مصالح کاشی سیمان رس ها



بخش اول :
کاشی

کاشی :
کلمه کاشی از واژه لاتین tegula مشتق شده از فعل tegere می باشد که معنی پوشاندن یا پوشش دادن است لازم به ذکر است که این واژه در زبان رومی ها به کاشی های بام اطلاق می شده کاشی را بعنوان قطعاتی مسطح سطحی از سفالینه پخته شده در نظر می گیریم که در کف ها و دیوارهای ساختمانها استفاده می شود و اغلب بخاطر ایجاد مانعی جهت نفوذ آب به بدنه کاشی و نیز جهت خلق رنگ و نقش متنوع آنها را لعاب می دادند معمولاً به لحاظ جنبه های عملی و زیباکاری از کاشی استفاده می گردد. یک سطح مفروش به کاشی و سطحی کاملاً بهداشتی نفوذناپذیری در برابر آب و مناسب نظافت خواهد بود. و با وجود اینکه در مقابل آتش مقاوم است لیکن بخوبی گرما را در محیط پخش می نماید. معمولاً تزئین کاشی ها به روشهای مختلفی انجام می گیرد. گاهی اوقات تصویری واحد گاهی منظره ای کامل و زمانی نیز نقوش مرموز که البته ریشه در مسائل آموزشی دارد با باورهای نمادین ملل طرح این کاشی ها را تشکیل می دهند. گاهی اوقات فقط در مورد زیبائی سطحی کاشی بحث می شود که البته این نکته مهم نیز حکایت از اهمیت طرح ها بافت ها، لعاب های رنگی دارد که همیشه چشمها را خیره ساخته است. شکلهای کاشی بسیار متنوع است و اما وجه تشابه تمامی آنها در این است که فقط مناسب پوشش سطوح هستند( که معمولاً صاف و یکدست و گاهی اوقات نیز کوژ دارند) و به همین علت می توان به راحتی آنها را بدون ایجاد خسارت به ساختمان و از سطوح جدا ساخت. این خصوصیات سبب تمایز کاشی از دیگر پوششهای سرامیکی مانند آجرهای لعابدار، سفالینه های بدون لعاب، یا بلوک های کوچک لعابدار شده است. انواع مذکور معمولاً پس از نصب جزء لازم ساختمان به شمار می آیند و به آسانی نمی توان آنها را انتقال داد اساساً کاشی را جسمی دوبعدی یا دوکاره محسوب می کنند چرا که تمایز بین اثر ظاهری کاشی و کاربرد آن امری تقریباً محال است.1
یکی از دلائل استفاده از کاشی مسئله محکم بودن، مقاوم بودن این ماده در مقابل حوادث طبیعی مانند باد، باران، آفتاب. عناصر شیمیای و کنش ها و واکنش های فیزیکی در ساختمان می باشد. کاشی که پوششی از لعاب روی آن می نشیند بعد از انجام مراحل پخت به دلیل شیشه ای بسیار مقاوم سخت و در مقابل جذب آب نفوذ ناپذیر می باشد. علاوه بر استحکام مناسب این ماده عوامل دیگری نیز در بکارگیری کاشی موثر بوده اند از جمله:1- دسترسی آسان به مواد اولیه 2- همآهنگی و هم سنخ بودن کاشی با آجر
3- شرایط جغرافیایی اعم از آب و هوا ومنابع طبیعی و درست 4- تنوع رنگ و انعطاف پذیری کاشی.2
– تنوع رنگها و انعطاف پذیری کاشی- همانطور که ذکر شد آجر و کاشی از قابلیت انعطاف پذیری عجیبی برخوردارند به نحوی که می توان کاشی را به ریزترین قطعات ممکن( معرق) و بزرگترین قطعات درآورد. همچنین می توان این قطعات را در منحنی ها، طاق ها و قوس ها مانند تزئینات مقرنس نیز مورد استفاده قرار داد. "عنصر زیباشناختی مهمی که ایران برای معماری مساجد به ارمغان آورد رنگ آمیزی بیرون و درون است." این رنگ آمیزی که با کاشی های الوان صورت می گیرد علاوه بر زیبایی و جذابیت برای تاثیرگذاری بر بخش هایی از معماری مانند محراب، رواق و کتیبه ها موثر بوده است چنان که " درک هیل" در کتاب معماری و تزئینات اسلامی می گوید:" تکنیک استفاده از رنگ برای مشخص کردن عناصر ساختمانی یا تریینی به منظور تاکید بر برخی قسمتهای ساختمان یا تزیین به صورت یک ویژگی همیشگی معماری اسلامی باقی مانده است. استفاده از کاشی های الوان فضای معماری اسلامی را دگرگون کرده و هیچ گاه در صدد آن نبوده که ماهیت معماری را تحت تاثیر خودش قرار دهد. بلکه بزرگترین قدرت کاشی تزیین الوان، تغییر مشکل یک ترکیب کاملاً ساختمانی به ترکیبی درخشان بود که در آن توده های معماری، طرحهای تزیینی و رنگ با یکدیگر درآمیخت در عین اینکه هر یک اصول و ویژگی خاص خود را دارند. ملاحظه می شود که استفاده از کاشی های الوان برای ارتقا معنوی و زیبایی فضای معماری به کار گرفته شده نه برای پوشاندن نقائص و کاستی های فضای معماری" اصولاً کاشی کاری برای تاکیدگذاری و تجلی بخشی بر اعضای ساختمان مورد بهره برداری قرار می گرفت نه به نیت پوشاندن زیر کار یا پنهان کردن خرده نقایص بنایی." بنابراین به هیچ عنوان تزئینات معماری در ستیز با فضای معماری بر نیامده اند بلکه کاشی ها در کمال آرامش به بدنه معماری اسلامی تکیه زده اند و فضای بهشت آسا برای آرامش روح و روان ساخته اند.1

انواع کاشی
از آثار بدست آمده چنین برمی آید که کاشی هایی که در اندازه های متفاوت چهارگوش و یا به شکل دایره یا اشکال غیرهندسی که در کنار کاشی های کتیبه ای به کار رفته ست قبل از ق 12 میلادی ساخته نشده و نمونه های قبلی به صورت فاحشی با کاشی های کارگاه کاشان- که شاخص عالی ترین و فراوان ترین نمونه هاست- چه در کیفیت ساخت چه در مهارت نقاشی روی کاشی متفاوتند.2
بعد از به کاربردن کاشی های مربع شکل کاشی معرق در سطوح داخلی و خارجی بنا که قابل استفاده بود به کار گرفته شد اما در روی گنبدها که در زمستان در معرق برف و یخبندان قرار می گرفت و در عوامل طبیعی تاب نداشت از آن استفاده نمی شد بلکه به جای آن کاشی هایی با ضخامت چند برابر کاشی معمولی استفاده می کردند که به کاشی نره ای نام داشت.1 کلمه معرق که برای نوعی کاشی که استفاده می شود کلمه ای عربی ست و به معنای دژ- برج و باروری مستحکم و به معنای دیگر معقل از گره زدن زانوی شتر حاصل می شود و در کاشیکاری نقوشی که از ترکیب در خانه های شطرنج به شکل مربع و مربع مستطیل و از پیچش قطعات در جوار یکدیگر انجام می شود. حالت گره را تداعی می سازد که در نتیجه کلمه معقل را بوجود می آورد.2 کاربرد معقلی در نی سازی بنا: 1- در قبال هزینه زیاد کاشی معرق بسیار کم هزینه ست. 2- با توجه به تهیه معرق و کاشی هفت رنگ که مستلزم وقت زیادست تهیه کاشی معقلی به دقت بسیار کمتر محتاج ست و ابعاد این کاشی بسیار کوچکترست و از قرار گرفتن آجر و کاشی در کنار هم و در قطعات جدول بندی به کار معقلی شکل می گیرد 2، 5/2و 4،5 سانتی متر.3

کاشی معقلی به سبک کمال مطلوب کاشی کاری و آجر کاری ست و بسیار طرحهای هندسی به روش معقلی و خط در هم پیچیده به بناها زیبایی چشمگیر بخشیده اند رسمی بندی نوع دیگر کاشی کاری ست که در آن گچبری و آجرکاری و کاشی کاری به طور مرکب در تزئین سقف استفاده می شود در بین اینها شیوه مقرنس سازی که در اجرای آن از انواع مصالح ساختمان از جمله کاشی استفاده می شود و به بهترین وجه زینت بخش سقف ایوانها و داخل گنبدهاست.1

انواع کاشی و یژگیهای آن:
کاشی های مورد استفاده در کارهای ساختمانی که به صورت صنعتی تولید می شوند به دو گروه کاشی های دیواری و کاشی های کف که به آنها اصطلاحاً سرامیک می گویند تقسیم می شوند:
الف) کاشی دیواری: این کاشی ها در ابعاد مختلف مانند : 10×10 ، 10×15 ، 15×15 ، 20×15 و در ضخامت های 4 تا 12 میلی متری متناسب با ابعاد کاشی تولید می شود خاصیت جذب آب کاشی دیواری نباید بیش از 12 تا 14 درصد باشد و باید در برابر حرارت و رطوبت و سرما به اندازه کافی مقاومت کند تغییرات ناگهانی دما( 20 تا 100 درجه سانتی گراد) را بخوبی تحمل کند بدون آنکه هیچگونه اثر ترک در بدنه یا لعاب آن ظاهر شود. بعلاوه کاشی باید در برابر مواد شیمیایی به اندازه کافی مقاوم باشد و از نظر ترکیب و رنگ لعاب هیچگونه تغییری در آن پدید نیاید. کاشی دیواری با توجه به خصوصیات فوق برای زیبائی حفظ بهداشت و جلوگیری از رطوبت در آشپزخانه، حمام.دستشویی و سایر محیط های بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد.
ب)کاشی کف( سرامیک): این کاشی نیز مانند کاشی دیواری در ابعاد مختلف تولید می شود که در حال حاضر مهمترین آن1× 1 سانتی متر و بیشترین آنها 50×50 سانتی متر می باشد. کاشی کف بسته به ابعاد کاشی در ضخامتهای مختلف از 8 تا 25 میلی متر تولید می شود. خاصیت جذب آب این کاشی نباید از 2 درصد بیشتر باشد و باید در برابر سائیدگی و فشار و ضربه مکانیکی دارای مقاومت زیادی باشد.
کاشی کف به علت دارابودن خواص مذکور و واجد شرایط بودن و داشتن امتیازاتی از قبیل رنگ ناپذیری، مقاومت در برابر اسید و قلیا و بالاخره پایداری زیاد در برابر سرما و گرما برای پوشش کف حمام، آشپزخانه، کشتارگاه ها، انبارها و راهروها و سالنهای عمومی بکار می رود.1

کاشی سازی
کاشی سازی انواع مختلفی دارد اختلاف عمده شان از نظر رنگ و لعاب و نوع مصالح و شرایط حرارت پخت آن می باشد. کاشی از جنس به دو گروه تقسیم می شود: 1- کاشی گلی 2- کاشی جسمی و تفاوت این دو نوع کاشی در این است که کاشی گلی از خاک رس و خاکستر ساخته می شود در حالیکه کاشی جسمی از آسیاب سنگ چخماق، سیلس و مقداری گل سرشور می باشد.
– کاشی گلی: با غربال ناخالصی شان از بین می رود و به نسبت معین از خاکستر چوب یا کاه می ریزد چرا که مقداری از چسبندگی گل از بین رفته و کاشی به هنگام تراش راحت کار شود. سپس خاک را درون آبی ریخته می گذارند به مدت طولانی (چند روز) باقی بماند تا ذرات خاک بخوبی مرطوب شوند و آماده ورزدادن شود آب اضافی را گرفته و فشار می دهند و بعد از آن اضافه ها را توسط سیفی نازک برمی دارند و می گذارند گل قالب شده کمی خشک شود زیرا اگر لعاب بدان داده شود بدلیل زیادی آب به هنگام پخت لعاب آن جدا می شود بعد از آن لعاب داده و حرارت می دهند و کاشی گلی تهیه می شود امروزه این کار توسط ماشین صورت می گیرد و چون خوب ورز نمی شوند به هنگام قالب گیری تاب برمی دارند و دورزیر زیادی دارند.
– کاشی جسمی: مصالحی که در کار کاشی جسمی مورد استفاده قرار می گیرد عبارت است از شیشه، سنگ سیلیس یا سنگ چخماق که مقدار آنها معین و مشخص می باشد چرا که اگر مقدار کم و زیاد شود کاشی مورد استفاده نخواهد بود مثلاً اگر سیلیس زیاد استفاده شود کاشی بسیار شکننده خواهد بود یا اگر پودر شیشه زیاد باشد سخت و محکم می شود ابتدا برای کار، سنگ چخماق را با ماشین خرده کرده سپس آنرا آسیاب می کنند و بعد آنرا با آب مخلوط و به صورت دوغاب درمی آورند درون ظرفی ریخته و اجازه می دهند ته نشین شود سپس آب آنرا خالی کرده و بعد می گذارند خشک شود مجدداً آنرا آسیاب می کنند تا پودر نرمتری بدست آید شیشه را نیز پودر می کنند و به پودر چخماق اضافه می کنند سپس مواد درست شده را داخل قالب ریخته و فشار می دهند. اضافه آنرا با سیمی جدا کرده و مراحل پخت را می گذارنند بعد از لعاب و پخت آماده استفاده می شوند. 4
اندازه های کاشی معمولاً برای انواع کارها 2× 15× 15 سانتی مترست در صورتیکه اندازه کاشی های نره ای 5×20×5 سانتی مترست. ضخامت پشت کاشی نره ای را نسبت به لبه لعاب دار آن کوچکتر می گیرند که دیواره کاشی نره ای از محل لعاب دار به پشت صفحه مایل ست و اگر دو کاشی را بغل هم قرار دهیم ملاط گچ یا سیمان به راحتی می تواند فاصله دو کاشی را پرکند و به هم بچسباند.5

