نکات آموزشی، روش تدریس و طرح درس
کتاب: هدیه های آسمان
پایـه: پنجم دبستان
درس2: تنها او
مقدمه
درس خداشناسی را تنها در ساعات معینی نباید آموخت بلکه باید از هر فرصتی بهره برد. مثلاً با دقت در شگفتی های بدن خود یا بارش برف و باران، با شکفتن گل ها، با دیدن نوزاد انسان یا حیوان و با هر جلوه و زیبایی که در طبیعت به چشم می خورد، باید یاد خدا را در خاطر دانش آموزان زنده کرد و آنان را دوستدار و خواستار خدا ساخت زیرا قرآن بهترین راه خداشناسی را مشاهده آیات الهی در وجود انسان و پدیده های جهان معرفی می کند.
در این درس سعی شده تا نظم و هماهنگی موجود در جان و جهان، به عنوان دلیلی بر توحید و یگانگی خدا معرفی شود؛ از همین رو سعی شده تا دانش آموزان به نگاه عمیق و دقیق تری به خود و جهان اطراف خویش ترغیب شوند و از کنار آیات الهی با نگاه سطحی نگذرند و به راحتی از آنها عبور نکنند، بلکه قدری در نظم و هماهنگی هر پدیده و نیز هماهنگی آن با سایر پدیده ها دقت و توجه کنند. این توجه ذهن آنها را متوجه این نکته می کند که باید در پس هماهنگی حاکم بر کل جهان مدبر واحدی وجود داشته باشد. به این ترتیب با یگانگی و بی همتایی خداوند از طریق توجه به هماهنگی حاکم بر همه جهان آشنا می شوند.
اهداف درس
* آشنایی با نظم و هماهنگی پدیده های خلقت به عنوان دلیلی بر یگانگی خداوند
* آشنایی با یگانگی و بی همتایی خداوند
* احساس علاقه توام با تقدیس نسبت به خداوند
* تقدیس خداوند با ادای برخی جملات و انجام برخی اعمال
* توانایی تفکر در پیام قرآنی و درک ارتباط آن با موضوع درس
پیشنهاداتی برای تدریس درس
* می توانیم با هماهنگی با یکی از معلمان دیگر در مدرسه مثلاً (معلم ورزش) وارد کلاس شویم و از هر کدام از دانش آموزان بخواهیم کاری که می گوییم انجام دهند. یکی از معلمان بگوید کتاب های فارسی را روی میز قرار دهید این ساعت فارسی داریم. معلم دیگر بگوید نه مثلاً کتاب اجتماعی، امروز در این ساعت اجتماعی داریم. این کار را طوری انجام دهید که بچه ها از بلاتکلیفی خسته شوند و به اعتراض دربیایند. سپس از این موقعیت استفاده کنید و سوال کنید چرا نم یشود که تدریس شما هم زمان دو معلم داشته باشد؟ از بحث های دانش آموزان که به بی نظمی اشاره می کنند استفاده کنید و موضوع درس را هدایت کنید تا به هدف نهایی برسید.
* برای شروع مناسب درس می توانید از فعالیت ایستگاه خلاقیت در قالب اجرای نمایش آغاز کنید. معلمان گرامی دانش آموزان را هدایت کنند تا به ناهماهنگی های موجود در تصمیم گیری، عملکرد و… که از جانب دو سرمربی یا دو فرمانده سر می زند، توجه کنند.
* برای شروع مناسب درس می توانید از فعالیت ببین و بگو در قالب اجرای نمایش آغاز کنید. دانش آموزان را هدایت کنید تا پیرامون ضرب المثل "آشپز که دو تا شد، آش یا شور می شود یا بی نمک" به گفت و گو بپردازند.
