوب و ایوانی در مقابل شبستان به احتمال قریب به یقین در گذشته آتشکده بوده است .
آرامگاه امیر اسماعیل سامانی :
مکان : بخارا – سبک : خراسانی ، رازی
خصوصیات بنا : ساختمان به شکل مکعب به ابعاد 10 متر با گنبد نیم کره همراه با چهار گنبد کوچک تخم مرغی شکل به سبک بناهای ساسانی در چهار گوشه دیوار برروی ستونها سه ربعی همراه با آجر کاری بسیار استادانه شبیه سبد بافته شده که این سبک بعدها در ترکمنستان الگوی بسیاری از بناها شد .
شناخت معماری شیوه آذری
دربخش شیوه رازی را دیدیم . شیوه ای بی همتا که بعداً نیز مثل آن به وجود نیامد . وقتی مغولها آمدند اول به خراسان حمله کردند ، خراسان بزرگ مهد تمدن ایران بود .
برخی از ویژگیهای معماری شیوه آذری عبارتند از :
– ساخت بناها با خشت خام و پخته و سنگ لاشه و کلنگی با شتاب و زبره (بدون نما)
– آمود و نماسازی الحاقی و روسازی ،نمای درونی و برونی آن را گاهی با پوسته ای از آجر یا اندود گچ می پوشاندند .
– کم شدن کاربرد آجر و جانشین شده سفال نقشین (با نقش برجسته مهری) و کاشی لعابدار
– رواج انواع گره سازی ها مثل گره سازی آجری ، گره سازی کاشی و گره سازی در هم (آجر و کاشی) یا معلقی
– گل انداز در نمارگ چین در نما (نقشهای آجری)
– استفاده از کاشی معرق (که پیش از آن هم معمول بود ، ولی به مقیاس کم و محدود)
– گچبری و اندود گچ و نقاشی روی گچ برروی نمای ساختمان
– استفاده از کاشی هفت رنگ و خشتی در بعضی از بناها
– استفاده از انواع و اقسام پوششهای گنبدی و طاقی
– تنوع زیاد در پلانها و نقشه ها (مثل مدرسه غیاثیه خرگرد و …)
به ویژگیهای بالا در ادامه و در بناهای مختلف خواهیم پرداخت ، اما قبل از آن مطالبی را در ارتباط با ساختن انواع و اقسام پوششهای طاقی و گنبدی می آوریم .
دردوره اول شیوه آذری که دوره آمیختگی با شیوه های قبلی و همینطور معماری محلی آذربایجان است از کلیل آئری ، که در آذربایجان رایج بوده ؛ استفاده شده است . چفت پنج و هفت به جای اصول ترسیمی درست آن با نسبتهای پنج و هفت ساخته می شود که این خود باعث تغییرات شکلی در آن شده است ، درگاه اصلی گنبد سلطانیه و درگاه اصلی مسجد جامع یزد به این صورت هستند . این قضیه بعدها توسط قوام الدین و زین العابدین شیرازی اصلاح می شود .
از چفت چمانه در ایوان اصلی مسجد جامع یزد نیز استفاده شده است . نوع سبوئی از چفت چمانه بدست می آید در ساخت گنبد سلطانیه بکار گرفته شده است . انواع چفتهای شبدری در ساختمان پوششهای بیرونی گنبدهای گسته نار دیده می شوند .
دو دوره دوم شیوه آذری ، در خراسان بزرگ و بخصوص در سمرقند و بخارا < از انواع چفت هایی که غیاث الدین جمشید کاشانی در کتاب خود ، مفتاح الحساب ترسیم کرده است ، استفاده شده است .
دو نوع از چفت های اوشبیه به چفت های شبدری و پاتوپا می باشد .
انواع طاقها ، بخصوص نوع کادربندی در این دوره معمول شده است . در اینجا کاربندی بعنوان چاره و ضرورت در فرمهای تکراری مطرح است و مانند دیگر عناصر بصورت استاندارد شده در می آید . نمونه های بسیار زیبای آن را می توان در مدرسه غیاثیه خرگرد و مقبره شیخ جام و بسیاری از بناهای دیگر مشاهده نمود .
طاق آهنگ ، بیشتر سمرقند و بخارا و برای پوشش ایوانها ، راهروها و دیگر فضاها بکار گرفته شده است . طاق و تویزه و نوع خوانچه پ.ش آن در شبستانهای کناری مسجد جامع یزد دیده می شود . گنبدها در شیوه آذری به روشها و شکلهای گوناگون ساخته شده اند . متداولترین نوع آن گنبدهای دو پوسته گسته با پوشش بیروین نار می باشد . تعداد زیادی از بناها بخصوص در خراسان بزرگ با این روش ساخته شده اند . این گنبد علاوه بر نیاز پوششی ساختمان ، مسئله شکلی – نمادی آنرا نیز بنحو خوبی حل می نماید . برای ساخت این گنبد از عناصری به نام خشخاشی در داخل پوسته گنبد بیرونی استفاده می شده است . ساقه های این گنبد به دو صورت "گریو" و "اربانه" بوده است . در بعضی مواقع این ساقه ها ارتفاعی بیشتر از 10 متر نیز داشته اند . گنبدهای بارگاه امام رضا (ع) . مسجد گوهر شاد مشهد ، مسجد دودر مشهد ، مسجد میرچخماق یزد ، مقبره سلطان بخت آقا در اصفهان ، مقبره شاه نعمت ا.. ولی در کرمان ، گور امیر در سمرقند ، مدرسه گوهرشاد هرات و بسیاری از بناهای دیگر با گنبدهاب گسسته نار ساخته شده اند . از گنبدهای دوپوسته پیوسته نیز در تعدادی از بناها مثل بقعه سید رکن الدین و مسجد ازیران و دیگر بناها استفاده شده است .
شکل نقشه های بناها ، همچنان که در ویژگیهای این شیوه گفته شد از تنوع خاصی برخوردار است . در دوره اول شیوه نقشه های قبلی بعد از اسلام بزرگتر ساخته شده است . در ارگ علی شاه دهانه ایوان آن چهارگز از ایوان مدائن بزرگتر بوده است . مقبره اولجایتو نیز با دهانه ای در حدود 24 گز (حدود 50/25متر) بوده که در زمان خود بزرگترین گنبد و بنای اسلامی بوده است . (به غیر از مسجد ایاصوفیا که ابتدا کلیسا بوده است ) .
انواع نقشه های چهارایوانی ، در طرحهای مختلف برای ساخت مساجد و مدارس بکار گرفته شده اند . یکی از زیباترین مدارس ایران ، از لحاظ دقت در کار و تنوع در پلان ، با برجستگیها (نهاز) و تورفتگی های (نخیر) مدرسه غیاثیه خرگرد می باشد .
تعداد زیادی از مقابر در دوره دوم شیوه آذری به صورت برون گرا و با نقشه های چهار گوش ساخته شده اند مجموعه شاه زنده سمرقند که مزار تعداد زیادی از امیران تیموری در آنجا قرار دارد ، با پلان چهار گوش و اغلب آنها با گنبدهای گسسته نار ساخته شده اند .
مسجد کبود تبریز نیز براساس تاثیرات محلی به صورت برونگرا ساخته شده است .
رصدخانه مراغه از دیگر بناهایی است که در ابتدای این شیوه ساخته شده است . تاریخ شروع ساخت آن سال 657 هجری قمری است . معمار اصلی مجموعه رصدخانه محمد ابن عثمان امین مراغی بوده است .
در کاوشهایی که اخیراً در ارتباط با این رصدخانه صورت گرفته است ، واحدهای مختلفی مشخص شده اند . این واحدها عبارتند از :
دیوارهای سنگ چین نامنظم ، دیوار سنگ چین منظم شمالی -جنوبی (دیوار سنگ چین منظم شرقی-غربی) ، برج مرکزی و اصلی رصدخانه مراغه ، واحدهای دایره شکل پنجگانه ، تالار سکو دار جهارگوش ، کارگاه ریخته گری و ساخت وسایل نجومی ، کوشک ایوان دار ، مدرسه با تالار بحث و کنفرانس ، کتابخانه ، بنای مسکونی ، خیابان های سنگ فرش سطح تپه ، مخزن نگهداری آب ، مجموعه روستایی .
تزئینات بنا عبارتند از :
1- تزئینات آجری با آجرهای تراش در طرحهای مختلف
2- سنگهای تراش نقش دار
3- تزئینات معقلی با کمک کاشی های تراش و آجرها و سنگهای تراش ، در گونه های مختلف از تزئینات مقعلی انجام گرفته است .
4- تزئینات کاشی ، انواع کاشی های خشتی مستطیل با نقش برجسته مارپیچی ، کاشی های بزرگ خشتی کتیبه دار و انواع دیگر کاشی .
مقبره سلطان محمد خدابنده یا اولجایتو در سلطانیه یکی از بناهای باشکوه در شیوه آذری و شاید در کل شیوه های معماری اسلامی ایران باشد . ار زبنای اصلی و بزرگ آن که شامل بناهای عمومی مثل دارالشفاء ، خانقاه ، دیگر بناها و نیز صحن بزرگ آن بوده است (که شاید چیزی مساوی دو برابر میدان نقش جهان اصفهان بوده است) فقط گنبد خانه و گورخانه اولجایتو باقی مانده است . معروف است اولجایتو در زمان خود می خواسته مقابر ائمه اطهار (ع) در عراق را به این محل منتقل نماید که موفق نمی شود . اولجایتو بعد از شیعه شدن در اواخر عمر به فرقه اهل سنت برگشت .
از خصوصیات این بنا گنبد بزرگ آن است که 24 گز دهانه دارد (حدود 5/25متر) و به صورت دو پوسته پیوسته و به کمک باریکه طاقها و با دنده های باربر ساخته شده است . منحنی آن از چرخش چفت چمانه به صورت سبوحی درآمده است و خیز آن 8/3 است (نسبت افراز به دهانه) ، کاربندی زیر گنبد از زمینه 8 به 16 و 32 تبدیل شده است .
ویژگیهای ساختمانی این گنبد باعث شده است که دانشمندانی مثل پرفسور پیروسن پاتولوژی ساختمان گنبد سانتامار یا دل فیوره شهر فلورانس را تقلید یا متاثر از این گنبد بدانند . پلان آن با زمینه هشت است و در جلوی آن ایوانی داشته که آثارش هنوز باقی است . فضار تربت خانه ها بعدها به آن اضافه شده است . نمای داخلی این بنا دوباره آمود شده است . (آمود چیزهایی است که در خارج از محل اجرا آن را می سازند و بعد به بنا وصل می کنند ) .
انواع گره سازی درهم (کاشی-آجر) کاشی ها و سفالهای پیشبر ، کاشیهای مهری و سفال مهری آمود داخلی بوده ، که قسمتی از آن باقی مانده است . به مناسبتهایی شاید مایوس شدن از انتقال قبور ائمه اطهار (ع) روی آن را سفید کردند و این باعث شده که در دیگر بناهای آن دوره از این رسم تبعیت نمایند (مثل میرشمس الدین یزد) .
در داخل آن از انواع از انواع گچبری نیز استفاده شده است و نوعی گچبری به نام "پته" که بر روی کرباس اهاردار گچ و آن را در محل وصل می کرده اند در زیر گنبد استفاده شده است .
مسجد جامع علی شاه و یا به عبارتی ارگ تبریز به وسیله علی شاه گیلانی ساخته شده است . روایتی است که او از طاق کسری می پرسد و می گوید هرچه دهانه آن است چهارگز کنید . این بنای عظیم ایوانی با دهانه در حدود 3 متر داشته و ضخامت دیوارهای آن حدود 11 متر بوده است . این ایوان به دلیل سست بودن و پت بند نداشتن می ریزد . مسجد به روایتهایی دارای صحن بزرگ ، مدرسه ای در کنار ، مناره و برج ، سردر ورودی و دیگر عناصر بوده است . این بنا و بنای قبلی نشان می دهند تا چه حد در خطه آذربایجان توان ساخت بناهای بزرگ را داشته اند .
مسجد جامع ورامین (722 تا 726 هـ.ق) یکی از نمونه های شاخص شیوه آذری است در این بنا نیارش به دقت ذژرعایت شده و آمودهای بسیار خوبی دارد . نقشه بنا از نوع چهار ایوانی بوده است . گنبد بنا دو پوسته بوده که خود آن ریخته است . آهیانه آن (پوسته داخلی ) منحنی بیضی دارد . ذژرواقهای این مسجدبا انواع طاقها مثل آهنگ و چهاربخش ساخته شده است .