مراحل ساخت کاشی
1- رنگ سازی: مواد اولیه لعاب مخلوطی از سرب و قلع ساخته می شود.
2- زیررنگی: ابتدا رنگ دلخواه را روی کاشی می ریزند تا تمام سطح کاشی را بپوشاند(سفید مشکی زرد، حنایی لاجوردی فیروزه ای قرمز)داخل کوره می برند تا پخته شود سپس با لعاب سفید یا رنگ دلخواه رنگ می کنند و به کوره می برند بعد از پخته بیرون می آورند تا اطراف کاشی های را تراش داده شده را بیک اندازه بتراشند و همه روی صفحه ای پهلوی هم می چینند و نقش را ترسیم می کنند و دوباره با لعاب به رنگهای دلخواه نقوش کاشی را می پوشانند و با رسوم به کوره می برند رنگ اول را زیررنگی و رنگ دوم را نقش اصلی گویند.6
در لعاب دهی مینایی، ابتدا تمام سطح را با رنگ های زیرلعاب و سپس با لعاب بی رنگ پوشش می دادند و در کوره می گذاشتند. در مرحله دوم، نقوش را با لعاب ترکیب شده از اکسید نقره مس، گوگرد، گل اخری به رنگهای قرمز و زرد نقاشی کرده پس از نگه داشتن در سرکه، در دمای پایین حدود 700-600 درجه سانتی گراد حرارت می دادند. گل اخرای از روی فلز محو و نقوش با درخشندگی ویژه ای مانند ورقه ای از فلز یا شیشه روی شی باقی می ماند.7
رنگ آمیزی: رنگ آمیزی یکی از مهمترین مراحل کاشی کاری ست و انتخاب رنگ در موارد مختلف جنبه علمی دارد ولی احساس افراد را نسبت به رنگهای مختلف نباید از نظر دور داشت به طور کلی رنگ عبارتست از امواج نوری که با چشم می بینیم و در مغز تشخیص می دهیم هنگامی که نور به اجسام رنگی می تابد چشم می تواند رنگها را به طور یکنواخت یا کم رنگ و پررنگ ببیند گاهی یکی از رنگها جلوه خاصی پیدا می کنند و چشم آنرا بهتر تشخیص می دهد مثلاً رنگ زرد یا آبی در صفحه بیشتر شده است بنابراین دید چشم و احساس بیننده است که ترکیب رنگ را مشخص می کند در کاشی کاری رنگها باید طوری انتخاب شود که در نورهای مختلف روز در آن تغییری حاصل نشود و در مقابل نور زیاد یکی از رنگها انعکاس شدید پیدا نکند یا در مقابل نور کم جلوه خود را از دست ندهد.8
– گره کشی: کاشی هایی که با طرح و نقشهای مختلف با اشکال چندضلعی های هندسی پهلوی یکدیگر قرار گرفته و تشکیل نقشهای کلی را می دهند بنام گره کشی معروف ست. در کاشی کاری نقوش از گره کشی و تزئینات و طرحهای زیبا استفاده می شود که در گره کشی محل حمیل ها را با آجر مهری پرمی کنند و در بدنه دیگر از کاشی و آجر درهم گره سازی پدید آورده اند.9

ابزارهای مورد استفاده در ساخت کاشی:
1- کاغذبر: استوانه ای شکل به قطر تقریبی یک سانتی متر سر استوانه شبیه تبر و کمی قوس دار و با لبه برنده ست و عمود بر کاغذ گرفته می شود.
2- تیشه: فلزی ست به طور تقریبیcm20 با ضخامت 3 سانتی متر و عرض 4 سانتی متر و دو سر آن به شکل تیغه ای در آورده اند و در وسط آن سوراخی دارد با قطر 5/2 سانتی متر و هر چه بر لبه تیشه نزدیک شویم تیزتر می شود و انواع آن عبارت انداز: تکه بری، لب زدگی، گل بردگی.
3- مقار: منشوری ست از فولاد که به لبه تیزی منتهی می شود و منشور آن 10 تا 20 سانتی مترست با عرض 4 تا 15 میلی متر با انتهای تیز و برنده که گاهی جای آن از مثه استفاده می شود.
4- اره: اره های نوک تیز چون آجرهای پشت کاشی از گل رس تهیه شده اند و مخلوطی از مواد دیگر که در کاشی سازی به آنها اشاره شده در بردارند به آسانی می توان آنها را با اره برید همانطور که گفته شد در موقع لب زدگی کاشی ها با مقار یا مقه داخل گل یا بوته ها را سوراخ می کنند و بوسیله اره های نوک تیز که بتوان از داخل سوراخها عبور داد اضافه های آجر اطراف یا داخل کار را می برند انتهای اره های مختلف کاشی بری از یک تا پانزده میلی متر پهنا دارد.
5- سوهان: سوهانهایی که در کاشی کاری مورد استفاده قرارمی گیرند قطعاتی از آن آبدیده یا فولاد به طول 10 تا 20 سانتی متر عرض 5 تا 30 میلی متر و ضخامت 4 تا 15 میلی متر هستند و رویشان آجرهای ریز تا درشت تعبیه شده ست با حرکت دادن سوهان به طریق سفت و برگشت عاجها قادرند مقداری از شی مورد نظر را با خود بردارند سوهان دارای دستگیره چوبی گرد طراحی شده ست که در انتهای آن قرار گرفته ست سوهانها به شکل های گرد، نیم گرد، سه پهلو، چهارگوش، مستطیلی و غیره وجود دارد.
6- کشو: برای تراشیدن حمیل یا چفت از انواع کشو استفاده می شود، کشو ابزاری ست متشکل از دو قطعه تخته که از راه طول عمود برهم کوبیده یا چسبانیده شده اند. زاویه کشو 90 درجه ست در موقع تراشیدن کاشی یکی از لبه های آنرا با خط کشی، صاف می تراشیدند و سپس آنرا داخل زاویه قائمه کشو قرار می دهند و لبه دوم را که لبه خارجی کشو باشد خط کشی می کنند.
7- قلم خط کشی: قلم خط کشی ایجاد خط می کند و بوسیله قلم نوک تیز از جنس چوب یا عاج و گل افرا انجام می گیرد. گل افرا را با مقداری آب داخل ظرف را مخلوط می کنند و به جای مرکب استفاده می کنند. قلم را داخل گل افرا می زنند و لبه های قلم را به موازات لبه کشو یا خط کش حرکت می دهند تا عمل خط کشی انجام گیرد. برای تخمیر زیر کاشی یکپارچه ساختن کاشی های تراشیده شده و نصب آنها روی کار، همه ابزارهای بنایی مورد نیاز هستند از قبیل کمچه، تراز، شیشه، ریسمانکار، شاقول، ماله و غیره.
کوره های کاشی پزی: به شکل استوانه ای هستند که قطر دهانه استوانه از یک متر شروع می شود و گاهی تا دومتر هم می رسد. بالای این کوره ها به شکل کاسه ایی 1 گنبدی پوشیده شده اند که به سوراخی جهت مشاهده داخل کوره منتهی می گردد. روی سوراخ را صفحه فلزی یا گلی می پوشاند آتش را پائین کوره وارد محوطه کوره می شوند و در داخل کوره را پر می کنند. دیواره آن از جنس آجرنسوز یا گل نسوز است.1

طرز تهیه و ساخت کاشی
عمده ماده اولیه و مهم کاشی خاک رس معمولی، کائولین و بنتونیت است که به نسبتهای معین برای تولید کاشی استفاده می شود و با وجود اینکه درحال حاضر کارخانه های عظیم کاشی سازی در کشور فعالیت می کنند ولی اصول تولید همان است که درگذشته و در روش سنتی رایج بوده است که شامل مراحل زیر است:
الف) مخلوط و آماده کردن مواد اولیه: عمده مواد اولیه مورد استفاده در کاشی سازی خاک رس معمولی و کائولین و بنتویت است که پس از هوادادن خاک رس معمولی لازم است خاک کائولین را که دارای پلاستیسیته کمتر است با آن مخلوط کرد خاک سفال پس از پختن رنگ کرم یا قهوه ای کمرنگ می گیرد که برای خنثی کردن رنگ آن مقدار بسیار جرئی اسیدکرم به گل اضافه می کنند در روشهای جدید از کائولن استفاده کرده و برای اضافه کردن خاصیت الاستیسیته آن مقدار کمی بنتونیت به آن اضافه می کنند. برای تهیه سرامیک و کاشیهای مرغوب و به روش صنعتی مواد را به وسیله ماشین مخلوط می کنند. ولی در کارگاه های سنتی و کوچک این عمل با دست انجام
می شود.
قالب گیری و شکل دادن: بسته به نوع محصول قالب گیری به چندین روش صورت می گیرد روش قدیمی خشت زنی بادست که در مورد آجر معمولی بکار می رفته است. هنوز در مورد قالب گیری و ساخت بعضی از ظروف سفالی و یا سرامیکی و ساخت آجرهای صنعتی اعمال می شود. روش دیگر روش چرخ کوره ای است که برای تهیه بعضی از ظروف سفالی هنوز در ایران متداول است. برای تهیه وسایل چینی بهداشتی معمولاً از قالب گچی استفاده می شو ولی برای تهیه کاشی و سرامیک( کاشی کف) امروزه متداول ترین روش استفاده از دستگاه های پرس است. در این روش ابتدا مواد اولیه را به نسبت معین مخلوط کرده و آنها را در آسیابهای مخصوص با آب مخلوط کرد و دوغاب تهیه می کنند. دوغاب تهیه شده توسط دستگاه پاشنده به صورت فواره در داخل سیلو پاشیده می شود و پس از حرارت دیدن به صورت پودر خشک با حدود 6 تا 8 درصد رطوبت درمی آید. در دستگاه پرس با قالب و فشار استاندارد از پودر نرم قالبهای(خشت) کاشی و سرامیک تهیه می شود که به آنها بیسکویت خام می گویند.
خشک کردن، پختن، و لعاب دادن کاشی و سرامیک: پس از قالب گیری و خشک کردن عمل پختن کاشی در دمای بالای 1100 درجه سانتی گراد به صورت زیر صورت می گیرد:
ابتدا بیسکویت های خام را که در روی واگنهایی چیده شده اند وارد کوره تونلی کرده و از طرف دیگر کوره خارج می کنند. و سپس آنها را برای لعاب زنی به خط لعاب هدایت می نمایند. پس از پاشیدن لعاب روی آنها از دستگاه های چاپ نقش برای چاپ نقش و ساختن کاشی گلدار یا نقشدار استفاده می شود وآنگاه در آخرین مرحله پخت، برای پختن نهایی، مجدداً وارد کوره می کنند. کاشی پخته شده پس ازخارج شدن از کوره درجه بندی و درکارتنهای مخصوص برای عرضه به بازار بسته بندی می شود.