* برای شروع مناسب درس می توانید از فعالیت بگرد و پیدا کن آغاز کنید. اذان را پخش کنید و یا از یکی از دانش آموزان بخواهید اذان بگوید و نیز اذکار یک نماز دو رکعتی را بخواند تا دیگران با دقّت در آنها به عبارت هایی که یگانگی و بی همتایی خداوند را بیان می کند، اشاره کنند. برای اذان دو قسمت در نظر گرفته شده که به اشهد ان لا اله الا اللّه در ابتدا و انتهای اذان اختصاص دارد. برای سوره توحید یک قسمت در نظر گرفته شده که به قل هو اللّه احد اشاره دارد. برای تشهد نیز یک قسمت در نظر گرفته شده که جمله اشهد ان لا اله الا اللّه وحده لاشریک له مد نظر است. معلمان گرامی دانش آموزان را هدایت کنند تا در این فعالیت به اهمیت موضوع یگانگی و بی همتایی خداوند که سبب شده در قسمت های مختلف به آن اشاره شود، توجه کنند.
* فعالیت تدبر کنیم که برای جمع بندی و نتیجه گیری طراحی شده است، سه بخش دارد.
– بخش اول به هماهنگی موجود در چرخه آب در طبیعت اشاره می کند. معلمان گرامی دانش آموزان را هدایت کنند تا به هماهنگی اجزای طبیعت در این چرخه توجه نمایند. روی تخته کلاس، شکلی از چرخه آب را رسم کنید یا تصویر آن را روی تابلو بچسبانید؛ سپس با ایجاد سوال های چالش برانگیز دانش آموزان را به آن هدف اصلی هدایت کنید. مثلاً بپرسید:
اگر خورشید بر زمین نمی تابید چه می شد؟
اگر آب دریاها بخار نمی شد چه می شد؟
اگر باران نمی بارید، چه اتفاقی می افتاد؟
اگر فاصله میان خورشید و دریاها کمتر بود چه اتفاقی می افتاد؟
اگر این فاصله بیشتر بود چطور؟
هدف از پرسیدن این سوالات این است که دانش آموزان بیش از گذشته به نظم و هماهنگی میان موجودات پی ببرند، نظمی که در این چرخه وجود دارد، سبب می شود باران، تولید شده و ببارد.
سپس از دانش آموزان بخواهید نمونه های دیگر هماهنگی در طبیعت را مثال بزنند. نمونه هایی مانند هماهنگی موجود در گردش زمین و ماه به دور خورشید، بارش برف و باران و تگرگ و…. آن گاه بعد از جمع بندی به سراغ نمونه بعدی که به بدن انسان مربوط می شود بپردازید.
– بخش دوم به هماهنگی موجود در قلب و دستگاه تنفس در بدن انسان اشاره می کند. معلمان گرامی دانش آموزان را هدایت کنند تا به هماهنگی موجود در قلب و نیز دستگاه تنفس و ارتباط آن دو با هم توجه نمایند. سپس با کمک دانش آموزان نمونه های دیگر هماهنگی در بدن را مثال بزنند. نمونه هایی مانند هماهنگی موجود در چشم، گوش و… و ارتباط موجود بین اعضا و هماهنگی آنها با یکدیگر.
– بخش سوم به جمع بندی و نتیجه گیری دو بخش قبلی با استفاده از آیه قرآن پرداخته شده است. معلمان گرامی دانش آموزان را هدایت کنند تا به هماهنگی های موجود در جان و جهان به عنوان نشانه های خدا توجه کنند و در نتیجه گیری، این هماهنگی و نظم یک پارچه را به عنوان دلیلی بر یگانگی و بی همتایی خداوند تلقی نمایند؛ زیرا اگر بیش از یک مدبر جهان را اداره می کرد، هماهنگی های موجود حاصل نمی شد.
در فعالیت با خانواده به هماهنگی های موجود در دو زمینه طبیعت و بدن انسان اشاره شده است. در این بخش دانش آموزان با کمک اولیای خود و پس از خواندن متن مربوط به مورچه، به هماهنگی های موجود در زندگی این حیوان و سایر حیوانات اشاره می کنند.