مسجد جامع یزد (724تا 777 هـ .ق) از بناهای مهم شیوه آذری است . گنبدخانه ، شبستانها و طنبیهای آن همراه با رواقهای اطراف آن که ارتفاعی به اندازه رواقهای کناری ایوان داشته است ، اصل بنا بوده اند . در دوره شاهرخ سردرب آن اضافه شده است . در زمان صفویه در شیوه اصفهانی دو مناره آن ساخته شده اند ، در زمان قاجاریه نیز شبستانی به ا‹ اضافه شده است .
سردر آن از لحاظ تناسب بزرگترین سردر است و برای جلوگیری از رانش طاق آن دو مناره به آن اضافه شده است . در جلوی سردر پادیاوی بوده است که روی آن را پوشانده و به انبار تبدیل کرده اند ، گنبد آن از نوع دوپوسته گسسته است که به وسیله عناصری آجری به هم وصل شده است . گنبد داخلی پوسته ای منحنی و بیضی شکل دارد و پوسته خارجی با منحنی شبدری کند ساخته شده بود که در عمل به دلیل ایجاد مشکلات تبدیل به همان شبدری تند می شود .
در نزدیکی این بنای بزرگ قبر سیدرکن الدین (باقی قسمتی از مسجد جامع یزد) قرار دارد . این بنا عبارت است از یک اطاق چهارگوش و یک گنبد که در اصل شامل قسمتهای مختلفی از قبیل مدرسه ، صحن و …. یوده است . این بنا در حال حاظر بازسازی شده و برای جلوگیری از رانش گنبد جلوی آن را ساخته اند .
مجموعه بسطام از نمونه های بسیار زیبا است که قسمتی از آن مثل مسجد و مناره آن از شیوه راز ی و قسمتهای دیگری از شیوه آذری است . بنا شامل آرامگاه بایزید ، منار (رازی) ، مسجد مردانه بایزید (رازی) مسجد زنانه ، خانقاه بایزید ، امام زاده محمد ، گنبد قازان خان ، سردر ورودی ، ایوان غربی صحن ، مدرسه شاهرخیه ، مسجد جنب امام زاده محمد ، آرامگاه شاهزاده و دو بنای دیگر یعنی مسجد جامع و برج کاشانه است . در این مجموعه پوشش مقبره امام زاده محمد و گنبد قازان خان از نوع رک می باشد .
مجموعه بناهای شیخ صفی اردبیلی از چند دوره بجا مانده است قسمتی از آن مربوط به دوره اول شیوه آذری و قسمتهایی از آن مربوط به شیوه اصفهانی است . قدیمی ترین قسمت آن بقعه شیخ صفی یا گنبد ا… است . برج آرامگاهی اصلی بنایی جداگانه و آزاد بوده و در شمال آن درگاهی عالی و در سمت جنوبش نیز یک پنجره طاقچه ای شکل قرار داشته است . در بدنه آن به دلیل سردی زیاد هوای اردبیل ، سعی شده که کمتر از کاشی استفاده شود و به همین دلیل معقلی یا درهم را دارد . در بافت گره سازی آجر کلمه مقدس ا… با کاشی تکرار شده است . پوشش گنبد از نوع دوپوسته گسسته نار است .
در نزدیکی آن قبر ماه منیر خانقاه ، زن شیخ جبرئیل ، مادر شیخ صفی در زیر سر پوشیده کوچکی قرار دارد .
طرح خارجی عمارت شامل یک هشت ضلعی نامنظم است که دو ضلع آن در میان عمارت مجاور پنهان است . داخل بنا اطاق چهارگوشی است که دارای چهار نمای نیم هشت گوش است . گنبد دارای هشت دریچه نیم دایره بسته می باشد که از شیشه های رنگین پوشیده شده است . در این بنا مجموعه ظروف چینی قرار داشته است و چینی خانه متعلق به آشپزخانه بوده و هر دوی این عمارات از تاسیسات شاه عباس وقف بقعه شده بود .
مسجد جنت سرا ، اتاق هشت گوشی است که سابقاً گنبدی با دهانه تقریبی 5/16 متر داشته است پس از خرابی گنبد آن را به تیر چوبی پوشانده بودند اما بعد از تخریب این پوشش فعلاً سقف ندارد و تالار و طنبی جلوی آن برای متولی آنجاست .
چله خانه از دیگر فضاهای این مجموعه است . این محل مخصوص عرفا بوده که نمونه های مشابه آن را در بنای شیخ علاء الدوله بیابانکی و نیز در مقبره شاه نعمت ا… ولی داریم .
شهید گاه مدفن کسانی بوده که در جنگ چالدران کشته شده و توسط شاه اسماعیل به این محل آورده شده اند .
مدرسه امیر چخماق ، گنبد مدرسه ضیائیه ، قسمتی از مجموعه بناهای شاه نعمت ا… ولی درکرمان و بسیاری دیگر از بناهای دوره اول شیوه آذری می باشند .
مجموعه بناهای حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) مثل مسجد جامع اصفهان موزه معماری ایران است . در این مجموعه از شیوه های مختلف اثرهایی مشاهده می شود ،اما قسمت اعظم آن از شیوه های آذری و اصفهانی است .
حرم بنای چهارگوشی است که هر ضلع آن تقریباً 10 متر می باشد . ازاره آن با کاشی خشتی ممتاز مزین گردیده است . این خشتهای کاشی با نقش و نگار بدیع و طلاکاری در زمره نفیس ترین انواع کاشی است . در روی برخی از این کاشی ها تاریخ 612 و 720 هجری خوانده می شود . صحن عقیق که به شکل مربع مستطیل است دارای چهار ایوان بزرگ است . ایوان شرقی و غربی دارای سردر بسیار زیبا و مزین به کاشی کاری ممتاز می باشند . قسمتی از این صحن را امیر علی شیرنوانی وزیر دانشمند ، سلطان حسین بایقرا در سال 872 هـ .ق بنیان نهاده است قسمت دیگری از این صحن بنا به فرمان شاه عباس صفوی (ایوان های شمالی ، شرقی و غربی) ساخته شده است . گلدسته های طلا که برروی ایوان عباسی و ایوان جنوبی قرار دارند از آثار شاه طهماسب صفوی (920 هجری قمری) و نادر شاه افشار (1145 هجری قمری) می باشند . همچنین طلا کاری ایوان در سال 1145 هجری قمری به فرمان نادر شاه افشار انجام شده است . از این روست که به ایوان نادری شهرت دارد .
درایوان جنوبی (ایوان طلا) چهاردر نقره وجود دارد ، این ایوان شامل تزئینات گوناگون و کتیبه های متعددی است از جمله کتیبه ای به خط محمد رضا امامی .
گنبد حاتم خانی که داخل آن با سنگ های مرمر ممتاز و کاشیکاری معرق زینت یافته است بنام بانی آن حاتم بیک که از وزرای شاه عباس اول صفوی است شهرت دارد ، این بنای زیبا در سال 1010 هجری قمری پایان یافته است .
گنبد ا… وردی خان که از نظر معماری و کاشیکاری قابل توجه است به دستور ا… وردی خان والی فارس در زمان شاه عباس اول بنا شده است .
رواق دارالحفاظ از بناهای گوهر شاد آغا ، بانی مسجد گوهر شاد است . رواق دارالضیافه از سال 1022 هجری کتیبه ای دارد.
صحن جدید در زمان فتحعلی شاه قاجار بنا نهاده شده است . سپس در زمان محمد شاه قاجار با کاشیکاری تزئین یافته است . در این صحن تاریخ سال 1226 و 1271 هجری قمری ثبت شده است .
کتیبه های مهم چندی در گلدسته ایوان طلا ، صحن عقیق و سایر متعلقات بنا موجود است که تاریخ برخی از آنها 1010،1016، 1084،1059،1145 هجری قمری می باشد .
مسجد گوهر شاد (808تا821 هجری) از دوره دوم شیوه آذری است و به وسیله معماربزرگ ، قوام الدین شیرازی ساخته شده است . نقشه بنا از نوع چهار ایوانی است و نمای آن مثل سایر بناهای همزمان با انواع گره سازی ساده (آجر ، کاشی و درهم) آمود شده است . قسمت اعظم بنا (گنبد خانه و ایوان آن) در سی سال اخیر بکلی باز سازی و کاملاً از بتن ساخته شده اند . در یکی از ایوانهای آن با طاق آهنگ پوشش شده است ، از خط بنایی که خطوط هندسی است گله ای به وجود آورده اند .
مدرسه دودر (843هجری) در جوار حرم مطهر یکی از مدارس بسیار زیباست . ویژگی بناآمود آن است و همینطور گنبد آن که بصورت دو پوسته گسسته ساخته شده است . درزیر یکی از این گنبد خانه ها زیر زمینی است که پوششی از تاوه دارد .
مدرسه غیاثیه خرگرد (842تا847 هجری)یکی از بناهای زیبای ایران و زیباترین مدرسه ایران است . خرگردبین خاف و جام است . این کار توسط قوام الدین شیرازی و بعد از او پسرش غیاث الدین ساخته شده است . اسم آن به غیاث الدین پیر احمد خافی وزیر شاهرخ نامگذاری شده است . در میان مدارس ایران پلان مدرسه خان کاملترین است ولی از لحاظ دقت و تنوع در کار و پلان و همینطور تنوع در آمود این مدرسه کاملترین است .
در پلان برجستگیها و تورفتگیها ی زیبایی دارد . آنهایی را که بیرون زده "نهاز" و تورفتگیها را "نخیر" می گویند ، حجره های آن دو طبقه است .
از لحاظ نوع کاربندیها و مقرنس این بنا یک چیز فوق العاده است . مقرنسهای آن بعضی بصورت پتکانه و بعضی به صورت چفت آویز (آویخته به سقف) می باشد .
در دوره دوم شیوه آذری تعدادزیادی بنا درخارج از ایران کنونی و در خراسان بزرگ ساخته شده است ، در این جا نام تعدادی از آنها را می آوریم :
– بقعه شاه زنده بناهای بسیار زیبا که همگی از شیوه آذری می باشند .
– گنبد بیبی خانم در سمرقند 802 تا 808 هجری (معمار آن را یزدی می دانند).
– امیر در سمرقند 808 هجری (معمار آن را محمد بن اصفهانی ذکر کرده اند).
– مدرسه گوهر شاد در هرات ، بین سالهای 820تا841 به وسیله معمار بزرگ قوام الدین شیرازی ساخته شده است .
– مدرسه الغ بیک 820 هجری در سمرقند.
– مقبره خواجه ابو نصر پارسا 865 هجری در بلخ .
– مسجد بزرگ کالیان در شهر بخارا 920 هجری.
– مدرسه میر عرب در بخارا 937تا943هجری .
– مدرسه طلایی کاری در سمر قند 1051 هجری.
– مسجد طلایی کاری در سمر قند 1056تا 1072هجری .
مسجد کبود تبریز آواز قوی شیوه آذری است ، و درزمان خود به فیروزه اسلام مشهور بوده است . بانی این مسجد صالحه خاتون دختر جهانشاه بوده است . این مسجد برخلاف کلیه مساجد که صحن و حیاط داشته اند به دلیل سردی هوای تبریز به صورت برونگرا ساخته شده است . طبق کتیبه سردر ، معمار بنا نعمت الدین محمود نواب بوده است . محراب اولیه مسجد بعدها برداشته شده و آن را به صورت در گاهی در آورده اند . قبل از این دو طرف محراب به بیرون می رفته اند . در نمای بنا با قطعات پیش بر چینی ، کاش و آجر ، اسماء الهی و دیگر نقشها را شکل داده اند . خط نستعلیق که زبیاترین خطوس است در کتیبه ای که شعر فارسی دارد ، دیده می شود .
معرفی چند بنای مهم :
مسجد کبود (مسجد جهانشاه ، فیروزه اسلام )
مکان : تبریز – دوره : آذری
خصوصیات بنا : ایوان ورودی آن مانند مساجد دوره مغول و تیموری ، جلوتر از دیواره های اطراف آن است و سطح بنای مسجد از کوچه اصلی به ارتفاع 5 پله بلندتر است . دارای کتیبه هایی با خط ثلث و نسخ . قبلاً 9 گنبد برروی قسمتهای مختلف بنا و بخشهای گوناگون داشته که در اثر زلزله تخریب و اثری از آنها به جای نمانده . جهانشاه و تعدادی از خانواده او که توسط "اوزن حسن" پادشاه آق قویونلوقتل عام شدند دراین مسجد مدفون هستند.
بقعه شیخ صفی اردبیلی
مکان : اردبیل – دوره : آذری
خصوصیات بنا : محل دفن شیخ صفی جد شاه اسماعیل صفوی و شاه اسماعیل صفوی . قسمتهای معروف بنا عبارتند از : 1- گنبد ا… 2- گنبد مقبره شاه اسماعیل 3- گنبد مقبره حرم خانه 4- گنبد چینی خانه (محلی برای نگهداری ظروف چینی).