تاریخچه هنر کاشی کاری در جهان:
هنر کاشی کاری سابقه طولانی داد و قدمت آن به هزاره دوم قبل از میلاد می رسد که اول با آجرهای لعابدار برای استحکام و نماسازی بنا توام استفاده می شد. ولی رفته رفته در آرایش های ظاهری ساختمان و نماسازی نیز کاربرد یافت.10کاشی همیشه در معماری اورپائیان بکار می رفته است. حتی در اولین ساختماهای آجریی و سنگی بناشده نیز کاشی درواقع بخش مهمی از میراث واقعی و عینی ما را تشکیل می دهد. تفاوت در روشهای ساخت کاشی، تنوع روشهای بکارگیری و شیوه های نوین و زیبای تزئین آنها همگی در کنار هم تاریخ زیبا و اسرارآمیز از کاشی بدست می دهد.
البته کاشی فقط منحصر به اروپا و امریکا نیست و در این مقاله می توان به کاشی های اسلامی در خاورمیانه یا کاشی های هندی و چینی اشاره کرد که نمونه هایی از میراث غنی و باشکوه دیگر کشورها بشمار می آیند البته این نکته ورای بحث حاضر و گسترده تر از چنین مقاله ای کوتاهی است.
کاشی های موجود در اروپا دارای تنوع و گوناگونی بسیاری درکشورهای این قاره اند. دلایل از بین رفتن یا بقای کاشی بسیارست اما تقریباً هیچ چیزی به اندازه جنگ جهانی اول و دوم مخرب تر نبوده اند. تغییرات و سلیقه ها و روشهای کار و زندگی که به خود تاثیری بی شمار برکاشی داشته و در نهایت به جایگزین کاشی های قدیمی با انواع جدید آن منجر گردید.
افزایش استفاده از کاغذدیواری در قرنهای 18و 19 نکته ای درخود توجه است. مقایسه احیاءکنندگان ابنیه باستانی نیز آثاری تاسف بار از خود بجای گذاشته اند. در قرن 19 بسیاری از کلیساهای کوچک وبزرگ قرون وسطی درواقع طعمه سبکهای نوین معماری نظیر" ویولت ل دوکViollet- Le- Duc درفرانسه یا سرجورج گیلبرت اسکات Sir Gorge Gillbert Scott در بریتانیا متاسفانه طی بازسازی قرن نوزدهم اکثر کاشیهای قرون وسطی از بین رفتند. د رخلال قرن 20 دلیل عمده تهاجم و نابودی احیاء و بازسازی سریع شهرها بود و هلند که بواسطه ساختمانهای کاشی شده اش بسیار معروف بود هم اکنون به ندرت دارای کاشی های مربوط به قرن 17 یا حتی 18 می باشد.
در کشورهایی که شیوه صنعتی شدن ساختمان سازی و بازسازی شهری به کندی پیش رفته است نمونه های بسیاری از کاشی های اولیه باقیمانده اند. قسمتهایی از ایتالیا و جنوب اسپانیا، پرتغال میراثی از کاشی های اصیل خود را حفظ کرده اند ( بخصوص در عبادتگاه ها، کاخها، یا خانه های اشرافی) اغلب کاشی های قرن 19 در اوایل قرن 20 را می توان در شمال اروپا و امریکا یافت. این مسئله و این رشد سطح آگاهی نسبت به میراث گرانبهای کاشی های اروپایی و امریکا بیشتر به خاطر علایق و گردآورندگان کاشی و نیز گروههای حفظ تاریخ طبیعی بوده است.
پدیده جمع آوری کاشی به قرن 19 بازمی گردد که هم تاثیری منفی و هم مثبت داشته است. جداکردن کاشی از محل نصب در واقع فاصله ای بین محیط اصلی و کاربرد آنها قائل است. از طرفی دیگر بسیاری از کاشی ها با این روش از خط نابودی فاصله گرفته و هم اکنون در کلکسیونهای عمومی یا خصوصی بسر می برند. چنانچه ساختمانی از بین برود تنها آیندگان می توانند از عکسهای آن استفاده کنند. کاشی های تزئینی کف مربوط به قرون وسطی در مکانهای گوناگون بریتانیا مورد استفاده قرار می گرفتند و در کاخ قرون وسطایی" الحمبرا Alhambra " که متعلق به مغربی های مسلمان در جنوب اسپانیاست. هنوز هم کاشی های موزائیکی آن دوران به چشم می خورند. در اوایل قرن 19 بکاربردن تکنیک های نقاشی چندرنگ بر روی کاشی با روکش قلع از ایتالیا به تمام اروپا توسعه یافت و درکاشی های منقوش و صفحات نقش دار باشکوه و مجلل قرون 16 و 17 و اوایل قرن 18 توسط سفالگران اسپانیایی، هلندی ، پرتغالی به اوج خود رسید. دوره رنسانس یکی از مهمترین دوران مربوط به تولید کاشی در اروپا بود بطوریکه در این دوره نمای داخلی تمام دیوارها از بالا تا پائین با کاشی های نقاشی شده آراسته می شدند. انعکاس این توسعه تحت تاثیر صنعت کاشی هلندی، حتی در فرانسه و بریتانیا، آلمان، و دانمارک نیز به چشم می خورد.
مجدداً در خلال انقلاب صنعتی تولید عمده کاشی به شمال اروپا تغییر مکان یافت و تغییرات حائز اهمیتی در زمینه فنآوری و تولید رخ داد. یکی از مهمترین تکنیکها چاپ طرح برروی کاشی سرامیکی بود که اولین بار در نیمه دوم قرن 18 در" لیورپول Liverpool " توسعه یافت. بریتانیا در خلا قرن 19 جهان را به سوی ماشینی شدن، تولید و تزئین کاشی هدایت کرد و تولید انبوه طی نیمه دوم قرن 19 منجر به ارزان شدن و قابل دسترس شدن بیشتر کاشی گردید. کاشی به دلایل گوناگون و برای مصارف متعدد در اغلب کلیساها، مکانهای عمومی و خانه های بریتانیایی بکار می رفت این پیشرفتها تاثیر بارزی بر تولید کاشی در سایر نقاط اروپا داشت و حتی در امریکا برای جوابگویی به تقاضای دنیای جدید تولید انبوه کاشی نیز عملی گردید. همچنین طراحان و معماران نیز در این توسعه صنعتی تآثیرگذار بودند. برای مثال از طراحان بریتانیایی نظیر" والترکرین Walter Crean " و " ویلیام موریس William Morris " و" ویلیام مورگان William De Morgan " و معماران اسپانیایی و هلندی مانند" آنتونیو گائودی Antonio Gaudi " و " هندریکو برلیج Henndrico Berliage " نام برد.
در قرن حاضر تمایل مفرط نوگرایان به مواد خام، عریان و زشتی نظیر شیشه و آهن باعث شد کاربرد وسایل تزئینی نظیر کاشی در معماری کنار گذاشته شود. تحولات هنر معماری در بیشتر شهرها طی سالهای 1960 ،1970 باعث نابودی تعداد زیادی از ساختمانهای قرن 19 بالطبع مفقودشدن کاشی های نصب شده گردید.
خوشبختانه با محافظت از بیشتر مکانهای باستانی و علاقه مجدد معماران پس نوین گرا به کاشی های تزئینی سرعت این روند مخرب کمتر شده است. امروزه علاوه بر اکثر تولیدکنندگان کاشی تعداد زیادی از هنرمندان مرد و زن کارگاههای کوچکی را راه اندازی کرده و به تولید کاشی های تزئینی دستی در انواع جالب ودرخور توجهی همت گماشته اند.

برای خدا و شاهزادگان زمینی
تاریخچه کاشی های قرون وسطی را می توان طبق دو سنت متفاوت به دو دوره مجزا تقسیم بندی کرد: یکی در شمالی ترین قسمت اروپا و دیگری در اسپانیا تحت سلطه مغربی ها، ساخت کاشی در شمال با ظهور سبک معماری گوتیک مصادف شد. شکوفائی معماری گوتیک نیز به نوبه خود از اواخر قرن 12 تا اوایل قرن 16 بود. در طول این دوره کاشی ها عمدتاً برای فرش کردن کلیساها، قلعه ها و قصرها بکار برده می شدند. چرا که فقط روحانیون. پادشاهان، و اشراف می توانستند یک چنین کالای تجملی ایی را تهیه کنند. کاشی در کلیساها قسمتی از گرایش عموی برای جلوه دادن به این اماکن بود در حالیکه امرا و پادشاهان این تزئینات را برای راحتی بیشتر در منازل خود و نیز نشانه ای از ثروت و قدرتشان در زمین استفاده می کردند. بعد از سقوط امپراطوری روم در قرون وسطی بیشتر بناها از چوب ساخته می شدند. تا اینکه در قرن دهم اقتصاد اروپای غربی مجدداً احیاء شد و ساختمانهای سنگی( مخصوصاً کلیساها) بنا شدند. با اینکه کف ساختمانهای چوبی اغلب از خاک کوبیده شده و محکم ساخته شده بودند اما ساختمانهای سنگی به چیزی با قوام تر احتیاج داشتند. قبل از اینکه کاشی های کف بطورگسترده مورد استفاده عموم قرار گیرند مواد دیگری مانند موزائیک، سنگ مرمر، سنگهای معمولی بکار برده می شدند.
کفهای موزائیک شده میراثی از سنتهای رومیان بودند که از مکعب های کوچک سنگ یا سنگ مرمر ساخته می شدند. این قطعات کوچک و رنگین مرمر طوری کنار هم چیده می شدند که سطح هندسی یا تمثیلی بوجود می آوردند. چنین آثاری تا اوایل قرون وسطی و بخصوص تا زمانیکه ستنهای تزئینی رومی زنده نگهداشته می شد در دیگر قسمتهای اروپا به چشم می خوردند. کلیسای سنت پل دوکمپ بنام کاردوسنت پو که در بارسلونا و به سبک کلیساهای رومی قرن دهم ساخته شده است هنوز دارای کف فرشهای موزائیک سیاه و سفید اصل است. نوع خاص از فنآوری بنام
" کازمتیCosmati" در خلال قرنهای دوازده و سیزده در ایتالیا رواج یافت. در این سبک کاشی را به اندازه های گوناگون و شکلهای مسطح درمی آوردند و از آنها برای خلق استادانه کاشی های نقش دار درکف استفاده می کردند. همچنین کاشی ها برای تزئین دیوارها،کلیساها، آرامگاهها و تختها بکار گرفته می شدند. کلمه کازامتی از خانواده" کازماز Cosmas " گرفته شده است امضای این نام برروی آثار متعددی به چشم می خوردند و نمونه بارز آن" دومو Dumo " در" آناگنی Anagni " به سال 1231 است. البته این اثر بسیار قابل توجه به تنها به تزئینات سطحی محدود شده است. سنگفرش باشکوهی به روش گازمتی جهت تزئین محوطه جلوی محراب اصلی کلیسای" وست مینسترWest Minster " از سال 1259 تا 1268 زیر نظر هنری سوم، ساخته شد و هنوز نیز باقی است. این سنگفرش حدود هفت مترمربع وسعت دارد و شامل طرح های پیچیده هندسی به صورت اشکال مستطیل و دایره ای است. کاشی های سنگی گونه دیگری از تزئینات مخصوص کف بشمار می آمدند. در" پادوکالای Pas-De-Clalais " در شمال فرانسه گونه ای از سنگ آهک پیدا شده بود که پس از صیقل کاملاً ظاهر هر سنگ مرمر سفید را به خود می گرفت. کاشی های مربعی شکل از این سنگ بریده شده و با طرح های نقش کوب تزئین می شدند. ابتدا سنگ را صیقل می دادند و سپس طرح ها روی آن یا کنده کاری و یا ساخته می شدند پس از آن فرورفتگی ها با نوعی بتونه قهوه ای رنگ، قرمز، خاکستری یا مشکی پر می شد. اما این طریقه بتونه کاری دوام چندانی نداشت. این روش بیشتر مناسب پرکردن فرورفتگی های روی سنگ قبرها بود. نمونه های بسیار خوبی از این نوع سنگهای متعلق به قرن 13 که طرح های تمثیلی و هندسی بسیار زیبا را نمایش می دهند در کلیسای جامع" نوتردام Cothedral de NoterDome " " سنت امر Saint- Omer " و مخصوصاً در کلیساهای کوچک جانبی و کم تردد هنوز به چشم می خورند گاهی اوقات این سنگ فرشهای نقش دار به عنوان نسل پیشین کاشیهای سرامیکی نقش دار قرون وسطی محسوب می شدند. قدیمی ترین کاشی های کف سرامیکی، باقیمانده از قرون وسطی طی حفاریهایی در یورک انگلستان" پیتربارو Peter Borough " " سنت آلبانزSt Albans" و" وینچستر Winchester " کشف شده اند. این کاشی ها در دوران ساکسون (اواخر قرن دهم و اوایل قرن 11) تزئینات هندسی برجسته ای دارند که به صورت خطوط برآمده با پوششی از لعاب سربی هستند. بیشتر این کاشی ها مفروش به تکه های نوک تیز برآمده ای بودند که چسبیدن ملات را به کاشی ها تسهیل می کردند. در پشت تعدادی از آنها رگه هایی دیده می شود که احتمالاً بیانگر کاربرد خاص آنها روی دیواره پله ها یا دیوارهاست.