جدول ارزشیابی
برای ارزشیابی تمام دروس هدیه های آسمان باید به تمام فعالیت های فردی و گروهی دانش آموزان ( شامل فعالیت های کلاسی، فعالیت های پایانی هر درس، کار در منزل، بیان احساس، خلاقیت و ابتکار و…) از ابتدا تا انتهای تدریس توجه کنید. ( آنچه پس از ارزشیابی اهمیت دارد، پیش بینی و اجرای برنامه های مناسب برای فرد یا گروهی از دانش آموزان است که به علل گوناگون، موفق به تحقق انتظارات درس نشده اند، این فرایند به گونه ای صورت گیرد که هر دانش آموز، از فرصتی مناسب برای تکمیل آموخته های خود بهره مند شود. )
سطوح عملکرد
خیلی خوب
به نمونه های متنوعی از نظم و هماهنگی پدیده های خلقت به عنوان دلیلی بر یگانگی خداوند اشاره می کند.
ضمن احساس علاقه نسبت به خداوند در قالب متنی کوتاه یا انجام اعمال مختلف، خداوند را تقدیس می کند.
پیام قرآنی را می خواند و ضمن بیان مفهوم در باره آن با مثال توضیح می دهد.
خوب
به چند نمونه از نظم و هماهنگی پدیده های خلقت به عنوان دلیلی بر یگانگی خداوند اشاره می کند.
ضمن احساس علاقه نسبت به خداوند با ادای چند جمله یا انجام چند عمل خداوند را تقدیس می کند.
پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را توضیح می دهد.
قابل قبول
به نمونه ای از نظم و هماهنگی پدیده های خلقت به عنوان دلیلی بر یگانگی خداوند اشاره می کند.
ضمن احساس علاقه نسبت به خداوند با ادای یک جمله یا انجام یک عمل خداوند را تقدیس می کند.
پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
نیازمند تلاش
به کمک آموزگار به نمونه ای از نظم و هماهنگی پدیده های خلقت به عنوان دلیلی بر یگانگی خداوند اشاره می کند.
با راهنمایی آموزگار ضمن احساس علاقه نسبت به خداوند با ادای یک جمله یا انجام یک عمل خداوند را تقدیس می کند.
به کمک آموزگار پیام قرآنی را می خواند و مفهوم آن را بیان می کند.
دانستنی های درس
1. ما انسان ها به خاطر اینکه در زندگی خود غرق در نعمت های الهی هستیم، از اهمیت و ارزش این نعمت ها غافلیم و قدر آنها را نمی دانیم. یکی از روش هایی که در قرآن و روایات برای زدودن این غفلت به کار گرفته شده است، استفاده از روش سلبی است. به این معنا که انسان ها را متوجه این نکته می کند که در صورت نبود یک نعمت، چه اتفاقاتی خواهد افتاد و بشر با چه سختی هایی مواجه خواهد شد؛ مثلاً در سوره واقعه خداوند به این نکته اشاره می کند که اگر آب های زلالی که هر روز از آن بهره می بریم به عمق زمین فرو روند، شما چه خواهید کرد و چگونه نیاز روزانه تان را تامین می کنید؟! این نوع بیان مطلب، باعث می شود تا ما متوجه اهمیت نعمت هایی که برایمان عادی شده اند، بشویم. از این روش در این درس هم استفاده شده است. یعنی با تذکردادن به آثار و نتایج نبود برخی نعمت ها مانند عدم وجود تدبیر واحد در پدیده ها، دانش آموزان متوجه اهمیت این نعمت می شوند.