مسجد جامع یزد (جامع کبیر)
مکان : یزد – دوره : نیمه اول قرن هشتم – سبک : آذری
خصوصیات بنا :مسجد دارای شبستانهای غربی و شرقی و شبستانی به نام شاهزاده است . شبستانها و کلیه بناهای مسجد در اطراف محلی مستطیل شکل بلند و کشیده آن قرار گرفته اند . امیر چخماق (مسجدی نیز به همین نام در یزد ساخته است ) تزئینات زیر گنبد را تکمیل کرده و مسجد دارای محرابی با کاشیکاری بی نظیری می باشد .
آستان شاه نعمت ا… ولی:
مکان : ماهان کرمان – دوره : ابتدای قرن نهم – سبک : آذری
خصوصیات بنا : دارای دو صحن در امتداد یکدیگر است که گنبد خانه در وسط آنها قرار گرفته و طبق کتیبه در سمت قبله حرم ساختمان اصلی آن در ابتدای قرن نهم به هزینه احمد شاه دکلی احداث شده است . در سمت مغرب رواق بزرگ و بلندی دارد ، که درزمان شاه عباس ساخته شده و به رواق شاه عباسی معروف است و سقف آن دارای تزئینات کاشیکاری ساده و زیبایی می باشد . سررواق دیگر از نظر بلندی و تزئینات ساده تر هستند . ورودی قبله از سمت قبله و دو مناره کاشیکاری آن به سبک مناره های قاجاریه است که در اثر زلزله ویران و دوباره در زمان قاجاریه بازسازی و دارای الحاقاتی در همین دوره می باشد .
مسجد جامع عتیق شیراز (جامع عتیق ، مسجد جمعه ، مسجد جامع ، و مسجد ادینه )
مکان : شیراز – دوره : بنای اولیه در قرن سوم توسط عمر و لیث صفاری بنا شده – سبک : آذری
خصوصیات بنا : بنایی رفیع با حجره ها و شبستانهایی متعدد و در برخی قسمتها دو طبقه . ساختمانهایی برای اقامت مسافرین و مدرسه نیز بوده است . دارای "سنگابهایی" (ظرف بزرگی که در آنها آب آشامیدنی ریخته می شده است) در هردالان بوده است . سردر شمالی آن معروف به دوازده امام می باشد . مسجد در زمان اتابکان و صفویه مورد تایید قرار گرفته است . دروسط این مسجد عمارت مکعبی شکلی است که آن را "خدای خانه " و "دارالمصحف " می نامند که به شکل مکعب و در قرن هشتم توسط شاه شیخ ابو اسحاق این جو پادشاه فارس ساخته شده است .
گنبد سلطانیه
مکان : سلطانیه (زنجان) – دوره : ایلخانی – سبک : آذری
خصوصیات بنا : ارتفاع بنا از نوک گنبد تا کف حدود 52 متر و قطر داخلی آن نزدیک به 25 متر و ضخامت دیوارهای اصلی که پایه های بنا را تشکیل می دهد به 7 متر می رسد . گنبد آن دو پوسته پیوسته است . در هشت گوشه فوقانی بنا هشت مناره ظریف وجود داشته که گنبد را در برگرفته و تمام سطح گنبد پوشیده از کاشیهای فیروزه رنگ بوده و قسمت تحتانی و قاعده گنبد با خطوط کوفی سریع با کاشی گره سازی شده است . در ضلع جنوبی بنای اصلی ، بنایی چهارگوش ساخته شده که امروزه به نام تربت خانه معروف است و الجایتو (بانی بنای سلطانیه) در آنجا دفن شده است .
غیاثیه خرجرد یا خرگرد
مکان : خرگرد – دوره : قرن نهم هجری – سبک : آذری
خصوصیات بنا : این بنا توسط قوام الدین شیرازی از معماران معروف و برجسته عهد تیموری وپسرش غیاث الدین ساخته شد . حیاط آن چهار گوش و دارای نسبتهای دقیق چهار ایوانی است ، تمام نمای ساختمان حالتی افقی و خوابیده را القاء می کند که شیوه ای تازه در معماری عصر تیموری است .
مسجد گوهر شاد
مکان : مشهد – دوره : تیموری – سبک : آذری
خصوصیات بنا : این بنا توسط گوهر شاد خاتون یا گوهر شاد آغا همسر شاهرخ پسر تیمور بنا شده است . سردر آن شیوه سمرقندی دارد . سراسر نما و طاق نماهای حیاط از بهترین نوع آجر لعاب دار و کاشی معرق پوشیده شده است . معمار آن قوام الدین شیرازی است که خود بانی بسیاری از بناهای عصر شاهرخ می باشد .
+
شناخت معماری شیوه رازی
شیوه رازی چهارمین شیوه معماری ایران است که تمامی ویژگی های خوب شیوه های قبلی را به بهترین صورت داراست در این شیوه دقت و نغز کاری و شیوه پارسی ، شکوه شیوه پارتی و دقت شیوه خراسانی دیده می شود .
آغاز شیوه رازی هرچند مربوط به شمال ایران است اما در ری نضج می گردد و بهترین اثرها در آنجا ساخته می شوند وهمانطوری که این شیوه از زمان آل زیاد شروع و در زمان آل بویه ، سلجوقی ، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه پدا می کند . توضیح اینکه لازم است که در اواخرشیوه خراسانی بناهایی داریم که بیشتر به شیوه رازی می خورد . بنای گور امیر اسماعیل سامانی ، مزار ارسلان جاذب و مناره ایاز با وجود اشتراک زمانی با شیوه خراسانی از بناهای اولیه شیوه رازی می باشند .
دراین شیوه بناهای متفاوتی با عملکرد های مختلف ساخته شده اند ، برج های آرامگاهی در اواع و اقسام شکلها چون : هشت گوش ، دایره ، و دردوره ای بعد پنج گوش ( مثل بابا رکن الدین در اصفهان) ساخته شده است . بعضی از آنها مثل میل گنبد قابوس دارای پرهایی بوده اند . این پره ها در گنبد مرد آویج 42 عدد بوده اند .
میلها علاوه بر راهنما بودن ، محلی برای دفن بانی آن نیز بوده است . تبدیل بناهای شبستانی مثل مساجد به بناهای چهار ایوانی نیز در این دوره صورت می گیرد . البته ایوان را همانطور یکه در گذشته دیدیم قبل از اسلام نیز داشته ایم . مسجد جامع زواره را مورخین اولین مسجد چهار ایوانی ایرانی میدانند . با کاووش های اخیر ثابت شده است که این مسجد قبل از چهار ایوانی شدن مسجد شبستانی بوده است . در بناهایی مثل مسجد جامع اردستان و مسجد جامع اصفهان نیز با برداشتن ردیف هایی از ستونهای مسجد شبستانی گنبد خانه و ایوانهایی ساخته اند .
ساختمان چغد ها ، طاق های و گنبدها نیز به حد اعلا، پیشرفت خود می رسد و زمینه ای مساعد برای تکامل در شیوه های بعدی را پدید می آورد . دراین شیوه از انواع چغد های تیزه دار استفاده شده است. همچنین انواع طاقهای چهار بخش ، کلنبه و ترکین جای طاقهای آهنگ که در شیوه خراسانی رایج بود را می گیرند .
گنبد گسسته رک نیز که از ویژگیهای معماری شمال ایران بود به ری و سپس مرکز ایران انتقال می یابد . بهترین نمونه آن گنبد میل قابوس میباشد .
انواع گنبدهای خاگی در بناهای مختلف ساخته شده اند .مسجد جامع قزوین گنبد دو پوسته داشته که یک پوسته آن باقیمانده است . یکی از زیباترین گنبدهای خاگی در شمال مسجد جامع اصفهان به نام گنبد تاج الملوک دراین دوره ساخته می شود .
انواع گنبدهای دوپوسته پیوسته نیز در بناهای مختلفی مثل مسجد جامع برسیان ، مسجدجامع اردستان و مسجد جامع زواره ساخته شده اند .
نمونه بسیار کامل گنبدهای ترکین با باریکه طاق نیز دراین دوره ساخته شده اند ، گنبد خواجه نظام الملک مسجد جامع اصفهان ، گنبد مسجد برسیان و مسجد جامع اردستان از این نوع می باشند . تکامل این روش ساختمانی در شیوه آذری دنبال می شود و بزرگترین گنبد با باریکه طاق درزمان خود در سلطانیه ساخته می شود .
درشیوه رازی ساختمان از بنیاد و پای بست با مصالح معقول برپا میشد . خشت های پخته کوچک و بزرگ و نازک ستبر نماهای بنارا می آراست .
انواع نقش های شکسته (نقش هایی که خطوط مستقیم دارد) به روشهای مختلف دراین دوره ساخته شده است . گره سازی با آجر و کاشی یا گره سازی درهم که اخیراً معقلی نیز نامیده می شود از این دوره آغاز می گردد.
درشیوه آذری (بعد از حمله مغول) به دلیل استفاده زیاد از کاشی ، بنا تا حدی جلوه خود را از دست می دهد .
یکی دیگر از مصالح مهم این دوره پیش بر، درانواع سفال لعاب دار یا بی لعاب بوده است . استفاده از پیش بر از دوره عیلامیهامعمول بوده است . علت استفاده آنرا نیز در نقش حفاظی پوسته رونین می دانسته اند و معتقد بودند که بااز بین رفتن این پوسته کیفیت مصالح نیز تغییر می کند .
پیش بر ، بعدها در زمان رواج شیوه آذری در بسیاری جاها بکاررفته است . سردر خانقاه بایزید بسطامی که از شیوه رازی است ولی در دوره آذری ساخته شده یکی از نمونه های بسیار زیبای آن میباشد .
نوعی دیگر به نام "گچ تراش" را نیز دراین دوره بکار گرفته اند که دردوره های بعدی کمتر دیده شده است . این گچ پیش ساخته از ترکیب گچ و رنگهای مختلف به دست می آمده که پس از ریختن آنرا به قطعات متعددی تقسیم می کرده و مثل کاشی معرق سوار میکرده اند . نمونه هایی از آن در ایوان مشهد اردهال در زمان شاه طهماسب و به صورت کتیبه بجای مانده است . همچنین در محراب مسجد میدان درساره در قسمت قدیمی آن در زیر گنبد به همین صورت است که قسمتی از آن را نیز کنده و برده اند .
بنای گور امیر اسماعیل سامانی در بخارا (295 هجری) از بناهایی است که درزمان رواج شیوه خراسانی ساخته شده ولی تمام خصوصیات شیوه رازی را دارا است . پلان بنا چهار گوش است که در چهارراس آن پیلکهایی ساخته شده است . دراین بنا همانطوری که مشاهده می شود دقت زیادی در استفاده از مصالح با دوام شده است . همینطور وسواسی که در شیوه خراسانی برای کوتاه کردن ارتفاع بوده تا حدی دیده نمی شود ، و دنباله معماری قدیم ایران است .
نمای آن با دقت بسیار زیادی گره چینی شده و هرچیزی بجای خود قرارگرفته است .
آرامگاه ارسلان جاذب ، سپهسالار خراسان در زمان محمود غزنوی بین سالهای 419 تا 387 هجری ساخته شده است . این بنا دومین بنا بعد از گور امیر اسماعیل سامانی در بخارا است که به شیوه رازی بوده و در ساختمان آن فوق العاده دقت شده است . بنا با پلانی چهار گوش است و دو طبقه نیز می باشد ، در کمر پوش گنبد که دور تا دور آن است ، روزن هانی جهت نورگیری تعبیه شده است ، این بنا به وسیله دیواری به مناره یا رباط سنگ بست وصل می شد ، که آجر آن را برده و در مکان و اطراف آن خانه ساخته اند .
گنبدش که قسمتی از آن ریخته نشان می دهد که دو پوسته است . گوشه سازی آن را در ابتدا از چهار ضلعی به هشت ضلعی رسانده اند بعد از هشت گوش با غژر یا ژغر به معنی آبشار به دایره تبدیل کرده اند .
دراوایل قرن چهارم هجری ، یکی از خوش تناسب ترین بناهای جهان یعنی میل گنبد قابوس ، در گرگان ساخته شده است ، میلها همیشه دو کاره بوده اند . در عین اینکه نشان و راهنمای یک شهر بوده مدفن بانی آن نیز بوده است .
ارتفاع بنا در حدود 2 گز (حدود 55 متر) است و 10 پاپیل یا پشت بن مثلثی شکل دور آن را گرفته اند .