شکوه ترسیم شده
از جمله حرکتهای بزرگ هنری در ایتالیا طی قرن 15 میلادی می توان به تولید کاشی کف از نوع سفالینه بدون لعاب اشاره کرد که با دست نقاشی شده بودند گرچه خاستگاه اصلی کاشی های لعابدار را مربوط به اسپانیا می دانند اما ایتالیا اولین مرکز مهم اروپایی در خصوص کاشی های نقاشی شده محسوب می گردد. در آغاز قرن 17 سفالگران مهاجر از شمال ایتالیا تکنیک ساخت سفالینه های بدون لعاب را برای اولین بار در اسپانیا، فرانسه، و فلاندزر باب کردند. از همین محلها بود که این تکنیک جدید به هلند و پرتغال ریشه دواند. طی قرن 17 در کشور مذکور سرآمد صنعت کاشی سازی در اورپا شدند. سپس هلندی ها گوی رقابت را ربودند و با تولید کاشی های پرتلالو و باشکوه بازار فروش این محصول را در سراسر اروپا از آن خود کردند. البته مراکز تولیدی کوچکتری نیز طی قرن هجدهم بریتانیا، آلمان، دانمارک فعالیت داشتند که البته ایده آل های خودر ا از سفالگران هلندی به عاریت گرفته بودند. نقاشی رنگی روی لعاب سفید بالطبع باعث خلق تصویری می گردد که به چشم خوشایند می آید. به همین دلیل اگر محوطه های مفروش به کاشی در قصرها، کلیساها، و خانه های اغنیا طی آن دوره با تلالوی رنگی خاصی جلوه می نمودند درواقع کاشی در آن زمان نمادی از قدرت و شکوه و در نتیجه زینت بخش بیشتر اماکن مهم در اروپا بود. شایان ذکر است که نقاشی روی لعاب سفید خود بیانگر روحیه خلاق هنرمندان متعلق به دوره رنسانس بشمار می آمد. تمام اطلاعات ما از صنعت سفالگری و لعابکاری قرن 15 و اوایل قرن 16 متعلق به ایتالیا در رساله ای به قلم یک سفالگر ایتالیایی به نام" پیکو لپاسو Pico Lpasso " تحت عنوان سه کتاب در خصوص هنر سفالگران به سال 1557 جمع آوری شده است در این رساله مسائل مربوط به آماده سازی خاک رس، روشهای شکل دادن گلدانها، ابزارها و کوره های مخصوص پخت سفال، روشهای ترکیب لعاب و رنگدانه های سرامیک مورد بررسی قرار گرفته اند البته باید گفت که صنعت سفالگری و لعابکاری در ایتالیا ریشه در قرن 12 دارد. طی قرن 13 سفالینه هایی به رنگهای سبز صورتی و قهوه ای تولید شدند. اولین نمونه های سفالینه های" لعاب قلعی Maiolica " معروف به سفالینه های اوروتیوپی نیز شهرت داشتند. طی نیمه اول قرن 15 و تحت تاثیر صنعت سفالگری والنسیایی سفالگران ایتالیایی از رنگ آبی برروی زمینه سفید استفاده کردند. گاهی اوقات نیز سایه رنگ ارغوانی به آنها اضافه می شد. رنگهای نارنجی، آبی، سبز، و زرد در اواخر قرن 15 به دیگر رنگها اضافه شد و درنتیجه طرح های کاملاً رنگارنگ. و بدیع بوجود آمد. تکنیک عاریه ای دیگری که اصلاً اسپانیایی بود در اواخر قرن مورد استفاده قرار گرفت این فنآوری جدید به" لعاب شفاف و صدفی Luster " شهرت داشت شاهکارهای هنری کاشی کاری اسپانیا را باید در قصرها و کلیساهای متعددی در" سویلSevill " یافت. قصر پیتر ملقب به ظالم در آلکازار کاخ چارلز پنجم کلیسای سانتا آنا در تریانا، عبادتگاه کاسا در پیلاتو و بسیاری اماکن دیگر نمونه های بارز شاهکاریهای کاشی کاری هنرمندان اسپانیایی و بخصوص طراح و کاشی کار معروف اسپانیای " فرانسیسکو نیکولوز" هستند.
تاثیر کاشی کاری ایتالیا در فرانسه نیز به چشم می خورد. در ابتدای قرن 16 سفالینه هایی ساخته شدند که به وضوح نشانگر روشها و طرح های ایتالیایی هستند کارگاههای لیون و نوروسپس روئن، لیسیو و لیل طی آن دوره همچنان روبه افزایش بودند. شاید بتوان گفت که آثار ماسئوآباکوئنس در روئن بین سالهای 1526 تا 1564 جز اولین آثار درخور توجه و ارزشمند کاشی کاری فرانسوی بشمار می آیند.
سومین کشور اثر پذیر از هنر ایتالیایی فلاندرز بود. آنتورپ در ابتدای قرن 16 مرکز فعالیت کاشی کاران جدید فلاندرزی و تولید سفالینه های لعاب خورده بودند. مشهورترین آثار هنری " آنتورپ" متعلق به نام گوئیدو دی ساوینو است پس از آنتورپ مرکز تولید کاشی های لعابدار به هلند نقل مکان یافت و برای اولین بار سبک ایتالیایی کاشی کاری کف به کاشی کاری دیوار تبدیل گردید. البته هنوز دلیل چنین تغییری در سبک طراحی و معماری کاملاً روشن و واضح نیست.
فرهنگ کاشی کاری در پرتغال با نام مخصوص آن" آزولجو Azulejos " کاملاً جهانی و بسیار ظریف و بدیع و غیرقابل قیاس در سراسر اروپاست. گرچه کاشی کاران پرتغالی ایده های اصلی خود را از اسپانیایی ها، فلاندرز یها و هلندیها به عاریت گرفته بودند. ولی در نتیجه اول قرن 16 در اکثر کلیساها منازل اشراف در پرتغال، کاشی های لعابدار و رنگارنگ پرتغالی در کنار یکدیگر جلوه های بدیع و با شکوهی به وجود آورده بودند.
اولین نمونه های این نوع کاشی کاری بدیع پرتغالی طی قرن 16 در آثار" فرانسیسکو دی ماتو" در کلیسای سیوعیون بنام" کاپلادوسائوروک" به چشم می خورند. بریتانیا، سوئیس، اتریش، آلمان، و دانمارک جزء آخرین کشورهایی بودند که تحت تاثیر کاشی کاری ایتالیای و هلندی در اواخر قرن 15 این سبکهای هنری را بکار می بستند. شایان ذکر است که اولین نمونه های اصلی کاشی کاری که صرفاً متعلق به کشورهای مذکور بود تنها پس از گذشت حدود یک قرن در آثار تاریخی ذکر نام شده اند.

عصر ماشین
اثرات بلندمدت انقلاب صنعتی بر صنعت کاشی کاری و کاشی سازی بسیار عمیق بود. ساخت و پیشرفت ماشینهای جدید و تکنیک های نوین ساخت کاشی همانا به معنی تولید بیشتر و سریع تر محصولات بشمار می آمد و بالطبع شاهد جایگزینی انسان با ماشین بودیم. در این راستا بریتانیا از پیشگامان و هربرت منیتون بریتانیایی که خود تولیدکننده کاشی بود از پیشتازان این صنعت محسوب می شدند. طی نیمه دوم قرن 19 تکنولوژی بریتانیایی سراسر اروپا را جولانگاه خود قرار داده بود. صنایع آلمانی، بلژیکی، فرانسوی، تحت تاثیر بریتانیا محصولات ماشینی را جایگزین فرآورده های دست ساز کردند. در هلند، اسپانیا، و پرتغال نیز میزان بسیار اندکی از فرآورده های دست ساز کردند. در هلند، پرتغال و اسپانیا نیز میزان بسیار اندکی از فرآورده های دست ساز هنوز وجود داشت اما ماشین با سرعتی رعب آور در حال پیشرفت بود. اولین نشانه های تولیدات صنعتی بجای مصنوعات دستی در بریتانیا به چشم می خورد جائیکه برای اولین بار کاشی با طرح های چاپی تولید گردید. اولین نمونه این کاشی ها جزء تولیدات چاپچی لیورپول بنام" جان سدلر John Sadler " هستند. او که چاپخانه خود را در خیابان" هرنگیتون HARRINGTON " در لیورپول Liverpool تاسیس کرده بود که ابتدا کار چاپ سری را روی مصنوعات سرامیکی انجام داد. چنین فعالیتها و اشخاصی پس از گذشت چندسال در کشورهای دیگر اروپایی پا به عرصه حیات گذاشتند.