2. در بیان یکی از نمونه های هماهنگی به رشد دانه اشاره شده است زیرا نمونه عینی و قابل درکی است که همه ما با آن آشنایی داریم و دانش آموز به خوبی این مثال را درک می کند. آگاه شدن دانش آموز از این نکته که برای رشد گندم، خورشید و دریاها و ابرها و زمین با همه عظمت خود، دست به دست هم داده اند، هم توجه دانش آموز را به نظم از پیش تعیین شده و شگفت انگیز موجود درهستی جلب می کند و هم او را به اهمیت و حرمت این ماده غذایی آگاه می سازد.
ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
همه از بهر تو سر گشته و فرمان بردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری
جلب توجه دانش آموزان به معنای اشعاری از این دست، اهمیت نعمت های الهی را از ابعاد دیگری غیر از فواید مادی به آنها معرفی می کند.
3. ممکن است دانش آموزان رویش گیاهان را نتیجه کشت و کار انسان ها تلقی کنند و به عنوان نعمت الهی به آن نگاه نکنند؛ در این صورت شایسته است توجه داده شود که اولاً دانش و نیرویی که انسان ها برای انجام این امور کسب می کنند به دلیل توانایی است که خدا به آنها داده است. ثانیاً انسان ها در کشت گیاهان اثرگذار هستند ولی قدرت رویش را خدا به گیاهان می دهد که این موضوع در سوره واقعه به طور مفصل صحبت شده است. در این جا این آیات را مورد بررسی قرار می دهیم.
خداوند در آیه 63 و 64 واقعه می فرماید: آیا هیچ درباره آنچه کشت مى کنید اندیشیده اید!؟ آیا شما آن را می رویانید یا ما مى رویانیم. آرى این خداوند است که در درون دانه، یک سلول زنده بسیار کوچک آفریده که وقتى در محیط مساعد قرار گرفت در آغاز از مواد غذایى آماده در خود دانه استفاده مى کند، جوانه مى زند، و ریشه مى دواند، سپس با سرعت عجیبى از مواد غذایى زمین کمک می گیرد و گاه از یک تخم صدها یا هزاران تخم بر مى خیزد.
در آیه بعدی براى تاکید روى این مسئله که انسان هیچ نقشى در مسئله نمو و رشد گیاهان جز افشاندن دانه ندارد، مى افزاید: هرگاه بخواهیم آن (زراعت) را مبدل به کاه درهم کوبیده می کنیم (به گونه اى) که تعجب کنید. آرى! مى توانیم تندباد سمومى بفرستیم که آن را قبل از بستن دانه ها خشک کرده درهم بشکند، یا آفتى بر آن مسلط کنیم که محصول را از بین ببرد، و نیز مى توانیم سیل ملخ ها را بر آن بفرستیم. آیا اگر زارع حقیقى شما بودید این امور امکان داشت؟ پس بدانید همه این برکات از جاى دیگر است.
4. نظم حاکم میان موجودات، نشانگر این است که نظم دهنده واحدی وجود داشته است که بنابر عقل و آگاهی بی اندازه خود، جهان را خلق کرده است. در هر مجموعه منطقی باید در راس امور یک نفر باشد که سایر افراد از او دستور و فرمان می گیرند؛ اگر قرار باشد دستور دهنده بیش از یک نفر باشد، هرکدام نظر متفاوتی را اعمال خواهد کرد. با بیان نمونه هایی از این بی نظمی که در درس و فعالیت ها آمده، می توانید دانش آموزان را به درک بهتری در این زمینه برسانید. در این درس سعی شده است تا دانش آموز با تامل درخودش و پدیده های اطرافش به نظم و هماهنگی پدیده ها پی ببرد و نمونه هایی را ذکر کند. برای اینکه ذهن دانش آموز تنها به نظم موجود در یک پدیده متمرکز نشود، نمونه نظم و هماهنگی را هم در بدن انسان و هم در بیرون از وجود او یعنی در آیات آفاقی و انفسی نشان داده شده است تا دانش آموز متوجه شود که در همه جای هستی، این نظم حاکم است. آیه 20 و 21 سوره ذاریات که برای فعالیت تدبر کنیم انتخاب شده است نیز بر همین مطلب تاکید می کند.