پوشش زیرگنبد ازنوع " بستو" است با خیز زیادآن اگر درنوع دیگری می بود نمی توانست تحمل کند. گنبدبیرونی آن نیز"رک" است ومی توان حدس زدکه بین دوگنبد پر نباشد و شاید بصورت صندوقه
خالی باشد . آجرهای آن بصورت پیش بر است و دم داشته وبه نوع جالبی به هم دوخت و دوز شده است.
در آجر چینی بنا که هیچ گل اندازی ندارد (آجررا به ترتیب خاصی نچیده اند) دقت بسیار زیادی شده
است. هرزه بندی (بندعمومی) آن نیم بهری است (به اندازه بند انگشت بزرگ) بندهای افقی آن نیز به همین پورت است .
در درگاه آن نقش یا داغ یک نوع پتکانه یا مقرنس که روی پای خودش سوار می شده دیده می شود که قدیمی ترین نوع مقرنس است .
مسجد جامع قزوین از دیگر بناهایی است که قسمتی از آن از شیوه رازی است . گنبدخانه و گنبد آن بین سالهای 507 تا 509 هجری به امر خمارتاش ساخته شده اند . ایوان جلوی آن در زمان صفویه ساخته شده است . بقیه فضاها در دوره های مختلف الحاق شده اند .
گنبد بنا یک پوسته است و "شنگه" آن برای آن بوده که پوسته دوم بر روی آن سوار شود که بعدها بر روی پوسته اول کاشی کاری شده است .
بنای دوازده امام یزد ، در سال 429 هجری ، بوسیله یکی از سرداران ابوجعفر کاکویه ساخته شده است . بنابر اعتقاد خاصی که داشته اند ، بناهایی را که می ساخته اند دوازده امام می نامیده اند .
پلان آن پلان آتشکده است و شبیه به مسجد جامع گلپایگان است . در زی آن سردابی بوده و از پشت محراب به آنجا راهی بوده که در حال حاضر مسدود شده است . محراب اصلی آن به سنگ قبر شیخ فهادان که روی آن اسامی دوازده امام (ع) حک شده بود ، پوشیده شده است . ترنبه های زیر گنبد از نوع پتکانه بوده اند که آن را خیلی زود به هشت گوش رسانده اند . خود گنبد نیز فعلاً یک پوسته است و شاید پوسته رویین آن گنبد نار بوده است .
قسمت اصلی مسجد جامع گلپایگان (گنبد خانه و گنبد) نیز از شیوه رازی است (498 تا 512 هجری) و بقیه قسمتهای آن الحاقی است . این مسجد از مساجدی است که طرح آتشکده ای دارد (چهار طاقی که از سه طرف باز و از طرف قبلی بسته بوده است ) و این بنا مثل دوازده امام یزد و مسجد جامع بروجرد به صورت کوشک منفرد ساخته شده است .
مسجد جامع زواره (530 هجری) بوسیله معمار محمود اصفهانی معروف به غازی بر روی مسجد قدیم شبستانی که در زیر زمین و در قسمت شمالی مسجد کونونی بوده ، ساخته شده است بعضی از محققین مبنی بر چهار ایوانه ساخته شدن بنا صحیح به نظر نمی رسد . پوشش های شبستانهای جنوبی از نوع آهنگ و تیزه دان می باشند و این خود باعث شده که ارتفاع آن زیاد شود . در گوشه سازی گنبد آن بسیار دقت شده و از نوع پتکانه با ارتفاع زیاد است . گنبد داخلی از نوع بیز و گنبد خارجی شبدری تند است (در مسجد جامع یزد از شبدری کند استفاده شده است) . قدیمی ترین کلیل های بجای مانده در این مسجد می باشند .
مسجد برسیان (491تا493هجری ) در فاصله 42 کیلومتری شرق اصفهان ، از بناهای شیوه رازی می باشد . بنا پلانی چهار گوش داشته ، مناره و ایوان به آن بعدها الحاق شده است . گوشه سازی آن از نوع ترنبه های پتکانه می باشد . گنبد آن دو پوسته پیوسته است ، که پوسته داخلی ترکین است .
در مسجد جامع اردستان نیز گنبد خانه و ایوان آن مربوط به شیوه رازی می باشند که برروی بنای شبستانی مسجد ساخته شده اند . نهایت دقت در آجر کاری و تزئینات این قسمت از بنا شده است . هنوز دراین بنا هم ارتفاع کلی شبستاها زیاد است .
در شبستان کناری آن انواع طاقها ، مثل آهنگ ، ترکین کلنبو و کاربندی ساخته شده اند . ستونهای آن ابتدا بصورت چهار گوش بوده سپس هشت گوش شده و سرستونها پیش کرده شده اند و پاکار چغدها روی آن قرار گرفته است . روش اجرای چغد ها به صورت ضربی و رومی است .
گنبد آن به صورت دو پوسته پیوسته است که پوسته داخلی ترکین می باشد . (مقطع گنبد بیرونی شبدری تند است ) . ترنبه های زیر آن پتکانه می باشد و شاپرکها هشت ضلعی را به شانزده ضلعی تبدیل می کنند .
یکی دیگر از بناهای مهم شیوه رازی ، رباط شرف می باشد ، این بنا در موقعیتی نزدیک سرخس در شاهراه بغداد مرو و پیش ازمدائن و مرو یعنی دقیقاً در جایی که نیاز به ساخت یک رباط حس می شود قرار گرفته است . بانی این بنا مادر سلطان سنجر بوده و تاریخ آن را سال 518 هجری قمری می دانند .
درخاتمه این بخش جای دارد تا مطالبی درباره قسمتهای مربوط به شیوه رازی ، آستانه حضرت عبدالعظیم بیاوریم :
بنیانگذار آرامگاه :
مجدالملک اسعد براوستانی قمی ، یعنی سید شمس الدین مجدالملک مشیر الدوله ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی نقه امیر المومنین وکیل مضالم از سادات شیعی قم بوده و دردستگاه سلاطین سلجوقی مانند ملکشاه ، برکیارق منصب استیفا و وکالت مضالم داشته به دست یاری زبیده خاتون همسر ملکشاه و با حمایت ابوزارت برکیارق نیز رسید و چندی بعد با دسیسه فرزند نظام الملک که پیش از او منصب وزارت داشته ، مقتول گردید . وی درری و قم و کاشان و اردهال و حجاز و عراق آبادیهای بسیار کرد و بیشتر بر تربت پاک امامان و بزرگان تشیع و فرزندان پیامبر (ص) بارگاههای شکوهمند بنیاد نهاد .
معرفی چند بنای مهم :
گنبد قابوس
مکان : شهرستان گنبد- دوره : قرن چهارم – سبک : رازی
خصوصیات بنا : مدفن قابوس بن وشمگیر زیاری. با شکوه ترین بنای آرامگاهی در سرتاسر کشورهای اسلامی که برروی یک تپه خاکی قرار گرفته است . بدنه برج را ده پاپیل (ستون تزئینی) مقدس مثلثی شکل به ارتفاع 37 متر تا زیر گنبد احاطه کرده است . گنبد درونی خاگی و شبیه نیم تخم مرغ آجری و پوسته بیرون مخروطی شکل است .
برج لاجیم
مکان : روستای لاجیم مازندران – سبک : رازی
خصوصیات بنا : پلان دایره ای شکل ، نمای آجری گره دارای کنگره .
برج رسکت
مکان : مازندران – سبک : رازی
برج رادکان
مکان : قوچان – سبک : رازی
برجهای خراقان
مکان : جاده همدان به ری (استان همدان فعلی) – سبک : رازی
خصوصیات بنا : دو مقبره یکی متعلق به پدر و دیگری متعلق به پسر . هر دو مقبره به صورت دو برج هشت گوش با هشت برجستگی در گوشه ها . گنبدهای آن از قدیمی ترین گنبدهای دوپوسته گسسته (میان تهی) می باشد ، بدین شکل که پوسته داخلی با پوسته بیرونی فاصله دارد و به هم نچسبیده اند .
مسجد جامع گلپایگان
مکان : گلپایگان – سبک : قسمت گنبد و زیر گنبد رازی و مابقی قسمتها الحاقی می باشد .
خصوصیات بنا : این مسجد قبلاً آتشکده (چهار طاقی) بوده است .
مسجد برسیان
مکان : نزدیک اصفهان – دوره : اواخر قرن پنجم – سبک : رازی
خصوصیات بنا : پلان چهار گوش با گنبد دو پوسته پیوسته همراه با مناره و ایوان الحاقی .
مسجد جامع اردستان
مکان : اردستان – سبک : گنبد و ایوان سبک رازی که برروی یک بنای شبستانی ساخته شده است .
خصوصیات بنا : دارای تزئینات آجر کاری ، ستونهای هشت ضلعی که در گذشته مربع بوده است .
رباط شرف (استراحتگاه بین راه ، کوچکتر از کاروانسرا)
مکان : در مسیر راه بغداد به مرو (حوالی سرخس) – دوره : قرن ششم هجری – سبک : رازی
خصوصیات بنا : دو حیاط چهار ایوانی که همزمان ساخته شده اند اما معماری حیاط دوم بهتر است . همراه با دو خانه خصوصی در طرفین ایوان انتهایی . بنا دارای یک ورودی شامل سردر ، دو اتاق در طرفین و یک ایوان ورودی است که به وسیله دالانهایی به حیاط اول می رسد . این بنا با توجه به جهت قبله (جنوب شرقی به شمال غربی) ساخته شده و دارای سه محراب است با پوششهای طاق گهواره (آهنگ ) .
رباط شرف به علت تنوع آجر کاری به موزه ای شبیه است با آجرهای گوناگون که می توان آنها را به 5 گروه تقسیم بندی کرد :
1- آجر چینی 2- فرمهای معماری 3- طرحهای هندسی (گره) 4- کتیبه خط آجری 5- آجرهای تراش.
به علت عدم دسترسی به منابع آبی پشت بامها شیب دار ساخته شده تا از طریق ناودانهای شره ای آب به حیاط هدایت می شود و از طریق لگنچه های سنگی که زیر ناودان گذاشته می شد آب به داخل آب انبار هدایت شده است .
مسجد جامع قزوین
مکان : قزوین – دوره : شروع ساخت بنا از قرن دوم هجری توسط هارون الرشید – سبک : رازی
خصوصیات بنا : قدیمی ترین قسمت بنا طاق هارونی یا مقصوره کهن است (فضای زیر گنبد را مقصوره یا گنبد خانه می گویند) .
طاق هارونی در قسمت جنوب صحن مسجدبرروی چهار طاقی آتشکده مقصوره بزرگ یا مقصوره خمار تاشی (خمار تاش از امرای سلجوقی) ساخته شده . این مقصوره توسط امیر خمار تاش در اول قرن ششم هجری آغاز و طی 9 سال به پایان رسانید و بر فراز آن گنبد عظیمی به آن بنا نهاد . گنبد یک پوسته و شنگله (میله مرتبط بیه دو پوسته بیرونی و پوسته داخلی گنبد که از مرکز قوس می گذرد) آن برای این منظور بوده که پوسته دوم به روی آن سوار شود که بعدها از پوسته دوم صرفنظر و پوسته اول را کاشیکاری کرده اند . ایوان جلوی آن درزمان صفویه و بقیه قسمتهای بنا الحاقی است .
مسجد جامع اصفهان
مکان : اصفهان – دوره : عمر هزارساله دارد – سبک : خراسانی ، رازی ، آذری ، اصفهانی و قاجاریه ، اما چون سبک رازی در آن غالب است . آنرا جزو بناهای رازی می دانند .
خصوصیات بنا : چهار ایوانی با شبستانهایی در پشت ایوانها (دوره سلجوقی) ، کاشیکاری معرق (نوعی کاشیکاری که در ابتدا به شکل دلخواه بریده شود ، سپس در کنار هم قرار داده می شوند ) ، محراب گچبری شبستان اولجایتو (سلطان محمد خدابنده )، مسجد دارای دو گنبد شمالی و جنوبی است . گنبد جنوبی معروف به نظام الملک (وزیر ملک شاه سلجوقی ) متعلق به قرن پنجم ، گنبد آن دو پوسته به ارتفاع 23 متر است (به پوسته داخلی گنبد "خود" و به پوشش بیرونی آن "آهیانه " می گویند ) گنبد وزیر گنبد فاقد کاشیکاری و منحصراً طبق مشخصات سبک رازی آجری می باشد . بعدها در جلوی گنبد جنوبی ایوانی اضافه شد به نام "صفه" یا "ایوان صاحب" در قسمت شمالی مسجد گنبد دیگری است به نام "تاج الملک" (وزیر دیگر ملکشاه) که آجری از نوع خاگی (تخم مرغی) دو پوسته و عملکرد تشریفاتی داشته است . ایوان غربی مسجد به نام "استاد" و ایوان شرقی به نام "شاگرد" معروف می باشد . از دیگر ویژگیهای این مسجد می توان به هشت محراب دیگر اشاره کرد که در دورانهای دیگر به ویژه زمان صفوی ساخته شده است ، دو مناره در طرفین ایوان جنوبی، و شبستانی به نام "بیت الشتاء" (در پشت ایوان استاد ) که درزمان سلطان محمد خدابنده یا قوسهای مغولی ساخته شده است .