تفوق علم طراحی
پس از روی کارآمدن ماشین و سلطه آن بر صنایع، مشکلات عدیده ای به وجود آمد که از آن میان می توان به مهمترین آنها یعنی سازگاری و همسوشدن هنر با صنعت اشاره کرد در آغازین روزهای به حرکت درآمدن چرخ های انقلاب صنعتی، علم طراحی و طراحان مربوط به صنعت کاشی در غبار برخاسته از چرخ های انقلاب محور گم شده بودند. به همین علت اطلاعات بسیار کمی از طراحان آن دوره شاهد فعالیت برخی از آنها به عنوان طراحان استخدامی در شرکتها یا منازل هستیم تولیدکنندگان آن دوره بیشتر به سلیقه مردم و تنوع طلبی آنان که خود ناشی از کسالتهای انقلاب صنعتی بود پی برده و برای خلق طرحها و نقوشی جدید فعالیت خود را آغاز نمود این که خود راهگشای فعالیت طراحان شده بود باعث بروز خلاقیتهای ذهنی آنان گردید و بیانگر این واقعیت بود که انسان تحت هیچ شرایطی به زنجیر و اسارت ماشین درنمی آید. در همان دوره گروه جسورتری از طراحان حتی انقلای صنعتی را به دید حقارت نگریسته و با تولید کاشی های تزئینی و نقاشی شده دست ساز جانی دوباره به این هنر ظریف بخشیدند. در بازارکاشی این محصولات حتی بر کاشی های ماشینی نیز برتری جستند. پیامد این حرکت ظهور نسلی جدید از معماران در کل اروپا بود که کاشی را به عنوان جزء اصلی طراحی و معماری در بناها بکار می بردند. تاثیر ماشین برکیفیت طراحی بحثی داغ در سراسر قرن 19 بود. در ابتدای سال 1840 در مقاله ای تحت عنوان" هنرهای زیبا در فلورانس که در نشریه Quarterly Review " به چاپ رسید. استاد انجمن سلطنتی و عتیقه شناس خبره سرفرانسیس پاگریو(1861-1788 ) طراحی ماشین را مورد تقبیح قرار داد. و از آن با نام" نقشی کاملاً بی ارزش و ساده" یاد کرد. نمایشگاه بزرگ سال 1851 عجایب ماشین را در مقابل دیدگان مردم قرار دارد. لیکن تاثیر دیگر آن هوشیاری و بیداری بینندگان نسبت به محدودیت های طرحهای ماشینی نیز بود. برخی معتقدند که این نوع طراحی کاملاً بی ارزش،ساده، زشت، و غیر هنری بود.
بطورکلی دو دیدگاه متفاوت در خصوص طراحی با ماشین وجود دارد. دیدگاه نوین تر یا بهتر بگوئیم علمی تر، متعلق به مکتب متفکران است که ماشین را به عنوان تنها راه حل امیدبخش برای هر مقوله ای در آینده می پندارند. در مقابل هنرمندان ماشین را وسیله ای قوی و بسیار مخرب می دانند که در زیر چرخ های آن بالاخره هنر از بین خواهد رفت. در اواسط قرن طراحان متخصص در زمینه ساختمان ها نیز نه تنها استفاده از کاشی بلکه تولید آن را نیز تحت تاثیر خود قرار دادند.
"William Barges , Halsey Ricardo, Normar Show " در بریتانیا"Gaudi " در اسپانیا
" William Kramhout " " Hendrikus Petrus Berlage " در هلند" Guimard Hector "
" Augusts Perret " در فرانسه و "oHo Wagner " در وین با دیدی بکر و نوآورانه کاشی را در معماری مورد استفاده قرار دادند. تمامی این هنرمندان بزرگ صنعتی مشترک یعنی خلاقیت در کاربرد کاشی به گونه ای تزئینی و کاربردی در بناها را داشتند. کاشی های مورد استفاده آنها از هر دوگونه دست ساز و ماشینی بودند. این افراد کاشی را به عنوان جزئی از معماری به طریقه ای کاملاً هنری و کاربردی بکار می برند. به عبارت دیگر تنوع رنگ، اندازه، طرح و نوع کاشی در یک بنای مدرن یا قدیمی کاملاً به جا و شگفتی ساز بود.
* دنیای نو
در مقاله یا تحت عنوان" هنر کاشی سازی و ارتباط آن با معماری" منتشره به سال 1915 نویسنده اثر یعنی" J.H.Dull " بیان می دارد که" زیبائی …. تنها مسئله مشکلها و احجام نیست بلکه گواهی است بر خلاقیت تصویربرداری ذهن از شکل و حجم". این اصل درواقع زیربنای فلسفه و تعاریف زیبائی و تنوع تمامی کاشی های تزئینی امریکا یی است. از سال 1870 به بعد نسلی از افراد مصمم خلاق و هنرمند کمک شایانی به استحکام صنعت کاشی در امریکا کرده اند. البته طی 50 سال نخست این دوران باید به تاثیر زیاد آگاهی های فنی و هنری اروپا بر این صنعت در امریکا اشاره کرد رشد سریع این صنعت در امریکا مدیون" نمایشگاه صدسالانه بین المللی فیلادلفیا به سال 1876" است. در این نمایشگاه بهترین و شگفت آورترین سرامیکهای شرقی و اروپائی به نمایش درآمدند. این محصولات با تاثیری بسزا بر هنرمندان امریکای درواقع آنها را ترغیب نمودند تا با خلق آثاری مشابه به رقابت بپردازند. البته این علاقه طی ده سال بعدی به ثمر نشست. در ابتدای سال 1870 کاشی های امریکایی تحت تاثیر بسیار کاشی های سنتی بریتانیا بودند. بیش از یکصد شرکت بریتانیایی بین سالهای 1870 و 1910 مشغول به کار بودند و بسیاری از تولیدکنندگان بزرگ به نمایندگی هایی نیز در سراسر دنیا داشتند. در دهه 1880 با افزایش بازار تقاضای کاشی تعداد نمایندگان خارجی دوچندان شد. شرکت بریتانیایی Maw Fo Company درکانادا، امریکا، افریقای جنوبی، نیوزلند. هند، خاور دور دارای نمایندگی بود نمونه های بارزی از کاشی های وارداتی بریتانیا را می توان هنوز در آپارتمان های خیابان گراماسی پارک شهر شماره 34 در نیویورک رویت کرد.
در سال 1899 نسل جدیدی از هنرمندان و طراحان در امریکا نقش عمده ای در کاهش تاثیر سبکها و الگوهای اروپایی ایفا کردند. طی سالهای بعد کاشی های بسیار با ارزشی توسط آنها خلق شد که بخودی خود نمادی از شکوه، خلاقیت ذهنی و سبکهای خاص هنرمندان امریکایی بود. برخی از سرامیک کارهای برجسته امریکایی نظیر،Herman Carl, Mary Chea e Parry, Maria Langwarth Nichols, Henry Chapman Mercer در این گسترش و توسعه نقش کلیدی داشتند. این کاشی سازان خبره با الهام گرفتن از سبک و تکنیک اروپایی ها، شرقی ها به خلق سبک و آثار منحصربفرد خود پرداختند. کاشی هایی دست ساز مذکور از خاک رس نرم در بافتی سطحی بعنوان یک لایه ساخته می شدند. این تکنیک خاص در امریکا سرآغاز تولید نسل جدیدی از کاشی ها با طراحی های نمادین و برگرفته از اعتقادات مردم این سرزمین گردید. طی سالهای بعد و با خلق تکنیک لعاب مات امریکایی ها نیز نسل جدیدی از کاشی ها را با این نوع تکنیک به بازار عرضه کردند.
تصاویر زاغچه سیاه، کشتی بخار بر فراز سردخانه، تصاویر اشخاص مهم و برجسته در تاریخ امریکا تصاویر سرخ پوستان و مهاجران درون مایه های به تصویر درآمده برروی این نوع کاشی ها بودند استفاده از کاشی در طراحی درون منازل و بناها در امریکا متعلق به سال 1870 و مصادف با کاربرد کاشی بدون لعاب در نمای ساختمان ها بود کاشی های لعابدار رنگی که در نماها استفاده می شدند تا سال 1900 تولید و کاربرد موفقی نداشتند لیکن در این سال نسل جدید این کاشی ها به کلیسای Madison sq جلوه ای خاص و باشکوه تحت عنوان" رنگ و طرح تاثیر جادویی آن بر معماری شهر" به سال 1907 گردید.
هرچند حدود 60 سال از زمان نابودی اکثر شرکتهای کوچک کاشی سازی در امریکا می گذرد لیکن تعداد قابل توجهی از کاشی های آنها هنوز باقی مانده اند. بعلاوه علاقه معماران مدرن به رنگ، بافت و سطح کاشی باعث رشد بازار تقاضا در امریکا گردیده است. تولیدکنندگان کوچک بسیاری با محصولاتی کاملاً چشم نواز و عالی پا به عرصه حیات گذاشته اند. علاقه اکثر مردم به کاشی های تزئینی دست ساز در امریکا تلاش علاقمندان برای حفظ میراث های بجامانده، شاید گاهی جهت حفاظت از تاریخ گذشته و تضمین حیات کاشی در آینده باشد.
* عصر حاضر
تولید انبوه کاشی به سبک" هنرمندان Art Nouveak " آخرین قسمت از داستان تولید کاشی ماشینی و تزئینی بود. پس از جنگ جهانی اول روش ساخت کاشی تاحدی آموزشی وایده آل گردید و شرایط جدید اقتصادی و تقاضاهای گوناگون مردم عوامل تغییر این رویه بودند. دوران پس از جنگ زمانی شکوفایی" نوگراییModernism " و تاثیر آن بر طراحی ومعماری و نیز ظهور" هنر تزئینی مختلط Art Deco " بود. هر دو حرکت بر روشهای طراحی کاشی و نیز موارد مصرف آنها تاثیر شگرفی داشتند. پس از جنگ جهانی دوم چاپ به روش صفحه بندی روش جدید مهمی در خلق کاشی های تزئینی گردید در همین زمان شاهد سوق پیداکردن بسیاری از هنرمندان صاحب سبک به سوی طراحی کاشی هستیم. روشهای بسیار پیچیده تولید کاشی در واقع تضمین بر تولید کاشی های یکدست و یکجور بود از ابتدای سال 1980 علاقه مردم و طراحان به کاشی های قدیمی نیز بیشتر شده بود. نمونه بارز این روند خلق مجدد طرح های قدیمی نظیر سبک ویکتوریایی و هنر مدرن است. پیامد این حرکت فعالیت کارگاه های متعدد کاشی سازی و ظهور نسل جدیدی از هنرمندان بود با نگاهی کلی به عصر حاضر می توان آنرا یکی از متناقض ترین و متضادترین اعصار در تولید و کاربرد کاشی بحساب آورد.
هرچند تمامی کشورهای اروپایی درگیر جنگ جهانی اول نبودند لیکن تاثیر مخرب این جنگ خانمان سوز بر اقتصاد و تجارت کل اروپا بسیار چشمگیر و دلخراش بود از آنجائیکه تمامی یا اکثر منازل در اروپا در بیشتر قسمتها از کاشی جهت تزئین بهره می جستند این رکورد اقتصاد و تجارت خود ضربه ای بر ساختار این صنعت در اروپا بود. روی آوردن به کاشی پرسی نمونه ای بارز این تاثیر بوده است. دیگر زمان عصر تولید انبوه جهت جوابگویی به تقاضای بسیار مردم بود و این خود باعث می شد تا تولیدات مجدداً صنعتی و ماشینی شوند حتی رنگها سطوح، نقوش، و طرح ها به سوی سادگی سوق پیدا می کردند و این نیز تحت تاثیر صنعت مخفی اما قوی بود. در اکثر کشورهای اروپایی، کاشی های پیش ساخته و ماشینی در طراحی کاشی حرف آحر را می زدند. نقاشی های هندسی و آبستر"Malevich " و" ماندرین Mandrian " و سبک جدیدی نیز به دنبال این تاثیر پا به عرصه حیات گذاشتند.
تاکید مدرنیستها برخلق سطوح و طرح های ساده در محصولاتی نظیر کاشی، شیشه، سنگ مرمر، آجر، بتون که آنرا سبکی در معماری با طرح های هندسی ساده می دانستند باعث ایجاد یک سبک " بین المللی" گردید نمونه بارز این معماری ساختمان" موزه گمینتGemeemte Musem " در هاگ بود که به سال 1935 ساخته شد طراح این ساختمان که در آن سال کاملاً پیر شده بود توانایی خود را در خلق آثار مدرن به اثبات رساند" کاربردگرایی Founctionalism " محض سبک بین المللی توسط یکی دیگر از پدیده های طراحی یا Art Deco تقریباً تعدیل گردید. واژه Art Deco در واقع مشتق از واژه فرانسوی " Artss Decortifs " بود که خود در عبارتInternationale des Arts Decoratifs etindustriels Modernes به سال 1925 گرفته شده است.
این نمایشگاه بین المللی درخصوص هنرهای تزئینی وصنایع مدرن بود و شایان ذکر است که غرفه های طراحی شده در این نمایشگاه خود جلوه ای از هنرهای تزئینی و صنعتی را به نمایش گذاشته بودند. پس از جنگ جهانی دوم سبک مدرنسیم در معماری طی دهه های 1960 تا 1950 تاحدی شفافتر و از آن پس به عنوان سبک" زبره کاریBrutalism " شناخته شد. این نوع سبک معماری الگوی کار خود را براساس عقل گرایی مجرد و انتزاعی نهاده بود. تولیدکنندگان، طراحان و مشتریان از آن زمان تا عصر حاضر نسبت به کاربرد نوآورانه کاشی به عنوان بخش لاینفک در معماری مدرن علاقه بسیاری نشان داده اند، کاربرد، رنگ، تصویرسازی مجازی و الگو بطور حتم نامحدودند و در پس این واقعیت تاریخی طولانی از انواع کاشی و هنرمندان متعدد وجود دارد. کاشی به عنوان یک وسیله کاربردی و زیبا به طریق گوناگون معماری را متحول و باشکوه ساخته است. علایق مردم و هنرمندان در عصر حاضر حاکی از این واقعیت است که همگان به ارزش کاشی پی برده و آنرا بعنوان میراث گذشته خود می دانند وهمچنین این واقعیت را که هرگونه سبک معماری چه قدیمی و چه مدرن بدون حضور و کاربرد کاشی و تقریباً بی روح، سرد و مرده است بخوبی درک نموده اند چرا که کاشی محصولی دست ساخته شده از چهار عنصر: آب، هوا، خاک و آتش.
" گرچه خاستگاه اصلی کاشی های لعابدار را مربــوط به اسپانیـا می دانند اما ایتالیا اولین مرکز مهم اروپایی درخصوص کاشی های نقاشی شده محسوب می گردد."1

تاریخچه هنر کاشی کاری در ایران
موطن اصلی کاشی ایران است و صنعتگران دوره هخامنش مبتکر و خلاق این هنر بوده اند ولی در زمان اسکندر این هنر از کشور ایران کوچ کرد و در دوره حکومت هلاکوخان به سبکی نو به میهن بازگشت در قرن 6 زمان سلجوقیان کاشی کاری بویژه معرق کاری به سمت کمان رفت بعد از صفویه کاشی کاری ایران سیر نزولی طی کرد و در زمان قاجار بعضی از آثار کاشی کاری را تعمیر کردند اما نوآوری پدیدار نشد.11
شاخص ترین عنصر تزئینی در معماری اسلامی ایران کاشی مطرح شده تقریباً از اوایل دوره ایلخانی کمتر جائی از ایران را می توان یافت که در آن از تزئینات کاشی استفاده نشده باشد. بنابراین نقش این عنصر تزئینی از دو جنبه حائز اهمیت است:
الف) استحکام ب) زیبایی شناسی اسلامی به مسائلی چون فضای مثبت و منفی اصل فرهنگی، تجریدی و انتزاعتی بودن، بی زمانی غیرمادی بودن تناسب و تنوع رنگ، بافت، توازن، آرامش، وحدت، نور، رنگ، ظرافت روحانی، جاودانگی تزئینات توجه خاص دارد.
علیرغم حملات سیل آسای مغولان و ویرانگری و دگرگونی های عظیم ناشی از آن ارتقاء کاشی های موزائیکی با نقشهای محدود و لعاب فیروزه ای به طرحهایی با رنگهای
متفاوت برای پوشش کامل یک سطح از مهمترین ابداعات و اختراعات ایرانیان در فاصله قرون 13-12 میلادی بوده است گرچه اولین موج حملات مغول دردهه 1220 م/620 ه به استانهای غربی ایران که با رکود ناگهانی و نزولی کمیت و کیفیت تولیدات سفالی را موجب شد.12
کاشی کاری از زمان عباسی از تزئینات مساجد و مدارس، مقابر، اماکن متبرک، و کاخهای با عظمت دوره های مختلف بوده. ایرانیان قبل از کاشی بناهای خود را با نقاشی رنگ و تزئین می کردند کاشی کاری از سده 4 و 5 ه که بکار می رفته نوع قلیایی بوده و در داخل و خارج ابنیه تعمیم یافت. استفاده از کاشی اول در کتیبه ها شروع شد چرا که بلندترین نقطه ساختمان کتیبه اطراف بام است که به کمال در معرض دید قرار دارد. نخستین کتیبه ای که در نزدیکی اصفهان است که تاریخ ساختمان آن در حدود 500 ه است.
کاشی کاری در دوره سلجوقیان تکامل بسیار یافت و زمان صفویه به اوج تکامل خود رسید. کاشی کاری تزئینی گنبد سلطانیه با استفاده از کاشی هایی که قبلاً در دیگر اماکن بکار رفته بودند صورت گرفت لیکن از معرق کاری چیزی در آن مشهود نیست از این می توان گفت این شیوه تزئین برغم پیشرفتی که در کاشی کاری ایران حاصل شده بود تا آن زمان برای هنرمندان ناشناخته بود. مراکز کاشی گری ایران شهرهای اصفهان، یزد، کرمان، بودند زمان سلجوقیان به علت گران بودن و دقت بسیار در معرق طرح را به روی کاشی انتقال دادند و به قطع مربع درآمد که کاشی خشت نام گرفت. در سالهای 720-741 ه به تقلید از ساختمان امامزاده جعفر اصفهان در تزئین بناها از رنگ لاجوردی و فیروزه ای استفاده کردند. بطوریکه از رنگهای لاجوردی، فیروزه ای به مقدار زیاد، سفید زرد، و سبز، سیاه به مقدار کم و رنگ قرمز، به مقدار بسیار کم استفاده می شوند.1
بطورکلی نقش کاشی کاری در ایران بسیار مهم و اساسی بوده است. زیرا تقریباً غالب بناهایی که از شاهکارهای معماری ایران محسوب می شوند بخش عمده زیبایی، شکوه خود را از کاشی کاریهای زیبای خود دارند که با همآهنگی رنگها و طرح ها در گوشه و کنار بناهای مساجد و زیارت گاهها جای گرفته اند این کاشی کاریها بصورت خشت و معرق کار شد. و یکی از ویژگیهای تزئینات معماری ایران، کاشی کاری است که در نهایت استادی و تلفیق رنگها با هم در دیواره های جانبی و ایوان ها خودنمایی می کند.2