5. برای پاسخ برخی پرسش ها، دانش آموزان می توانند از آموخته های خود در درس علوم و نیز اطلاعات پیشین خود استفاده کنند.
چگونگی تدریس درس
* پیش از تدریس
ابتدا بیان کنید با دقت در شگفتی های بدن خود یا آمدن برف و باران، با دیدن گلها و حیوانات و هر زیبایی طبیعت یاد خداوند در دل انسان زنده می شود و اینکه با مشاهده آیات الهی در وجود انسان و پدیده های جهان برتر خدا را می شناسیم. با این پیش زمینه درس را شروع کنید
* اجرای تدریس
ابتدا به بچه ها بگویید کتاب ریاضی بیاورند چند دقیقه بعد فارسی بخوانید بعد اجتماعی بخوانید. بچه ها از این بی نظمی و بلاتکلیفی خسته می شوند و علت را می پرسند.
با این پیش زمینه ادامه دهید و به هماهنگی و نظم موجود در طبیعت اشاره کنید و بگویید اگر چنین نبود مثلا فاصله زمین تا خورشید زیاد بود گیاهان از سرما از بین می رفتند و اگر فاصله کم بود از گرما می سوختند.
آیه 22 سوره انبیا را با معنی همخوانی کنید.
در گام بعدی در قسمت تدبر کنیم بحث را کامل کنید به هماهنگی موجود در چرخه آب در طبیعت اشاره کرده و آن را پای تابلو رسم کنید و هماهنگی آن را با پرسش و پاسخ بررسی کنید.
اگر خورشید نتابد چه می شود؟ اگر آب دریا بخار نشود چه می شود؟ اگر باران نبارد چه می شود؟
با اشاره به ساختمان بدن و دستگاه تنفس و قلب و سوالاتی راجع به نظم موجود در بدن به نظم و هماهنگی میان موجودات و اندامهای بدن و طبیعت اشاره کنید.
از بچه بپرسید از هماهنگی های دیگری در طبیعت و بدن خود می بینند مثال بزنند و پاسخ های خوب و کامل مورد تشویق قرار گیرد و پای تابلو نوشته شود
آیه 22 و 22 سوره ذاریات با معنی خوانده شود و نتیجه خود را از این دو آیه اینچنین بنویسید که به هماهنگی های موجود در جهان و جان خود به عنوان نشانه های خداوند توجه کرده و این هماهنگی را به عنوان دلیلی بر یگانگی خداوند تلقی نمایند چون اگر بیش از یک مدیر جهان را اداره کند این هماهنگی وجود نخواهد داشت سپس ایستگاه خلاقیت را در قالب نمایش اجرا کنید و مشکلات داشتن دو مربی یا دو فرمانده را بررسی کنید و یگانگی خداوند را با توجه به نظم و هماهنگی جهان تاکید کنید و در قسمت ببین و بگو معنی ضرب المثل آشپز که دو تا شد آش یا شور می شود یا بی نمک مفهوم مورد نظر را کاملتر می کند.
در گام بعدی در صورت امکان با پخش اذان و خواندن نماز دو رکعتی توسط یک دانش آموز بچه ها جملاتی که در آن به یگانگی خداوند اشاره می کند را پیدا کنند. در این فعالیت به اهمیت موضوع یگانگی و بی همتایی خداوند تاکید کنید
پاسخ فعالیت های کتاب
* تدّبر کنیم
به این تصویر دقّت کنید. چه هماهنگی هایی در اجزای آن می بینید؟
دقیق و مناسب بودن فاصله خورشید تا زمین (دریاها و اقیانوس ها) تابش خورشید به زمین و دریاها و اقینوس ها، بخار شدن آب دریاها، تشکیل ابرها، بارش باران و برف… همه این نظم هماهنگی ها در چرخه آب وجود دارد تا باران تولید شود و ببارد و به موجودات زنده (گیاهانُ جانوران و انسان) حیات و زندگی بخشد.