گنبد علویان
مکان : همدان – دوره : سلجوقیان یا مغول – سبک : رازی
خصوصیات بنا : طرحهای هندسی سفالی و کتیبه های دارای حروف سفالی و طرح آجرچینی شبیه کار سلجوقی در مراغه یا شبیه به مقبره مومنه خاتون در نخجوان .
ساختمان طوری ساخته شده که از همه طرف کاملاً دیده شود و مستقل باشد و بارزترین خصوصیات این ساختمان استفاده از لبه های ستاره ای در گوشه های طرح مربع شکل آنست . تزئینات آن آجر معمولی و تراش دار است ، همراه با تزئینات گچبری که نقشهای معمولی دوره سلجوقی شبیه به نقشهای دوره مغول (مثل مقبره پیریکران در اصفهان) به کار برده شده است .
شناخت معماری شیوه پارتی
روش های معماری سلسله های اشکانی و ساسانی درایران تحت عنوان شیوه معماری پارتی مشخص می گردد . پس از انقراض دولت سلوکیان بدست "ارشک" (بنیان گذار سلسله اشکانیان) قوم ایرانی نژاد "پارت" بر ایران مسلط می شوند و بار دیگر کنترل کشور بدست ایرانیان می افتد و دوران غلبه عنصر هنری یونان ، در ایران خاتمه می یابد . معماری پارتی با معماری پارسی تفاوت های بسیار دارد . دراین دوره امکان فراهم آوردن بهترین و مرغوب ترین مصالح ساختمان از دورترین نقاط کشور وجود نداشت ، بنابراین ساختمان بیشتر با مصالح "دم دست" و بومی ساخته می شدند .
دراین دوره معماران به جای بکاربردن تیرچه های چوبی داخل سقف ،؛ می بایست تعداد زیادی ستون سنگی نیز درزیر آن بکارروند ، شروع می شود . علاوه بر گنبد پوشش های طاقی و قوسی نیز در ساختمان ها همزمان با گنبد آغاز می شود . به کمک این نوع پوشش ها معماران این دوره توانستند دهانه های بزرگی را بدون نیاز به اسامی بیشتر قوسهای این دوره از اسم تخم مرغ (خاگ ) و تاب گرفته شده است . مثل " هلوچین" "بیز" "خاگی" "خاگی و مرغاته " بناهای این دوره دارای حیاطی بودند که ایوان ها به طرف آن باز میشد و اطراف آن ها را با رویی می ساختند که این بار و همراه با کنگره و"طره" های بالای خود به بنا عظمت می بخشید . بنابراین سیستم "حیاط مرکزی" که از ویژگیهای معماری "درونگرا" ایران است . دراین دوره رسمیت یافت . دراین دوره نیز مثل عهد هخامنشیان در ساختمان هایی با عظمت ، قرینه بودن بنا (جفت) ، رعایت می شده است . همچنین در بناها یا حتی کاخ هایی که برای اقامت و زندگی ساخته می شدند از سیستم "پد جفت " (عدم رعایت تقارن در ساختمان که باعث تنوع فضاهای معمارانه می گردد ) استفاده می شد این امر را در کاخ "سروستان" به آن درجه رعایت کرده اند که حتی دو فضای یکسان دراین کاخ دیده نمیشود .
مصالح ساختمانی مورد استفاده در زمان اشکانیان بیشتر سنگهای پاک تراش و در زمان ساسانیان اکثراً خشت خام و خشت پخته و سنگ لاشه (لاشه سنگ ) می باشد . برای آراستن ساختمان ها کاشی های لعابدار و لاجورد و نیز اندود گچ مورد استفاده قرار میگرفت . لازم به توضیح است که هنر گچ بری درزمان سامانیان به اوج خود میرسد و زیباترین نقوش برجسته گچی دراین دوره زینت بخش ساختمان های مختلف می گردد. همچنین برای فرش کردن کف کاخها از سنگریزه های رنگی استفاده می کردند یکی از ملات های مورد استفاده دراین دوره ملات "گیر چارو" (قیر چارو) میباشد . ملات قیر چارو تشکیل شده از شیر آهک ، خاک رس شسته و آسیا شده ، گچ نیم پخته و نیم کوب ، گاورس (ماسه ای با دانه های به اندازه ارزن ) ، شیر سنگ ، شیره ی سوخته ی انگور یا خرما و بعضی اوقات پشم بز یا پشم شتر نیز به این ملات اضافه می کرده اند . این ملات به علت استحکام زیاد در مقابل فشار و هم چنین داشتن مقاومت مطلوب در مقابل نفوذ آب در دیوار سدها و پایه پل ها و همچنین برای اندود سقف ساختمان ها و …. مورد استفاده قرار می گیرد . هم چنین ملات دیگری به نام "ساروج" (چارو) که متشکل از: شیر آهک //ع خاک رس، لوئی و پیزرو احتمالاً خاکستر و …. می باشد برای ساخت بناهای آبی مورد استفاده قرار میگرفته است .
یکی دیگر از ویژگی های بناهای معماری پارتی استفاده از طرح های متنوع و غیر یکنواخت در بناهااست ، به گونه ای که حتی دو ساختمان را نمی توان یافت که نقشه های یکسان داشته باشند .(به غیر از رعایت اصول اساسی و عمده ) ، برعکس طرح کلیساها یا دیگر ابنیه اروپایی که دریک دوره خاص غالباً دارای طرح و نقشه ای یکسان می باشند . آثار باقیمانده از این دوران غالباً در خارج از مرز های فعلی ایران قرار دارند و عبارتند از : الف ، آثار باقیمانده از دوره اشکانیان ، کاخ آشور ، کاخ هترا(هتره) که به عربی الحضر گفته می شود ، آتشکده تخت سلیمان (این مکان دردوره ساسانیان به تخت طاقدیس معروف شد) ، معبد آناهیتا در کنگاور"شکل 1و 2" به ترتیب پلان کاخهای آشور هترا را نشان می دهد . نیم دایره های خط چین که در پلان -2 (کاخ هترا) ملاحظه می شود ، چگونگی پوشش سقف ها را نشان می دهند که پوشش گهواره های (آهنگ) با قوس مولد "هلوچین" می باشد .
همانطور که قبلاً گفتیم قرار دادن یک حیاط سرباز در وسط ساختمان که نمایان گر حالت "درون گرایی" در معماری یا فرهنگ زندگی مردم است دراین دوره (اشکانیان) رسمیت یافت و بعداً بخصوص در دوران اسلامی معماری ایران این سیستم ، همچنان مورد استفاده قرار می گرفت و تقریباً در تمام انواع ساختمانها بکار می رفت . به طوری که اغلب (اکثر قریب به اتفاق) مساجد، مدارس ، کاروانسراها ، منازل مسکونی و … دارای حیاط مرکزی بودند . قراردادن چهار ایوان در چهار طرف این حیات مرکزی نیز از این دوره شروع شده است و به سبک چهار ایوانی معروف است (شکل -1 ، کاخ آشور سیستم چهار ایوانی را نشان می دهد) این که کاملاً ایرانی و خالص است دردوران اسلامی به ویژه برای ساختمان مساجد مهم عمده (مساجد جامع) بکار رفته است .
آثار باقیمانده از دوره ساسانیان عبارتند از :
طاق کسری در تیسفون که مهمترین بنای باقیمانده از این دوره است . این کاخ در زمان شاپور اول در نیمه دوم قرن سوم میلادی ساخته شده است . طاقی که ایوان مرکزی را می پوشاند با دهانه 25 متر از آجر ساخته شده است و بزرگترین پوشش قوسی (گهواره های) است که تا به حال در جهان با مصالح ساده بنایی و بدون قالب بندی و "استراکچر" باربر ساخته شده است . بلندی طاق کسری 34 متر ضخامت دیوارهای آن در پایین 7 متر بوده است . درایوان مرکزی این ساختمان قالی معروف "بهارستان" قرار داشته است – کاخ فیروز آباد که به دست اردشیر بابکان نخستین پادشاه ساسانی و مشابه با ساختمان های دوره ی اشکانی ساخته شد – مناره شهر گور (فیروز آباد) که بر فراز آن آتش مقدس و جاویدان می سوخته است – کاخ نیشابور در زمان شاپور اول پس از پیروزی بر والرین امپراتور روم در سال 260 میلادی ساخته شد . سالن اصلی این کاخ به شکل مربع و به مساحت 70 متر مربع است و با گنبدی به ارتفاع 27 متر پوشیده بوده است . مصالح مورد مصرف دراین کاخ ، سنگ لاشه ، آجر و ملات گچ و آهک بوده است . تخت سلیمان که در سال 618 میلادی به دست خسرو دوم دوباره ساخته شد و ابتدا "شیز" یا "گنزه " نام داشت . آتشکده معروف آذر گشسب دراین مجموعه واقع بوده است ، معبر چهار قاپو که بزرگترین گنبد دوره ی ساسانیان برروی آن ساخته شده بود است و در قصر شیرین واقع است .
کاخ سروستان که دارای یک ایوان مرکزی با پوشش گنبدی است آتشکده "نیاسر" در نزدیکی کاشان – "ایوان کرخه" در فارس – پل ها و بندهای شوشتر و دزفول در خوزستان "طاق بستان" در کرمانشاه چهارطاقی "رباط سفید" واقع در خراسان که از آتشکده های ساسانی محسوب می شود "شکل -3 " نمای طاق کسری را که تا قرن نوزدهم باقی بوده است نشان می دهد . شکل -4 چهار طاقی رباط سفید را که مشخص کننده پرسپکتیوتیپیک تمام آتشکده های این دوره است نشان می دهد .
شکل -5 پلان کاخ فیروز آباد را باپوشش های گنبدی قوسی (گهواره ای " نشان می دهد . شکل -6 پرسپکتیو کاخ سروستان را درحالی نشان می دهد که قسمتی از سقف های آن (گنبد مرکزی و پوشش های قوسی) جهت توضیح بیشتر بنا برداشته شده است اشکال 6تا3 در زیر نشان داده شده است .
با وجود اینکه روش های معماری اشکانیان و ساسانیان تحت عنوان شیوه پارتی نامگذاری شده است و دارای خصوصیات عمده و هماهنگی می باشد ، تفاوت هایی نیز در معماری و سایر هنرهای این دو سلسله قبل از اسلام در ایران وجود دارد . اشکانیان که بعد از سلوکیان به قدرت رسیدند . (سلوکیان بعنی همان جانشین اسکندر مقدونی در ایران اصلاً یونانی بودند و دردوره سلطه خود برایران فرهنگ و هنر یونانی را درایران رواج دادند) دنباله روی دستاوردهای فرهنگی و هنری یونانیان بودند . البته فرهنگ دوره اشکانی یک فرهنگ ایرانی است که تلاش می کند بقایای تسلط یونانیان بر ایران را از میان بردارد و تمدن و فرهنگ ملی را دوباره برقرار نماید . اشکانیان در مبارزه پیروز شدند و ابداعات و نو آوریهای آنان الهام بخش و مبنای تمدن ساسانیان و حتی فرهنگ های اسلامی ایران شد .
ساسانیان نیز درواقع ادامه دهنده راه پیشینیان خود بودند . اینان خود را از نژاد پارس وابسته به هخامنشیان می دانستند و جهت باز گردانیدن شکوه و جلال دوره هخامنشیان به ایران تلاش می کردند . بناهای دوره ساسانی در عین حال که نقطه نظرهای معماری هخامنشیان را گوشزد می کند ، ادامه دهنده و کامل کننده تکنیک های معماری اشکانیان است . درحالی که اختراع گنبد و استفاده از پوشش های قوسی مهمترین و بزرگترین ویژگی شیوه پارتی و دوره ساسانی است ، توجه به عظمت و بلندی و شکوه در معماری ساسانیان یاد آور فرهنگ معماری هخامنشیان است . نقوش برجسته سنگی دوره ساسانیان با همه ی شباهتی که به حجاریهای عهد هخامنشی دارد ، از نظر محتوا و موضوع با آنها تفاوت دارد . در حجاریهای عهد ساسانیان جنبه ی نقل حکایت و روایات از اهمیت بالایی برخوردار است . همچنین تحرک و تنوع نیز دراین آثار بیشتر به چشم می خورد . به عنوان مثال دردوره ساسانی پادشاه سوار بر اسب در حال شکار یا جنگ نشان داده می شود و دردوره هخامنشی در حالی که بر تخت پادشاهی نشسته و به نظام یک مظلوم گوش فرا میدهد و….. اما دردوره اشکانی پیکره ها از تناسب و ابعادی برخوردارند که خاص هنر یونانی است ، همچنین توجه به جزئیات و ریزه کاری های موضوع مورد ساخت نیز دراین دوره ملهم از هنر یونانی است . مجسمه ای مفرغی (برنزی ) که یک مرد اشکانی را نشان میدهد . به خوبی روشن کننده این مسئله است . چین های بسیار زیاد لباس این مرد اشکانی و تناسب و ترکیب آن بسیار جالب است (شکل -7) اشکال 8،9،10 مهمترین حجاریهای دوره ساسانی (واقع درطاق بستان) را نشان میدهد . با توجه به این سه شکل اولاً شباهت بین این آثار و حجاریهای هخامنشیان معلوم میگردد (از نظر اندازه و کیفیت و تکنیک حجاریها ) و ثانیاً تفاوت هایشان نیز (از نظر موضوع مورد حجاری واقع شده) بیان می گردد .