چکیده مطالب
کاشی فرآورده ای است سرامیکی که به علت پخته شدن در درجه حرارت کافی به حالت نیمه شیشه ای درآمده خاصیت جذب آب آن کم و مقاومت آن در برابر ساییدگی و فشار و غیره مکانیکی زیاد است. از زمانی که آجرپزان مشاهد کردند که آجر در گرمای زیاد کوره جوش می شود لعاب را شناختند و کم کم آجر لعاب دار ساخته شده. بعد از آن لعابهای رنگی ساخته شد که پیرایش هنر کاشی کاری را به دنبال داشت. با گذشت زمان، صنعت کاشی سازی و هنر کاشی کاری پیشرفت کرد و کاشیهای با ضخامت کم ساخته شد ولی چون رنگها پس از جذب لعاب درهم می دویدند نمی توانستند بخوبی روی یک کاشی چند رنگ دلخواه را بپزند، از این رو هر کاشی در یک رنگ ساخته می شد و برای بدست آوردن نقش و نگارهای مختلف کاشی کاری معرق رواج پیدا کرد و بعد از آن کاشی هفت رنگ ساخته شد و در حال حاضر کاشی های رنگی و ساده در ابعاد مختلف و به روشی دستی و ماشینی تولید می شود. کاشی سازی و کاشی کاری نقش ارزنده ای در معماری سنتی ایران دارد. شاهکارهای بی مانند و خیره کننده این هنر از دوران ترکمانان قره قوینلو در مسجد کبود تبزیز وپس از آن در اصفهان مسجد شیخ لطف الله و مسجد امام و در مشهد مقدس در حرم مطهر حضرت امام و مناطق دیگر ایران زمین به جای مانده است. در زیر طرز تهیه خصوصیات و ویژگی های کاشی و سرامیک و کاربرد آن بطور مختصر توضیح داده می شود.

بخش دوم :
سیمان

سیمان
سیمان یا سمنت واژه ای است که از لغت سمنتوم رومی گرفته شده و قدمت آن به پیش از میلاد می رسد. مصرف آن در ساختمان پانتئون شهر روم واقع در ایتالیا که مربوط به سنه 27 قبل از میلاد است دیده شده. در ساختمان گنبد این بنا که 43 متر قطر دارد مخلوطی از خرده سنگ و آهک پخته بکار رفته است. ولی کشف سیمان به شکل امروز مربوط است به یک نفر بنای انگلیسی به نام ژوزف اسپدین که از پختن آهک و خاک رس در حرارت بالا و آسیاب کردن آن موفق شد ابتدایی ترین نوع سیمان را کشف نموده و آن را در تاریخ 21 اکتبر 1824 بنام خود در انگلستان ثبت نماید و نام محصول بدست آمده را سیمان پرتلند گذاشت علت این نامگذاری طوری که گفته شد سیمان از سمنتوم رومی گرفته شده و پرتلند نام جزیره ای است در انگلستان که رنگ سیمان پس از سخت شدن به رنگ سنگهای ساحلی این جزیره در می آید به همین دلیل نام پرتلند را به دنبال سیمان برای آن انتخاب نمودند البته قبل از ژوزف اسپدین اشخاص دیگری در فرانسه و انگلستان از پختن خاک رس و سنگ آهک مصالح مشابهی بدست آوردند ولی هیچکدام کار خود را دنبال نکرده و محصول خود را به ثبت نرسانیدند. باید توجه نمود که در بعضی از کتابهای ایرانی که در دسترس نگارنده بود اشخاص دیگری را به عنوان اولین نفر که سیمان را به ثبت رسانید معرفی می نمایند ولی در فرهنگ دهخدا و دایره المعارف فارسی تالیف غلام حسین مصاحب، ژوزف اسپدین را به عنوان اولین نفر ذکر می کنند ولی آنچه مسلم است که سیمان در اوایل قرن نوزدهم در انگلستان به ثبت رسیده و آن را ابتدا برای ساختن فانوس دریائی مورد مصرف قرار دادند.

تاریخچه رواج سیمان در ایران
بدیهی است منظور از تاریخچه سیمان در ایران یک تحقیق تاریخی نیست که بدانیم مثلاَ اولین پاکت سیمان در چه تاریخی و یا بوسیله چه شخصی به ایران وارد شده است بلکه منظور این است که نگاه مختصری داشته باشیم به تاریخ سیمان ایران.
اولین کارخانه سیمان با تولید روزانه 100 تن در نزدیکی شهرری در تهران احداث و در سال 1312 آغاز به کار کرد و تا سال 1334 به تدریج با افزودن واحدهای دیگر به این مجموعه ظرفیت این کارخانه به 600 تن در روز رسید ولی به علت شروع عملیات ساختمانی و راه سازی در ایران این مقدار سیمان جواب گوی نیازهای کشور نبود و به تدریج در نقاط دیگر مملکت کارخانه های بزرگ سیمان دایر گردید از جمله سیمان تهران- سیمان شمال- سیمان مشهد- سیمان فارس- سیمان ارومیه- سیمان آبیک که تعداد آنها به حدود بیش از 20 کارخانه می رسد و تولید آن فعلاَ در حدود بیست میلیون تن در سال می باشد که هنوز جوابگوی مصرف داخلی نبوده و مجبور به واردات سیمان می باشیم.

مواد تشکیل دهنده سیمان پرتلند
باید توجه نمود رایج ترین و پرمصرف ترین سیمان مورد استفاده در صنعت ساختمان سازی اعم از پل- تونل- راه سازی و یا ساختمان و غیره همان سیمان پرتلند است. موادی که برای پختن سیمان به کوره می رود از دو ماده اصلی تشکیل شده که تقریباَ شامل تمام مواد مورد نیاز سیمان پزی می باشد. این دو ماده عبارت است از: خاک رس و سنگ آهک ولی اگر بخواهیم بطور مجزا مواد تشکیل دهنده سیمان را مطالعه نمائیم آنها عبارتنداز:
1- آهک Cao در حدود 60 تا 70%
2- سیلیس SiO2 در حدود 20%
3- اکسید آلومینیوم Al2O3 در حدود 6%
4- اکسید آهن Fe2O3 در حدود 4%
5- اکسید منیزیم MgO در حدود 3%
6- So3,Na2O,K2O در حدود 4%
7- مواد دیگر در حدود 2%

روند تهیه سیمان
در تمام طول تهیه سیمان از آغاز کار که تهیه مواد اولیه است تا آخرین مرحله که بارگیری می باشد دو عمل مورد نظر است که در تمام مراحل تهیه سیمان می باید اعمال شود.
اول مخلوط کردن مواد می باشد. از ابتدا سعی بر این است که در تمام مراحل تهیه سیمان به هر وسیله ای که ممکن باشد کاری کنند که مواد مختلف سیمان با یکدیگر بهتر مخلوط شده و محصول یکنواختی تولید نماید حتی عمل مخلوط کردن در سیلوها نیز انجام می شود. دوم آزمایشگاه است در کلیه مراحل تهیه سیمان همیشه آزمایشگاه ناظر بر کار تهیه سیمان می باشد تا محصول بدست آمده مطابق مشخصات ارائه شده از طرف کارخانه باشد. در کارخانه های جدید بطور خودکار مقداری از محصول در مراحل مختلف تهیه مثلاَ از روی قسمت های مختلف تسمه های نقاله و یا سیلوهای ذخیره مواد و یا هم زن ها و یا کوره های پیش داغ کن و غیره به آزمایشگاه برده می شود که اولاَ درصد مواد تشکیل دهنده سیمان کنترل شده و آن را با مشخصات تعیین شده در کارخانه تطبیق نمایند و مواد کم و یا زیاد آن را تصحیح کنند، در ثانی پراکندگی مواد مختلف در کل محصول مورد کنترل قرار گیرد تا اگر بعضی از اقلام محصول در نقطه ای متمرکز شده باشد بوسیله هم زن های مختلف این تجمع را پراکنده کرده تا حتی المقدور محصول یکنواختی بدست آید. روش کار آزمایشگاه بدین گونه است که مثلاَ در طول مسیر حرکت مصالح برای تهیه سیمان در نقاط مختلف تسمه های نقاله در زمانهای مساوی به طور خودکار دریچه ای باز شده و قسمتی از محصول به داخل جعبه ای می ریزد و این جعبه که بلافاصله در آن بسته می شود از کانالهایی که برای همین منظور ساخته شده است بطور خودکار بوسیله فشار هوا و با شیب طبیعی به آزمایشگاه هدایت می شود و به طرق مختلف این نمونه مورد آزمایش قرار می گیرد و کم و کسری ها در هر مرحله اصلاح می شود.
برای تهیه سیمان مراحل مختلف شرح داده شده در زیر انجام می شود:
1- معادن
2- سنگ شکنها
3- آسیاب کردن مواد
4- خشک کنهای مقدماتی
5- پودر کردن مواد اولیه
6- روش تر
7- روش خشک
8- آزمایش نهائی
9- کوره های پیش گرم کن
10-سیمان پزی
11-کوره های سیمان پزی
12-مراحل مختلف پخت
13-مدت زمان تهیه سیمان
14-کلینکر
15-آسیاب کردن کلینکر
16-درشتی دانه های سیمان
روند تهیه سیمان
معدن سنگ- آسیاب فکی- سالن ذخیره مواد- مخلوط کنها- آسیاب کردن مواد- حوض تهیه لجن برای تهیه سیمان به روش تر- سیلوهای نگهداری خوراک کوره- کوره پیش داغ کن- کوره گردنده خفته و تهیه کلینکر- خنک کنها- انبار کلینکر- آسیاب کلینکر با 2% سنگ گچ- انبار سیمان- بارگیری
انواع سیمان پرتلند از نظر جنس
سیمان ایران به پیروی از انجمن آمریکائی آزمایش و مصالح ASTM(American Society For Testing And Materials )به پنج گروه اصلی تقسیم شده است که هر کدام دارای مشخصات مخصوص و همچنین محل مصرف مخصوص هستند، به شرح زیر:
1-سیمان پرتلند نوع(1)
مصرف این گونه سیمان در تمام کارهای ساختمانی مانند پل- تونل- ساختمانهای بتنی و غیره مجاز می باشد سازه های ساخته شده وسیله این گونه سیمان نباید در معرض حمله سولفاتها باشند در نتیجه ساختن اسکله ها و پایه پلها که با آب دریا و یا آبهای سولفاته در تماس می باشند با سیمان نوع یک مجاز نیست.
2-سیمان پرتلد نوع(2)
سیمان نوع (2) حمله اندک سولفاتها را می تواند تحمل کند در نتیجه برای ساختن کانالهای فاضلاب و غیره خوب است.
3-سیمان پرتلند نوع(3)
سیمان نوع(3) زودگیر می باشد به همین علت در محل هائی که احتیاج به قالب برداری فوری باشد از این نوع سیمان مصرف می شود.

4-سیمان پرتلند نوع(4)
در بتن ریزیهای انبوه مانند سدها مصرف سیمان پرتلند نوع(4) پیشنهاد می گردد. در مناطق گرم کشور ما مانند مناطق جنوبی خصوصاَ در فصل تابستان که حرارت محیط زیاد است که حرارت هیدراسیون سیمان ممکن است روی فعل و انفعالات سخت شدن آن اثر بگذارد از این نوع سیمان باید استفاده شود.
5-سیمان پرتلند نوع(5)
مصرف این نوع سیمان در ساختن اسکله ها و پایه های پلها و کارهای دریائی
پیشنهاد می شود همچنین مصرف این نوع سیمان در بنادر جنوبی ایران مخصوصاَ چابهار و کنارک که محیط دارای خورندگی شدید می باشد پیشنهاد می شود.

سایر انواع سیمان پرتلند
1-سیمان پرتلند ممتاز
2-سیمان زودگیر
3-سیمان ضد سولفات
4-سیمان هوازا
5-سیمانهای رنگی
6-سیمان چاه کنی
7-سیمان روباره
8-سیمان پوزولان
9-سیمان انبساطی
10-سیمان برقی

انبار کردن سیمان
برای انبار کردن سیمان باید حتماَ اولین ردیف پاکتهای سیمان در حدود 10 سانتی متر از زمین فاصله داشته باشد برای این کار می توان کیسه های سیمان را روی قطعات الواری که به وسیله چند قطعه آجر یا بلوک سیمانی از زمین فاصله دارد قرار داد تا بدین وسیله از سرایت رطوبت زمین به آن جلوگیری شود. همچنین می باید ردیفهای سیمان چند سانتی متر( حداقل 10 سانتی متر با دیوار اطراف انبار فاصله داشته باشند و تعداد کیسه های سیمانی که روی هم قرار می گیرد نباید از 10 الی 12 کیسه بیشتر باشد زیرا در غیر این صورت کیسه های پائین تر در اثر فشار کیسه های بالایی کلوخه شده و خاصیت خود را از دست می دهد، سیمانی که بدین طریق انبار می شود حتی تا یک سال بعد از انبار کردن نیز قابل استفاده می باشد و اگر مدت بیشتری انبار شود و یا در اثر رطوبت هوا و فشار در پاکتهای سیمان کلوخه مشاهده گردید بهتر است از مصرف آن در قطعات باربر ساختمان مانند ستونها و پلها خودداری گردد و این نوع سیمان را می باید به مصرف ملات برای فرش سنگ یا موزائیک برسانند.

کوره گردنده خفته
همانطوری که گفته شد رایج ترین و اقتصادیترن نوع کوره برای تهیه سیمان در دنیا کوره گردنده خفته می باشد این نوع کوره برای اولین بار در سال 1885 وسیله شخصی بنام فردریک رانسوم Fredrick-Ransome در انگلستان به ثبت رسید این کوره در حدود 50 سانتی متر قطر و در حدود 5 متر طول داشت ولی اولین کوره سیمان پزی به شکل امروزه با 25 متر طول و حدود 2متر قطر ده سال بعد یعنی در حدود سال 1895 در آمریکا ساخته شد و مورد بهره برداری قرار گرفت. ظرفیت این کوره در حدود 50 تن در روز بود. کوره های فعلی با 100متر طول و 6متر قطر و ظرفیت10هزار تن در روز مشغول کار هستند.
اجزای کوره گردنده خفته
1-کوره اصلی
2-رینگ ها
3-دنده کوره
4-غلطکها
5-خنک کنها

بخش سوم :
رسها

( رس ها)
پیدایش و تشکیل رسها
رس ها از نظر فیزیکی، ذراتی هستند که در محدوده قطری کوچکتر از 2 میکرون قرار دارند که از آنها رسهای سیلیکاتی معمولاً از کانیهای اولیه مانند فلدسپاتها، میکاها آمفیبول و پیروکسین تکامل می یابند. درباره تشکیل آنها عقاید متعددی ابراز شده که با اندک اختلافی در مطالب زیر منتشر کند:
الف: تجزیه و تغییر شکل فیزیکی کانیهای سیلیکاتی لایه ای مانند میکاها فلدسپاتها آمفیبول وپیروکسین.
ب: تجریه شیمیایی کانیهای اولیه مخصوصاً فلدسپاتها همراه با ترکیب و تبلور مجد عنصر نهابی تجزیه( کریستالیزاسیون مجدد)
راجع به الف – سیلیکاتهای متورق با حفظ ساختمان و ترکیب اصلی خود تغییر ماهیت می دهند. بدین ترتیب که از بین طبقات داربست ها، یونهای آزاد شده و جای خود را به مولکولهای آب محتوی هیدروژن آزاد (H3O = هیدرونیوم) می دهند مثلاً در مورد موسکوویت که داربست کریستالی محکمی دارد وضع از این قرار است:
یونK موجود در فواصل لایه ها در اثر تجزیه بعدی جای خود را به یونهای H داده و خود بصورت آزاد در محلول خاک وارد می شود ساختمان کرستالی کانی جدید که همان رس ایلیت1 با کانی قبلی یعنی موسکوویت شباهت کامل داشته و فقط در بین لایه ها جای پتاس یونهای هیدروژن مستقر شده اند اگر به محیط مزبور که رسها تازه تشکیل یافته ایلیت در آن فراوان اند به مقدار کافی نمکهای محتوی پتاس اضافه شود پتاس می تواند در فواصل لایه ها مجدداً وارد شده و ترکیب محکمی را بوجود آورد در این شرایط پتاس دیکر قابل تبادل نبوده و بیشتر حالت تثبیت2 پیدا می کند.
روند تجزیه ارتوکلاس به رس دارای ترکیب شیمیایی ساده یعنی کائولینیت 13 بدین نحو است:

پتاس آزاد شده در این فعل انفعال تخریب مبین این موضوع است که در اثر هوازدگی کانی های اولیه در محیط های متفاوت خاک عناصر شیمیائی( بسته به ترکیب سنگ ما در اولیه) در خاک برای تغذیه گیاه آزاد می شوند.
ملاحظه دقیق فرمول شیمیائی ساده ترین رس ها معلوم می سازد که آنها ترکیبات ثانوی سیلیکتهای متورق آبدار آلومینیوم بوده و فرمل کلی آنها را می توان عبارت از دانست در ترکیب شیمیای انواع مختلف رسها نسبت:

متفاوت بوده و بین 2 و 7 متغیر است.
در شرایط آب و هوائی مختلف زمین و در ارتباط با زمان تشکیل رسهای متفاوتبی پدید آمده ان چنانکه در شرایط اقلیمی استوائی و نیمه استوائی مرطوب در خاکها رسهای کائولینیتی بیشتر تشکیل می گردد در صورتی که در شرایط نیمه مرطوب معتدل رسهای ایلیت و مونتمور یلونیت14 از نظر مقداری غلبه دارند. خاکهای لسی و همینطور خاکهای شور تحت تاثیر آب زیرزمینی اکثراً محتوی ایلیت فراوانی اند ایلیت از سنگ مادرهای دارای واکنش اسیدی بویژه گرانیت و دیوریت نیز بمقدار قابل توجهی در خاکها ایجاد می شود در حالیکه از تخریب سنگهای آذرین بازیک مانند بازالت کانیهای رسی مونتمور یلونیت و ورمی کولیت15 پدید می آیند.
از طرف دیگر در محیطهای متنوع تشکیل در اثر جابجائی یونهای شرکت کننده در ساختمان رسها ممکن است رسهای جدیدی تشکیل گردند چنانکه ایلیت در آب و هوای گرم و مرطوب با اندک تغییراتی می تواند به مونتموریلونیت و سپس کائولینیت تبدیل گردد(55,5 )
راجع به ب- در وضعیت کرستالیزاسیون مجدد ساختمان داربستهای کریستالی کانی اولیه بکلی متلاشی شده و عمل تخریب تا مرحله تشکیل مولکول و یوتن پیش می رود. در این ضمن مخصوصاً مقدار اکسیدهای و هیدروکسیدهای فلزی Al,Si در محیط افزایش می یابد.
از مولکولهای مزبور در اثر تبلور سنتری کانی رسی جدیدی بوجود می آید مراحل تشکیل رس از یون ها فقط در شرایط قلیائی و خنثی امکان پذیر است زیرا یون Si از سیلیکا تها و Al از آلومینات ها می توانند همزمان در جوار همدیگر بصورت آزاد باشند و ترکیب سنتزی انجام دهند. در غیر این صورت به سبب انحلال متفاوت آنها در واکنش های مختلف مجاورت Al,Si بطور آزاد ممکن نیست . این ادعا را C.W.correns بامنحنی شکل (1) اثبات می کند.
ضمن اعمال سنتر از ترکیب مواد مذکور قبلاً کلوئیدهای ژلی سیلیکاتی آلومیینوم با نسبت کوچکتر ساخته شده و پس از گذشت سالیان متمادی و کهنه شدن کلوئیدهای مزبور تشکیل داربست های کریستالی داده و به کریستالهای کامل ثانوی تبدیل می گردند .

شکل 1- قابلیت انحلال Si و Al و Fe در واکنش های مختلف

در این شرایط با وجود بازهای فراوان و بالا بودن pH ، رسهای سه لایه و در واکنش های پائین تر ، رسهای دولایه تشکیل می شوند () .
ضمن فعل و انفعالات مذکور ، اکسیدهای آلومینیم () و هیدروکسیدهای آهن () به عنوان کلوئیدهای قلیائی ضعیف ، و اکسیدهای سیلیسیم محلول () یا اسید سیلیسیک ، بعنوان کلوئیدهای اسیدی ضعیف انجام وظیفه می نمایند.
مراحل تجزیه مواد به مولکولها و یونها ، سبب افزایش مواد غذائی قابل دسترس گیاه در خاک شده ، سنتز آنها برعکس با کم شدن یونهای معدنی توام است . معمولاً در شرایط طبیعی ، اعمال سنتزوکریستالیزاسیون مواد بکندی صورت می گیرد .
از گروه های مختلف کانی های ثانوی ، رسهای سیلیکاتی حائز اهمیت اند .
در آب و هوای نیمه خشک و مرطوب قسمت اعظم رسها را رسهای سیلیکاتی تشکیل می دهند درصورتیکه شرایط گرم و استوائی مناسب برای تشکیل رس های هیدورکسیدی هستند. در شرایط اخیر به علت وجود امکان تخریب های شدید و مداوم سیلیکاتها درخاک تامرحله مولکولی اکسیدی و هیدروکسیدی و یونی Mg,Fe,Al,Si وغیره تجزیه می شوند ار مواد نهایی تجزه در اثر فعل و انفعالات مخصوص سنتزی و از سنتزیونهای OH,Ca,Mg,Fe,Si,Al و غیره ممکن است رس های هیدروکسیدی بوجود آیند.(8 )

ساختمان عمومی رسها:
بطوریکه قبلاَ نیز ذکر گردید رس بذراتی از خاک اطلاق می شود که با داشتن منشاء معدنی قطرهای کوچکتر از 002/0 میلیمتر داشته باشند. بدیهی است که در این محدوده درشتی که از 2 میکرون شروع و تا به مرحله مولکولی و یونی ختم می شود چه قطر ذرات مختلفی قرار می گیرند بعنوان مثال قطر یونی یک اتم اکسیژن 64/2 آنگستروم1 است.)
رسهای ثانوی قبل از مجاورت با آب ساختمان بلوری ثابت داشته16 و پس از جذب آب متسع و خاصیت کلوئیدی پیدا می کند در این حال قادرند سایر اجزاء و قطعات موجود در خاک را احاطه کرده و سپس بهم بچسبانند.
عناصر شیمیایی تشکیل دهنده رسها که بصورت ردیفهای منظم توسط همدیگر نگهداری و ترکیب می شوند مجموعاً داربستهای کریستالی را بوجود می آورند که در آنها یونهای کوچک مانند Al,Si توسط یونهای درشت OH و O بصورت واحد اندازه گیری طول و معادل میلیمتر است.
واحدهای ساختمانی چهار وجهی 17 احاطه شده اند در چهار وجهی ها اتمهای O درزوایا و Si در مراکز قرار گرفته و با ایجاد واحد چهار بار منفی اضافی دارند که توسط ارتباط ترکیبی با سایر واحدها خنثی می گردند در واحد ساختمانی دیگر یعنی هشت وجهی ها18 نیز کاتیون Al وگاهی بجای آن Fe,Mg در مرکز یونهای o و OH در زوایا واقع شده اند و ارتباط ترکیبی دو چهار وجهی با هم بوسیله یک پل اکسیژنی بوده و دو هشت وجهی در یک وجه کامل توسط سه اکسیژن با OH از پهلو با هم ارتباط ترکیبی دارند یک کانی رسی از اجتماع ترکیبی منظم دو نوع واحد ساختمانی مذکور تشکیل شده است در انواع مختلف رسها یونهای دیگری مانند Fe,Mg و غیره بجای بعضی از آلومینیوم ها و سیلیسیم ها نشسته اند.
در مشاهدات میکروسکوپ الکترونی و به کمک طیف اشعه های مختلف و سایر روشهای تجزیه مشابه در هر ذره اکثر فرمهای مطبق نامنظم با شش وجهی مطبق دارند سه نوع سطح مشاهده می شود:
1 سطوح خارجی 2- سطوح درونی 3- سطوح کناری
مطابق شکل زیر:

شکل 2 نمایش سطوح مختلف یک ذره رسی
یک ذره رسی ممکن است چندین لایه چهار وجهی و هشت وجهی داشته باشند چنانکه در حدود درشتی هر ذره رسی معمولاَ 10 الی 20 لایه تشخیص داده می شوند.
موقع تجزیه رس با اجزاء کوچکتر لبه های شکسته ای ایجاد می شوند( ایجاد سطوح کناری) به این شکستگی ممکن است بین اتمهای ترکیبی هر واحد ساختمانی و یا بین دو واحد ساختمانی مختلف باشد در هر دو صورت تعادل ظرفیتی اتم های کناری لبه های بهم خورده و مقداری از بارهای منفی و مثبت یونهای داربست کریستالی آزاد می مانند مطابق شکل(3).در هر نوع کانی رس واحدهای ساختمانی مختلف رویهم یک لایه کرستالی رس را وجود می آورند اختلاف در ضخامت لایه ها و فاصله آنها از همدیگر بروش های مختلف چشمی( میکروسکوپ الکترونی)و تجزیه حرارتی و حرارتی1 در مجاورت آب قابل تشخیص است وجه تمایز مناسی برای شناسایی انواع رسها محسوب می شوند.