در شکل -8 طاق بزرگ نشان داده شده است .کنگره با رویی که دربالای این طاق مشاهده می شود معرف معماری دوره ساسانی نیز هست . ساختن کنگره و با رو در اطراف و برگرد بناهای پارتی سنتی است قدیمی که از هخامنشیان باقی مانده است . روی هم رفته طاق بستان بسیاری از خصایص معماری و حجاری دوره ساسانی را نشان می دهد. بزرگترین حجاری این مجموعه همان تصویر خسرو پرویز است که بر اسب عظیم الجثه ای سوار و نیزه ای در دست دارد . این آثار ، معرف عظمت و جلال دربار ساسانیان است (همانطور که حجاریهای تخت جمشید معرفت شکوه و جلال درباره هخامنشیان است ).
تنها در صحنه شکارگاه سلطنتی با عظمت و شکوه چندانی روبرو نیستیم . شکل -11 مجسمه بسیار بزرگی را نشان می دهد که در غار شاپور بدست آمده است . این مجسمه عظیم به دوره ساسانی متعلق است و حدود 7 متر بلندی آن است .
قوس و گنبد
اختراع گنبد در دوره اشکانیان بزرگترین تحول در معماری قبل از اسلام ایران محسوب می شود .مهمترین ویژگی گنبد ایرانی ساخت آن برروی پلان چهار گوش (مربع) است . جهت انطباق پلان دایره بر مربع از سیستم گوشوار (شکنج ) استفاده می شده است . قبل از توضیح بیشتر در مورد گنبد به قوس می پردازیم . قوس (چغد) در معماری ایران سابقه طولانی دارد . در معبد زیرین زیگورات عیلامی چغازنبیل (که به آن "دورانتاش گال" نیز می گویند) انواع و اقسام قوس های مختلف جناغی و حتی کلیل مشاهده شده است . در عهد هخامنشیان در ساختمان های رسمی و دولتی از قوس جهت پوشش استفاده نمیشد . به دلیل اینکه امپراطوری هخامنشی امکان تهیه بهترین نوع چوب را جهت استفاده در سقفهای افقی (به عنوان عضو باربر ) داشت . اما در همین دوران خانه های مردم عادی به کمک انواع قوس های "خاگی"و "هلوچین" و حتی "جناغی" ساخته می شدند . به هرحال برای پوشاندن سقف ساختمان دوراه وجودداشته است یا به کمک اعضار باربر (چوب محکم و آب گرفته شده) که داخل سقف به عنوان تیر اصلی و تیرچه کار می کرده اند ، سقف را افقی میزده اند که دراین صورت اگر دهانه خیلی بزرگ و وسیع باشد برای نگهداری وزن سقف به ستون احتیاج داشته اند و یا اینکه با ایجاد تحدب در سقف آن را به صورت طاق (پوشش قوسی و منحنی) در می آورده اند تا بتواند خودرا نگه دارد . مزیت پوشش های قوسی این است که دهانه نسبتاً بزرگ را بدون احتیاج به ستون به راحتی می پوشانده است . راه اول جهت پوشاندن سقف احتیاج به صرف هزینه ووقت و تکنیک زیادی دارد. در نتیجه فقط در بعضی از مقاطع تاریخ معماری و شاید بتوان گفت به ندرت به آن بر می خوریم (دوره هخامنشیان و ندرتاً دوره صفویه) .
بنابراین پوشش های قوسی و گنبدی در اکثریت قریب به اتفاق بناهای ساسانی به چشم می خورد و در نتیجه شناخت "فرم " و عملکرد آن واجب و ضروری است . در پوشش های افقی (عهد هخامنشیان) وزن سقف به طور عمودی برروی ستون ها و دیوار ها منتقل می شود و از طریق آن ها به زمین (فونداسیون یا پی میرسد ) و یا عکس العمل زمینی خنثی میشود .
اینگونه انتقال نیروی سقف به زمین ایده آل ترین حالت ممکن است و با توجه به اینکه ستون ها و دیوارها براحتی نیروی فشاری عمودی را تحمل می کند ساختمان کاملاً ایستا و پابرجا خواهد بود . اما درمورد پوشش های قوسی و گنبدها مسئله انتقال نیروی سقف (وزن خود سقف) به این سادگی نیست.
به طور کلی در تمام پوشش های غیر افقی وزن سقف به طور مایل (تحت یک مولفه ی مایل نیرو) بر دیوارها و جرزها اثر می کند . اگر این مولفه مایل را فرضاً به دو مولفه ی افقی و عمودی تقسیم کنیم بخشی از نیروها که همراه مولفه ی عمودی بر جرزها و دیوارها اثر می کند به سهولت به زمین منتقل شده و با عکس العمل زمین خنثی میگردد. (مثل سقف افقی) ولی مولفه افقی به تنهایی عاملی میشود برای خراب کردن ساختمان (ازهم راندن دیوارها) . برای خنثی کردن این مولفه ی افقی نیرو تنها راه حلی که وجود داشته است ضخیم کردن دیوارها بوده است .
باید دیوارها یا جرزهایی که پوشش قوسی و گنبدی برروی آنها قرار می گیرند تا حدی ضخیم بشوند که جلوی اثر کردن مولفه افقی نیرو را بگیرند . برآیند دو مولفه افقی و عمودی را که یک "جهت اثر" مایل پیدا می کند "نیروی رانش " یا نیروی "ازهم گسستن" می گویند . در طاق کسری برای جلوگیری از نیروی رانش حاصل از وزن سقف قطر جرزها را در پایین به 7 متر رسانده اند . البته هرچه از پایین به بالا می رویم ضخامت جرزها کمتر می شود . شکل -12 که ایوان اصلی این ساختمان را نشان می دهد چگونگی ضخیم بودن جرزها را درپایین و کمتر شدن میزان ضخامت جرزها را هرچه بالاتر می روند ، مشخص می کند .
در هیچ دوره ای از تاریخ معماری ایران نیم دایره به عنوان قوس باربر مورد استفاده قرار نگرفته است . چون معمار ایرانی به تجربه میدانسته است که نیم دایره در مقام مقایسه با قوسهای "خاگی" و "هلوچین" از مقاومت بسیار ناچیزی برخوردار است . اگر یک قوس را حول محور تقارن عمودی آن دوران دهیم پوسته ای که درداخل فضا ایجاد می شود گنبد است . از ویژگیهای گنبد ایرانی این است که آن را برروی زمینه (پلان) چهارگوش بنا می کرده اند .
برای این کار می بایست اول مربع را به هشت گوش و سپس شانزده گوش و بالاخره بدایره تبدیل می کردند و این کار فقط با پوشش گوشه ها امکان پذیر میشد. معماران ایرانی برای پوشش گوشه ها دو روش پدید آوردند که یکی را "شکنج" و دیگری را "ترنبه" می گویند. شکنج ، کنج بیرون جسته و ترنبه حفره پیش آمده است . شکنج و ترنبه نخست با چوب و سپس بکمک طاق های کوچک بیضی و شیپوری اریب به صورت فیل پوش و گوشوارساخته می شدند . "شکل -15" شکنج و ترنبه را بصورت تصویر هندسی (نقشه) نشان داده است . به طور کلی در فرم های قوسی و گنبدی انتقال نیروی وزن اصولاً با مکانیزم پوسته ای (غشایی) و اندکی نیروی خمثی صورت می گردد. از این رو فرم های قوسی شکل هلوچین و خاگی بسیار مناسب هستند چون شکل آنها به منحنی انتقال نیروها (منحنی "فونیکارویک" که معمار سنتی ایران آن را "میانتار" می نامیده است) نزدیک است و از این رو قوس های خاگی مقاوم تر و با دوام تر از سایر قوس های شناخته شده هستند.
در سرزمین های دیگر (مثلاً روم یا یونان) شکل نیم کره را برای گنبد بر می گزیند و چون منحنی نیروها (میانتاررانش) برشکل نیم دایره (نیم کره) منطبق نمی شود برای جلوگیری از رانش ناگزیر از ضخیم نمودن بیش از حد جرزهای جانبی گنبد خانه و حتی خود پوسته گنبدی بوده اند در صورتیکه معماران ایرانی شکل های تخم مرغی و هلو چینی (بیز – تاب) را برای ساخت گنبد یا قوس به کار می بردند که این فرمها خود به خود میانتاررانش بوده اند . این حسن انتخاب برای فرم قوس و گنبد ضمن اینکه از درک والای فنی معمار ایرانی است به اجازه میداد که بتواند ضخامت گنبد را در پاکار (شروع گنبد از پایین) تنها به اندازه (یک شانزدهم دهانه گنبد) بگیرد که البته هرچه بالاتر میرفت نازک تر می شد تا به "کلاله" میرسید. شکل های -16و17 سیستم ساخت گنبد برروی پلان چهار گوش و به کمک گوشوار را نشان می دهد .
درشکل -17 گوشوارهای گنبدی را ملاحظه می کنید که بزرگتر از نمونه "شکل -16" ساخته شده اند . همچنین در شکل -18 مقطع یک گنبد دوره پارتی را ملاحظه می نمایید که به تدریج هر چقدر گنبد از پایین (پاکار) به بالا می رود "کلاله" ضخامت پوسته آن کمتر می گردد
لاچسبانی :
روش لاچسبانی جهت پوشاندن طاقهای قوسی شکل (گهواره ) بدین ترتیب است که لایه های خشت خام و یا آجر که برای ساختن طاق بکار میرفتند با انحرافی نسبت به صفحات قائم فرضی ساخته می شدند . بدین ترتیب طاق از حلقه های قوسی شکل تشکیل می شده است که حلقه برروی حلقه پیشین ساخته می شده است و هر حلقه نسبت به صفحه قائم مایل بوده است مایل بودن حلقه های تشکیل دهنده این نوع طاق ها باعث می شده است که ملات مورد مصرف بین لایه های مختلف بیشتر و بهتر آنها را به هم بچسباند ( چون نیروی وزن این لایه ها برهم اثر کرده و باعث بیشتر فشرده شدن ملات می شده است ) . به هرحال ساختمان طاق به این ترتیب از یک انتها شروع شده و به تدریج دردرازای طاق پیش می رفته است . شکلهای 19و20 دونمونه از این سیستم را نشان میدهند . دیوار انتهایی که وزن لایه های مایل برآن اثر میکند "اسپر" (به معنای سپر) و یا دیافراگم خوانده می شود. دیوارهای عمودی که قوس بر روی آن دو واقع شده است و برای جلوگیری از نیروی رانش طاق مجبوریم ضخامت آنها را در پایین زیاد کنیم "پاکار" خوانده می شوند . بهترین نمونه از سیستم لاچسبانی طاق کسری در تیسفون می باشد که در حدود سال 550 میلادی ساخته شده است . این بنا از مصالح آجری و با ملات گچ ساخته شده است . به دلیل اینکه پاکارها بتوانند به راحتی نیروی عمودی وزن سقف و همچنین نیروی رانش جانبی آن را تحمل کنند، همانطور که قبلاً نیز گفتیم ضخامتهای آنها را زیاد می گیرند . هرگونه عامل تضعیف کننده مثل حفره یا درب یا پنجره برروی دیوارها دو سوی طاق (پاکارها) موجب خرابی طاق میگردد (احتمال خراب شدن آن را به وجود می آورد ) به همین ترتیب معمولاً روی پاکارها درب یا پنجره یا … وجود ندارد .