شکل 3 نمایش لبه های شکسته یک ذره رسی

خواص رسها
بطوریکه قبلاَ نیز مطرح شد اکثر ذرات بلورهای رسی در محدوده درشتی اجزاء کلوئیدی بوده و از این نظر تابع قوانین شیمی کلوئیدها هستند در آزمایشگاه هنگام مجاورت حاک با آب در یک استوانه مدرج آزمایشگاهی و پس از تعلیق کلیه ذرات در آب بنا به قانون استوکس ابتدا ذرات درشت سنگریزه و شن سیلیت به ترتیب ته نشین می شوند در صورتی که ذرات ریز رسی مدت زیادی در آب بصورت معلق و بحالت منتشر یعنی سول1 کلوئیدی باقی می مانند. پس از افزودن یک ماده الکتورلیتی به محیط مانند نمک کلسیم دار 2(Ca(No3 و یا اسیدکلریدریک ذرات رسی بصورت توده های منعقد شده کوچک بتدریج به ته استوانه رسوب می کنند.
درخاکها نیز ذرات رسی مختلف در کنار هم وجود دارند. پس از تماس با آب بارندگی ها و یا آبیاری کم و بیش آب جذب نموده و بصورت ذرات اتبساط یافته در فاز مایع خاک پراکند می شوند. مجدداَ با تغییر غلبظت محیط یعنی تبخیر و کم شدن آب، رس های متورم مزبور ذرات درشت تر شن و سیلت و غیره را در برگرفته و در جوار املاح و اسیدهای آلی محلول در فاز مایع ضمن وقوع انعقاد آنها را به یکدیگر می چسبانند. در این بین بسته به مقدار و کیفیت رسها و مواد معدنی و آلی موجود، خاکدانه های مرکب با ندازه های مختلف فرم داده می شوند.
رسها از یک طرف به علت قدرت جذب آب و خواص هیدروفیلی و از طرف دیگر استعداد جذب و نگهداری کاتیونهای دارای هیدراتاسیون شدید به تنظیم و حفظ تعادل آب در خاک و جذب آن توسط گیاهان کمک می نمایند که در مناطق خشک و نیمه خشک بدین طریق از هدررفتگی آب توسط تبخیر سطحی جلوگیری می شود. از این نظر ارزش واقعی رسها بحدی است که بدون اغراق می توان اذعان نمود که در نواحی خشک بدون وجود رس در خاکها عملاً کشاورزی اصولی و اقتصادی امکان پذیر نمی باشد.
ذرات رسی بعلت داشتن سطوح فعال جدبی قادرند کاتیونها و آنیونها را جذب کرده، بصورت مواد غذایی ذخیره و قابل دسترس گیاه نگهداری نمایند. اهمیت این عمل مخصوصاَ هنگام استفاده از کودهای شیمیائی بیشتر بروز می کند معمولاَ کاتیونهای غذایی موجود در کودهای پس از انحلال در فاز مایع خاک قابل شستشو با آبهای

شکل (4) – ذرات رسی پراکنده و منعقد شده

آبیاری و بارندگی بوده و مقداری از آنها به هدر می رود. وجود رسها در زمین بطور موثر از این بهدر رفتگی جلوگیری می کند. بجز کاتیونهای قابل جذب و نگهداری در سطوح رسها خود رسها نیز در ساختمان اصلی شان محتوی کاتیونهای غذایی گیاه مانند
Mg,Ca,K,Na و حتی عناصر کم مصرف مانند Zn,B,Fe و غیره هستند. با تکامل تدریجی خاکها و تجزیه ذرات رسی این مواد وارد محلول خاک شده و در دسترس ریشه گیاه قرار می گیرند از آنجائیکه انسان با اعمال کشت و زرع خود بویژه کوددهی و آبیاری دائم به تغییر شرایط واکنشی (Ph) خاک مبادرت می ورزد درجه و شدت تغییر Ph خاکها بسته بمیزان مواد تامپونی کند آنها متفاوت است0 منظور از قدرت تامپونی نیروی جلوگیری کننده از تغییر Ph است و مواد تامپونی موادی هستند که تغییر Ph محیط را که در اثر افزودن مواد قلیائی یا اسیدی ممکن بود حاصل شود کم و بیش مانع می شوند. دراین رابطه یکی از مواد مهم مانع شونده تغییر واکنش محیط کانیهای رسی هستند خود رسها ضمن داشتن خواص مزبور تا حدودی به اسیدی شدن گرایش داشته و در فعل و انفعالات رل اسیدی را بازی می کنند این عمل در خاکهای مناطق خشک و نیمه خشک هر چند بکندی می تواند در تعدیل واکنشهای قلیائی موجود موثر باشد.
بطور کلی فعل و انفعالاتی را که رسها در جوار مواد آلی خاک و هوموس انحام میدهند می توان جزو عوامل مساعد بشمار آورد زیرا ذرات رسی درترکیب با هوموس مواد متراکم رسی- هوموسی را بوجود می آورندکه این ترکیب آلی – معدتی مانع تجزیه سری مواد آلی شده و از این نظر درحاصلخیزی خاک اهمیت دارد.
با سایر مواد رسها در محیط مرکب و غیر یکنواخت و در اجتماع با سایر اجزاء درمباحث بعدی مجدداً سروکار خواهیم داشت.

انواع خاکها در رابطه با نسبت فراکسیونهای قطر ذرات مختلف:
اکثر خاکها از مخلوط فراکسیون ذرات معدنی به قطر متفاوت هستند که معمولاَ برحسب مقدار ذرات غالب در نسبت کل بنام آن ذرات نامیده می شوند. ولی برای نام گذاری دقیق تر انواع خاکها بطوریکه در مبحث دانه بندی خاک نیز بررسی شد از مثلث های بافت خاک استفاده می شود.
در اینجا بمنظور مقایسه علمی و آزمایشگاهی یک مثال کامل از نتیجه آزمایشات مکانیکی بافت خاک با روش پیپت(kohn) در سه نمونه از یک پروفیل خاک دشت گرگان ارائه می شود.
جدول – نتیجه آزایشات بافت خاک از یک پروفیل دشت گرگان

برحسب محتوی نسبی ذرات سنگریزه شن سیلت و رس خاکها به گروه های مختلف انواع زبر رده بندی می شوند.
خاکهای سنگلاخی
ذرات غالب در این خاکها سنگها و سنگریزه های بزرگتر از 20 میلیمتری است که در جوار مقادیر متفاوتی از سایر ذرات مجموعاَ این نوع خاکها را بوجود می آورند در صورتیکه ذرات 2 تا 20میلیمتری ذرات غالب باشند خاک های سنگریزه ای نامیده می شوند خاکهای سنگلاخی ار نطر زراعی اهمیت کمتری داشته و فقط برای جنگل و مرتع مورداستفاده است. در شرایطی که سهم ذرات ریز بیش از 15 درصد باشد می توان در برخی زراعت های کم توقع نیر موردبهره برداری قرار داد.

خاکهای شنی
حداقل 75 درصد وزن ذرات تشکیل دهنده این نوع خاکها را ذرات شنی در محدوده قطری 05/0-2 میلیمتر تشکیل می دهند ذرات شنی اکثر خاکها از نوع سیلیسی است که در این صورت خاک شنی فقیر از مواد غذایی بوده و گرایش شدید به اسیدی شدن و خشکی دارد.

منابع :
1- ماهر النقش . محمود طرح و اجرای نقش کاشی کاری ایران .
2- کتاب ماه هنر ویژه گرافیک 37-38 مهر و آبان 80 مقاله تاریخچه و هنر کاشیکاری.
3- خاکشناسی : الباس آذر خسرو
4 -معضی، گلچین، و زهره شیری،حسین کاشی کاری ایران
5 – فرآشیانی،علی اکبر و تقی زاده عزت الله ، شناخت مواد و مصالح .
6 – کاشی کاری ایران، جلد اول، گلچین معقلی حسین زمرشیدی .

فهرست
صفحه
– هنر کاشی کاری
الف-کاشی
ب-انواع کاشی
ج-کاشی سازی
د-مراحل کاشی سازی
هـ ابزارهای کاشی سازی
– تاریخچه هنر کاشی کاری درجهان
الف-تاریخچه
ب-برای خدا و شاهزادگان
ج-شکوه ترسیم شده
د- عصر ماشین
هـ تفوق علم طراحی
ن- دنیای نو
و- عصر حاضر
– تاریخچه هنر کاشی کاری در ایران
چکیده مطالب

1
4
8
10
12

16
20
24
30
31
33
36
41
46
51

1 – کتاب ماه هنر ویژه گرافیک 37-38 مهر و آبان 80 مقاله تاریخچه و هنر کاشیکاری ص 125
2 – کتاب ماه هنر ویژه هنرهای سنتی 45-46 خرداد و تیر 81 مقاله نقش تزئینات در معماری ص 68
1 – کتاب ماه هنر ویژه هنرهای سنتی 46.45 خرداد و تیر 81 مقاله نقش تزئینات ص 68
2 – کتاب ماه هنر ویژه هنرهای سنتی 46.45 مقاله نقش تزئینات ص 72
1 – طرح و اجرای نقش کاشی کاری ایران، جلد2، محمود ماهرانتقش نشده موزه رضا عباسی 1362 ص 15
2 – طرح و اجرای نقش کاشی کاری ایران، جلد1، محمود ماهرانتقش نشده موزه رضا عباسی1362 ص15
3 – کاشی کاری ایران، جلد اول، گلچین معقلی حسین زمرشیدی ص 85
1 – ماهرانتقش،محمود، طرح و اجرای نقش کاشی کاری ایران، جلد 2، نشر موزه رضا عباسی 1362 ص15
1 – فرآشیانی،علی اکبر و تقی زاده عزت الله ، شناخت مواد و مصالح ص 24- 27
4 – رهبر، معصومه. پروژه هنر کاشیکاری ص 37
5 همان. ص48
6 -رهبر، معصومه. پروژه. هنر کاشی کاری ص 47
7 – کتاب ماه هنر ویژه هنرهای سنتی ص 73
8 – رهبر، معصومه، پروژه ص53
9 – ماهرانقش ، محمود، ص13
1 – رهبر، معصومه، پروژه، ص 39-43
10 -معضی، گلچین، و زهره شیری،حسین کاشی کاری ایران
1 – کتاب ماه هنر ویژه گرافیک ص 125
11 – ماهرالنقش محمود. طرح و اجرای کاشی کاری ایران جلد اول ص15
12 – کتاب ماه هنر، ویژه هنرهای سنتی ص 68-72
1 -ماهر النقش . محمود طرح و اجرای نقش کاشی کاری ایران ص 9-15
2 -میردانش، سیدمهدی آشنایی با بناهای تاریخی ص 148
1 -Illite
2 -Fixation
13 -Caolinite
14 -Montmorillonite
15 -Vermiculite
1 -Angstom
16 – یک جسم کرستالی در ساختمان خود محتوی اتمهایی است که در موقع اتصال با سایر اتمها ترتیب و با قاعده دارد. همان اتم مجدداَ بطور مرتب و متناوب تکراراً درترکیب شرکت می جوید این طرز قرارگیری مخصوص اشکال هندسی منظمی را پدید می آروند( بلور) در اجسام بی شکل برعکس اتمها در ساختمان همان جسم بطور تصادفی پراکنده ترکیب یافته اند.
17 -Tetraeder
18 -Oktaeder
1 -Hydrothermal
1 -sol
—————

————————————————————

—————

————————————————————

1

67