شناخت معماری شیوه اصفهانی
ضعف قدرت مرکزی تیموریان ووجود سلسله های گوناگون در گوشه و کنار کشور مثل شیبک خان ازبک در ماوراء النهر ، سلطان حسین بایقرا در خراسان ، الوند میرزا آق قویونلو در آذربایجان و ابوالفتح بیگ در کرمان ، سبب آماده شده زمینه برای اسماعیل نواده دختری اوزن حسن در بین طوایف قزلباش شد و طبعاً نهضت صفوی که اصلشان ترک بود و در اثر تبلیغات صوفیه ، مذهب تشیع در میانشان نفوذ عمیقی پیدا کرده بود آغاز گردید . اهمیت سیاسی که قبایل مزبوردرمدت فرمانروایی شاه اسماعیل موسس سلسله صفوی کسب کردند واکنشی بود در مقابل اهل تسنن که مذهب رسمی طبقه حاکم بود ، واکنشی که مردم باختر ایران که همواره مترصد ابراز مقاومت در برابر نیروهای خارجی بودند به آسانی و با رغبت به آن گرویدند و تعصب ملی ایرانی این سلسله نیز با اینکه خودشان ترک بودند … از اینجا سرچشمه گرفته بود .
در هنگام آرامش در این دوره هنرمندان فرصتی برای کار و فعالیت یافتند و آثار درخشانی دررشته های مختلف هنر از خود به جا گذاشتند . نمونه هایی زیبا از مسجد ، کاروانسرا، کاخ ، پل و ….. را از این دوره در شهر اصفهان میتوان مشاهده کرد .بعد از آنکه قدرت مرکزی صفویان از بین رفت کشور دچار وضعیتی بخرانی شدکه منجر به قدرت رسیدن نادر شاه گردید . اقداماتی که نادر برای وحدت ایران و طرد کشورگشایان بیگانه دردوره اول حکومت و پیش از اعلام سلطنت خویش بعمل آورد باعث شد که وی مورد پشتیبانی مردم ایران قرار گیرد ولی بعد ها سیاست کشور گشایی و جنگهای پی درپی بار سنگینی بود بر دوش مردم …و از آنجایی که روابط و علایق اقتصادی و نژادی و ملی فیمابین بخش های مختلف دولت بزرگ نادر سست بود و کشور وی مجموعه ای ناجور از قبایل و اقوام بود که فقط بر اثر کشور گشایی متحد شده بودند . خاندان او بعد از مدتی رو به زوال رفت و شرایط برای رشد و به ظهور رسیدن زندیان مهیا شد .
کریم خان پس از سقوط آل بویه اولین ایرانی بود که برسراسر ایران حکومت می کرد . در فاصله میان سقوط آل بویه و ظهور کریم خان سلاطین حاکم بر ایران یا ترک بودند یا مغول . وی نشان داد که مدیر و حاکمی داهی و با استعداد و فعال می باشد . .. دولت کریم خان زند کوشید صنایع و حرفه ها را احیا کند و کاگاه های بزرگ و چینی سازی و شیشه سازی و غیره ایجاد کرد . وی صنعتگرانی را که نادر از هندوستان آورده بود به شیراز منتقل کرد . درعهد کریم خان زند میزان مالیات برای رعایا تقلیل یافت. وی فرامینی صادر کرد و دایره خود کامی و تجاوز مالکین را نسبت به روستائیان محدود ساخت . کریم خان در پایتخت خود شیراز ، ابنیه تازه مثل : بازار ، مسجد جامع ، مسجد ، کاخ و …. احداث نمود .
بعد از مرگ کریم خان زند نزاع بین وابستگان وی و ایل قاجار منجر به قدرت رسیدن قاجاریان شد و درعهد قاجاریه بود که به علت توسعه روابط ایران با کشورهای اروپایی و عقب ماندگی فرهنگی و تکنیکی مانسبت به تمدن آنان ، هنر ایران راه زوال و افول پیمود . معماری نیز مثل سایر رشته های هنری سیرنزولی و سیر انحطاط را طی کرد .
معماری در این دوران :
شاهزادگان تیموری در خراسان در دربارهای کوچک خود هنرمندان و ادیبان و دانشمندان را گرد آورده بودند که در میان ایشان نقاشان و اختر شناسان و خطاطان نامور اکثریت داشتند . ترکمانان قره قویونلو هم که بر آذربایجان و باختر و مرکز کشور حکمرانی می کردند ، هنر دوست بودند و به ویژه جهانشاه و دخترش را میتوان از پشتیبانی هنر معماری به شمار آورد . این پدر و دختر در اصفهان و کاشان تبریز آبادی بسیار کردند و معمارانی که در خدمت ایشان بودند شیوه ساده و آرامی که از روزگار ساسانیان در شهرستانهای جنوبی مثل یزد و شیراز و اصفهان و کرمان هنوز رواج داشت بکار گرفتند و به ویژه در گنبد سازی با بهره گیری از کاربندی و ترک بندی و یزدی بندی و با استفاده از قوسهای خوش اندام کم ارتفاع (خیز) و زیبا شیوه اصفهانی را پایه گذاری کردند و بدین ترتیب مقدمات کار برای زمان صفویان آماده گشت و درزمان شاه عباس به علت پدید آمدن قدرت مرکزی دوباره بناهای بسیاری سر به فلک کشیدند و هنر هنرمندان را مجسم ساختند .
همانطور که اشاره شد چون صفویان به کمک وحدتی مذهبی توانستند نضج بگیرند از این رو طبیعی است که دراین زمان مساجد و کاخ های باشکوه در کنار هم دیده شوند . یکی از محققین باستان شناسی می گوید : زیبایی و شکوه کاخ های صفوی تنها در صنعت معماری و یا در تزئینات ماهرانه آنها نیست ، بلکه باید حسن انتخاب مکان و نقشه های ساختمانی و به طور کلی طراز اداره آنها را نیز مورد دقت و توجه قرار داد . بهترین گواه براین ادعا میدان نقش جهان اصفهان است . این میدان درزمان شاه عباس اول و به سال 1021 هجری احداث شده است . این میدان به شکل مستطیل است و طول آن حدود 500 متر و عرضش حدود 160 متر میباشد و در چهار طرف آن نزدیک به دویست عدد حجره (غرفه ، بشکل طاق نما) تحتانی و فوقانی ساخته شده است که همگی از گچ سفید با شمشه کش هایی از لاجورد که بر خطوط کاربندی زیر این حجره ها نقش شده است می باشند (این تزئین همان تزیین تالار تیموری است که در جزوه قبل و در باب مقرنس تصویری از آن معرفی شده است ) . نمایی از این میدان نشان داده شده است .
شکل -1 میدان نقش جهان اصفهان که بنا بر ادعای جهان گردان خارج هنگامی که در زمان صفویه به ایران سفر کرده اند ، بزرگترین و زیباترین میدانی است که در تمام دنیا وجود داشته است . این مجموعه ارزنده ترین نمونه شهر سازی دوره صفویه در ایران است .
در زمان صفویه از این میدان جهت برگزاری مراسم عمومی و جشن ها و بازی های مختلف (چوگان ، تیراندازی و … ) استفاده می شده است و در واقع نقطه عطف شهر اصفهان محسوب می شده است .
هنگام برگزاری مراسم مختلف پادشاه در عمارت عالی قاپو به تماشا می نشسته است . در حال حاضر در شمال و جنوب میدان دروازه های بازی چوگان دوره صفوی باقی است . سه ساختمان بسیار مهم در اطراف میدان نقش جهان قرار دارند ، یکی مسجد امام (مسجد شاه سابق) که در جبهه جنوبی واقع شده است ، یکی مسجد شیخ لطف ا… که در جبهه شرقی قرار دارد و یکی هم عمارت عالی قاپو که در جبهه غربی میدان قرار گرفته است . در جبهه شمال میدان نیز سر در قیصریه (بازار) قرار گرفته است .
باید توجه داشت که نه تنها عالی قاپو بلکه تقریباً میتوان گفت اکثر کاخهای صفوی رو به سمت شرق دارند و ایوان ستوندار و سقف چوبی آنها نمودار علاقه آنها به معماری شمال ایران می باشد .
یکی از ویژگیهای معماری صفویه استفاده از کاشی معرق به عنوان اصلی ترین نوع نما سازی ساختمان (به خصوص در شهر اصفهان) است . بالاترین کیفیت معرق کاری را دراین دوره ملاحظه می کنیم . همچنین است سایر تزئینات معماری مثل کاربندی و مقرنس . در شکل -2 گنبد مسجد شیخ لطف ا… و درشکل -3 کاشیکاری داخل شبستان این مسجد معرفی شده است . بدون شک خوش ترکیب ترین گنبد (چه تناسب خود گنبد و چه مناسبت بی نظیری که با مسجد دارد ) معماری جهان اسلام ، گنبد مسجد شیخ لطف ا… میباشد . مسجد امام خمینی در جبهه جنوب این میدان است . میدان نقش جهان بر مبنای محور (آکس) شمال و جنوب ساخته شده است . یعنی محور طولی این میدان منطبق است با محور شمال و جنوب و چون مساجد باید بر محور قبله ساخته شوند در نتیجه مسجد امام نسبت به میدان نقش جهان گردشی دارد تا ساختمان مسجد برمحور قبله که با محور شمال و جنوب اختلاف زاویه دارد منطبق گردد . (شکل -4)
در شکل -5 ساختمان عالی قاپو که در مغرب میدان نقش جهان واقع است ، نشان داده شده است . عالی قاپو ساختمانی است شش طبقه (شش اشکویه) که در هر طبقه تزئینات گچبری و نقاشی دارد . ارتفاع این ساختمان از روی زمین 48 متر است ، ایوان رفیع آن دارای 18 ستون چوبی است که بر فراز هر ستون (سرستون) مقرنس چوبی به چشم می خورد . در شکل -6 (الف و ب) ، ساختمان چهل ستون که از ابنیه معروف دوره صفویه اصفهان است دیده می شود . این ساختمان نیز به شیوه کاخهای صفویه دارای 18 ستون چوبی بلند است که تصویر آنها در استخر بزرگ جلوی ایوان منعکس می شود و جمعاً 36 دیده می شوند به همین دلیل چهلستون نامیده شده است .
استفاده از نقاشی و مجسمه سازی دردوران بعد از اسلام در معماری به چشم نمی خورد (به دلیل منع شرعی) مگردردوره صفویه . در شکل 6- ب نمونه ای از مجسمه سازی عهد صفوی را در باغ کاخ چهلستون ملاحظه می کنید . همچنین شش مجلس نقاشی در عمارت چهلستون وجود دارد (مثل عالی قاپو) در شکل -7 یک مجلس از شش مجلس نقاشی کاخ چهلستون را می بینید .
شکل -7 نمونه ای از نقاشی عمارت چهلستون
تا قبل از دوره صفویه استفاده از ستون جهت نگهداری وزن سقف افقی به چشم نمی خورد (منظور معماری بعد از اسلام است) . البته در قبل از اسلام و عهد هخامنشیان این حالت وجود داشته است منتهی در آن دوران این ستون ها سنگی بوده اند ولی داخل سقفها تیرهای چوبی بکار میرفته است . از این لحاظ معماری صفویه را میتوان مشابه معماری هخامنشیان دانست که جهت القاء عظمت از ستونهای بلند استفاده می کرده اند . قبل از ادامه شیوه اصفهانی و معرفی ابنیه مهم این شیوه همانطور که قبلاً قول داده بودیم در این جا به معرفی نمونه های مهم قوسهای جناغی می پردازیم . بکاربردن قوس در معماری ایران از عهد اشکانیان تا پایان قاجاریان همواره به چشم خورده است و به این دلیل شاید بهترین عامل و عنصر معماری سنتی ایرانی قوس باشد . در جزوه دوم این بخش (شیوه پارتی) قوس های مورد استفاده در دوران قبل از اسلام معرفی شده اند و در این جا قوسهای جناغی که به طور کلی در معماری بعد از اسلام به کار رفته اند معرفی میگردد.
گنبد :
اگر بخواهیم به طور هندسی گنبد را تعریف نمائیم باید بگوئیم از دوران یک قوس حول محور عمودی آن( عمود منصف ) حاصل می شود ؛ البته هر قوس قابل تبدیل به گنبد نیست ، مثلاً قوس کلیل یا سبدی . ولی قوسهای جناغی بخصوص اگر خیز نسبتاً زیادی هم داشته باشند خیلی برای ساخت یک گنبد مناسبند . (شبدری تند، پنج ، و هفت تند و ..) .
گنبد دو پوش (دو پوسته) و انواع آن : گنبد دو پوش همانطور که از اسم آن پیداست از دو پوشش و لایه تشکیل شده است ، یکی پوشش داخلی و یکی پوشش خارجی . در شکل -19 برش عمودی یک گنبد دو پوش را ملاحظه می کنید که پوشش بیرونی آن مخروطی شکل است (گنبد رک) و پوسته درونی آن به صورت هلو چین است . برش عمودی (مقطع) شکل -19 مربوط است به برج علاء الدین ورامین که در جزوه های قبلی معرفی شده است . به این نوع گنبد دوپوش گنبد دوپوش گسسته می گویند ، به دلیل آنکه دو پوسته آن از هم فاصله دارند و دورند . گنبد دو پوش بر دونوع است ، گسسته (شکل -19 ) و پیوسته . در نوع پیوسته دو پوسته بیرونی و درونی تقریباً به هم چسبیده اند و فاصله اندکی دارند .
همانطور که گفتیم گنبد دو پو ش بر دو نوع است :
گسسته و پیوسته ؛ در شکل -20 برش افقی (پلان) و برش عمودی (مقطع ) گنبد مسجد جامع کویر یزد که از نوع دو پوش پیوسته است را مشاهده می نمایید .
همانطور که گفتیم گنبد دو پوش در دوره سلجوقیان ابداع شد و هرچه جلوتر رفت کامل تر شد . یکی از خواص گنبد دوپوش این است که به دلیل وجود فاصله ای بین دو پوسته هوا فضای داخلی و زیر گنبد ایزوله می شود در مقابل گرما و سرما . خاصیت دیگر این است که این سیستم امکان تنظیم ارتفاع فضای زیر گنبد را به وجود می آورند . در مسجد امام اصفهان فاصله بین پوسته خارجی و داخلی در حدود 14 متر است ، یعنی ساختمان از بیرون 14 متر بلندتر از آنچه که از داخل حس می شود دیده می شود . بدین ترتیب ضمن اینکه ارتفاع ساختمان در داخل آن طبیعی و منطقی است (بیش از حد بلند نیست ) از بیرون ساختمان هرچه بلندتر و با عظمت تر و پر ابهت تر به نظر می رسد .
خاصیت دیگر این نوع گنبدها این است که تزئینات متصل به پوسته درونی با دوام تر و مستحکم تر باقی می ماند به این دلیل که با شرایط جوی بیرون در تماس نیستند . در شکل -21 انواع گنبد پوسته خارجی دیده می شود .
باز میگردیم به شیوه معماری اصفهان . در این شیوه از گنبدهای دوپوش پیوسته و گسسته که غالباً پوسته خارجی آنها به صورت جناغی و از تناسب زیبایی برخوردارند استفاده می شده است . همچنین انواع پوشش ها مثل " طاق و تویزه" و " چهاربخشی" و غیره تزئینات مثل کاربندی و یزدی بندی و مقرنس و معرق با بهترین کیفیت ممکن بیشتر منظور دوره صفویه است استفاده ی شده است . برای نما سازی از رگ چین آجر ساده و خفته راسته و کله راسته و بادبزنی و گره سازی آجری و کاشی معرق و معقلی و کاشی خشتی (به صورت مربع ، بیشتر دوره قاجاریه) و هفت رنگ بهره برداری می نمودند .
آثار مهم این دوره عبارتند از : میدان نقش جهان ، مسجد امام ، مسجد شیخ لطف ا… ، عالی قاپو ، پل خواجو و سی و سه پل ، چهلستون ، کاخ هشت بهشت خیابان چهار باغ ، مدرسه مادر شاه (چهارباغ) ، تالار اشرف (همگی آثار نامبرده در اصفهان قرار دارند) مسجد آقا و تیمچه امین دوالولهدر کاشان . بازار و میدان و سرای و گرمابه و آب انبار گنجعلی خان در کرمان . مسجد و بازار وکیل و آرامگاه کریم خان زند در شیراز . میدان و مدرسه خان در یزد و … البته باغ فین در کاشان نیز از ابنیه مهم شیوه اصفهانی است . درمورد مسجد جامع اصفهان در شیوه رازی توضیحاتی نسبتاً مفصل آمده است . مسجد جامع (جمعه) اصفهان معرف شیوه های مختلف هنری و معماری ده قرن تاریخ آثار اسلامی ایران است و به همین دلیل اهمیت زیادی دارد .
در شکل -22 شبستان قدیمی مسجد جامع اصفهان ملاحظه می شود شباهت این شبستان به شبستان مسجد تاریخانه دامغان (شیوه خراسانی) انکار ناپذیر است و تنها تفاوت روی ارتفاع این دو شبستان است که در جامع اصفهان بیشتر است و همچنین قوسها در این شبستان بیشتر نوک تیز هستند تا تاریخانه دامغان ، در شکل -23 گنبد و گلدسته صفحه صاحب که مربوط به قرن ششم هجری است ملاحظه می شود تزئینات این صفحه مربوط به دوره صفوی است . شکل -23 به دلیل خیلی اهمیت دارد که به خوبی نحوه ترکیب گنبد و گلدسته را به ما نشان می دهد و برای طراحی تصویری مناسب است .
در شکل -24 منظره سی و سه پل و در شکل -25 منظره پل خاجوی اصفهان دیده می شود . هر دو پل متعلق به عهد صفویه است . پل الله وردی خان که همان سی و سه پل است . 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و بدست الله وردی خان سردار شاه عباس اول به اتمام رسیده است (1011) و پل خاجو در زمان شاه عباس دوم (1060) احداث شده است و 132 متر طول و 12 متر عرض دارد و پلی است بسیار زیبا و ارزنده .
در شکل -26 منظره ای از مسجد و مدرسه آقا در کاشان دیده می شود که به شیوه اصفهانی ساخته شده است . حیاط گود این مسجد ، باعث می شود که حیاط بیشتر سایه بگیرد و در نتیجه ساختمان خنک تر باشد . همچنین گود کردن حیاط به دلیل دسترسی به آب های تحت الرضی است که در کاشان در سطح نزدیکی به زمین در جریانند ، این خصوصیت یعنی گود بودن حیاط به اندازه یک طبقه ازساختمان را در بیشتر ساختمانهای شهر کاشان ملاحظه می کنید . در شکل -27 و28 به ترتیب نمای ایوان شمالی و شبستان مسجد وکیل شیراز را ملاحظه می نمایید که از ابنیه کریمخان زند در شهر شیراز و به شیوه اصفهانی است .
معرفی چند بنای مهم :
مسجد امام (مسجدشاه )
مکان : اصفهان ( میدان نقش جهان ، ضلع جنوبی ) – دوره : صفوی – سبک : اصفهانی
خصوصیات بنا : دارای جلو خان و ایوان بسیار زیبا و در زیر ایوان ورودی جلو خان همراه با مقرنس کاری بسیار هنرمندانه دو مناره در سردر ایوان ورودی و دو مناره دیگر در طرف ایوان جنوبی است که منتهی به یک گنبد خانه یا مقصوره می شود . گنبد آن دو پوسته فیروزه ای رنگ و مسجد چهار ایوانی می باشد .
مسجد شیخ لطف ا….
مکان : اصفهان ( میدان نقش جهان ، ضلع شرقی) – دوره : صفوی – سبک : اصفهانی
خصوصیات بنا : گنبد دو پوسته کرم رنگ ، جلو خان و سردر ورودی مزین به کاشی کاری . مسجد فاقد حیاط بوده ، زیر گنبد و مقصوره آن یک پارچه کاشی کاری و اطراف محراب آن پیچ تزئینی به رنگ فیروزه ای است .
عالی قاپو
مکان : اصفهان (میدان نقش جهان ، ضلع غربی) – دوره : صفوی – سبک : اصفهانی
خصوصیات بنا : کاخ دوره شاه عباس . قسمت جلو این کاخ دو طبقه ، قسمت پشتی آن شش طبقه می باشد . این کاخ به سایر قسمتهای دیگر از جمله کاخ چهلستون راه داشته و در واقع ورودی مجموعه بناهای صفوی که در پشت عالی قاپو قرار داشته ، می باشد .
کاخ چهل ستون
مکان : اصفهان – دوره : صفوی – سبک : اصفهانی
خصوصیات بنا : کاخ در وسط باغی که مربوط به مجموعه کاخ شاهی است قرار گرفته ، ایوانی سر پوشیده دارد که سقف آن برروی 18 ستون از چوب چنار قرار گرفته . ستونها دارای پایه سنگی به شکل شیر هستند و چون تصویر ستونها به داخل حوض بزرگ مستطیل شکل منعکس می شود ، به کاخ چهل ستون معروف شده است .
مدرسه چهار باغ یا مدرسه مادر شاه
مکان : اصفهان – دوره : صفوی – سبک : اصفهانی
خصوصیات بنا : مدرسه چهار ایوانی بوده و در کنار آن بازارچه ای به نام بازارچه بلند قرار دارد .
کاخ هشت بهشت
مکان : اصفهان – دوره : صفوی – سبک : اصفهانی
افشاریه
تنها بنای ساخته شده در دوره افشاریه کاخ "قصر خورشید " در کلات نادری است . این بنا در سه طبقه بنا شده که طبقه اول آن بنای هشت گوشی است که محل سکونت مستخدمان و آشپز خانه و گرمابه و… بوده است . در وسط این بنای هشت گوش برج استوانه ای مانند دردو طبقه قراردارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده است . این برج 25 متر از زمین ارتفاع دارد .
زندیه
بنای باقیمانده وکیلی در شیراز عبارتند از : حمام ، بازار و مسجد وکیل ، باغ نظر و عمارت کلاه فرنگی ، ارگ کریم خانی ، آرامگاه حافظ ، چهل تن ، هفت تن ، دیوانخانه ، آب انبارهای وکیل ، پل رودخانه خشک و باغ جهان نما .
مسجد وکیل
مکان : شیراز – دوره : زندیه
خصوصیات بنا : مسجد در مساحتی به وسعت یازده هزارمتر بنا شده . سر درب مسجد دارای طاق نمای مطلبی است که با کاشیکاری معرق و هفت رنگ تزئین شده است . صحن مسجد با سنگهایی صاف فرش شده که در وسط آن حوض وسیعی قراردارد . در قسمت رو به قبله (شمال) ایوان مرتفعی بنا شده که آن را طاق مروارید می گویند . محراب در انتهای شبستان قرار گرفته و در طرف چپ محراب منبری از سنگ مرمر است که به تعداد 14 معصوم دارای 14 پله استوا در سمت شرقی یک شبستان وسیع دارد که زمستانها از آن استفاده می شده است .
بازار وکیل
مکان : شیراز – دوره : زندیه
خصوصیات بنا : این بازار به شکل صلیب و دارای چهار در بزرگ بوده که شبها آنها را می بسته اند . در راسته های شمالی و جنوبی مغازه ها قراردارند و در قسمت شرق جناح شمالی دو کاروانسرا ساخته شده است .
باغ نظر و عمارت کلاه فرنگی
مکان : شیراز – دوره : زندیه
خصوصیات بنا : در محل موزه کنونی پارس باغ وسیعی بوده که به عمارت کلاه فرنگی و ارگ و دیوانخانه مرتبط بوده است . در وسط باغ عمارت هشت ضلعی ساخته شده که به کلاه فرنگی معروف است . کف آن از سطح باغ بلند تر است . نمای آن دارای کاشیهای رنگارنگ و داخل آن با کاشیکاری و مقرنس های ظریف مزین شده است . از آثار موجود در موزه آثار "آقا صادق" نقاش چیره دست زمان زندیه می باشد .
ارگ کریمخانی
مکان : شیراز – دوره زندیه
خصوصیات بنا : این ساختمان قصر سلطنتی و اندرونی (محل زندگی افراد خانواده ) زندیه بوده و شبیه یک قلعه آجری با دیوارهای بلند است .
قاجاریه
در معماری دوره قاجاریه به تزئینات توجه زیادی می شده است . سالنهای بزرگ آئینه کاری (تالار آئینه کاخ گلستان) و سقفهای چوبی نقاشی شده از خصوصیات این دوره می باشد . از بناهای باقیمانده این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد . کاخ عشرت آباد ، قصر فیروزه ، کاخ شهرستانک ، و کاخ صاحبقرانیه در تهران است .
پهلوی
در معماری اواخر قاجاریه ، معماری اروپا ابتدا به شکل تزئینات به کاررفته شده و سپس در نقشه بناها تغییر اساسی ایجاد شده است . معماری این دوره با نقشه ، پلانهای اروپایی و با استفاده از تکنیک بتن و آهن و نماسازی و تزئینات مهم از گذشته شروع به رشد کرد . مانند ساختمان بانک ملی ، وزارتخانه ها و تعدادی دبیرستان . ساختمان دانشگاه تهران ( طراح : آندره گدار) . موزه ایران باستان (طراح : آندره گدار) . از معماران بنام این دوره می توان به پل آبکارو (وارطان هوانسیان) اشاره کرد .
1