چه هماهنگی های دیگری در طبیعت سراغ دارید؟ تولید اکسیژن توسط گیاهان و استفاده از گاز دی اکسید کربن. هماهنگی در گردش زمین و ماه به دور خورشید، هماهنگی در تشکیل و رشد دانه و گیاه، هماهنگی در بارش باران و برف و…
به ضربان قلب و تپش های آن دقّت کنید. چه هماهنگی هایی میان قلب و دستگاه تنفّس هست؟ اکسیژن توسط دستگاه تنفس در عمل دم وارد بدن می شود و سرخ رگ ها خون اکسیژن دار را به تمام بدن می رسانند. سپس دی اکسید کربن خارج شده از سلول ها توسط عمل بازدم (دستگاه تنفس) از بدن خارج می شود.
شما چه هماهنگی های دیگری در بدن خود می شناسید؟ مثال بزنید. هماهنگی بین حس بویایی و حس چشایی، هماهنگی موجود در چشم یا گوش، هماهنگی موجود بین اعضای مختلف بدن مثل حرکات هماهنگ دست ها، پاها و….
حالا این آیه را بخوانید.
وَ فِی الَرضِ آیاتٌ… وَ فی اَنفُسِکُم اَفَلا تُبصِرونَ (ذاریات، 20 و 21)
نشانه های خدا در زمین… و در خودتان وجود دارد؛ آیا در آنها دقّت نمی کنید؟
با توجّه به معنای آیه از این هماهنگی ها چه نتیجه ای می گیرید؟ هماهنگی و نظم موجود در جهان آفرینش همگی دلیلی بر یگانگی و بی همتایی خداوند است و نشان می دهد که فقط یک خدا جهان را اداره می کند چرا که اگر بیش از یک خدا جهان را اداره می کرد، این هماهنگی و نظم حاصل نمی شد.
* ببین و بگو
این تصویر، شما را به یاد کدام ضرب المثل می اندازد؟
آشپز که دو تا شد، آش یا شور می شود یا بی نمک.
* بگرد و پیدا کن
در کدام بخش از اذان و نماز، یکتایی خداوند را به زبان می آوریم؟ عبارت آن را بگویید و معنای آن را بنویسید.
اذان: اشهد ان لا اله الا الله (در ابتدا و انتهای اذان) شهادت می دهم که خدا یکتاست.
سوره توحید: قل هو الله احد بگو خدا یکی است
تشهّد: اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له شهادت می دهم که خدا یکی است و شریکی ندارد.
سوالات درس به همراه پاسخ
۱. نظم و هماهنگی که در جهان اطراف ما وجود دارد نشانه ی چیست؟
جواب: قدرت و توانایی خداوند یکتا
۲. هماهنگی بین کائنات را برای رشد دانه ی گندم توضیح دهید.
جواب: یک دانه ی گندم وقتی در خاک قرار می گیرد غذای آن از قبل درخاک آماده شده، دانه برای رشد به آب هم نیاز دارد. آب به وسیله ی ابرها از بالای دریاها به مزرعه می آید و باران می بارد. دانه ی گندم از نور و گرمای خورشید هم برای رشد استفاده می کند.
۳. فاصله دقیق و حساب شده ی خورشید و زمین چه هماهنگی و نظامی را ایجاد کرده است؟
جواب: اگر فاصله ی زمین تا خورشید خیلی زیاد بود، گیاهان به خاطر سرما از بین می رفتند و اگر این فاصله خیلی کم بود از گرمای زیاد می سوختند.
۴. چه چیزی نشان می دهد که فقط یک خدا جهان را اداره می کند؟
جواب: نظم و هماهنگی جهان
۵. خداوند در قرآن کریم در رابطه با یکانگی و یکتایی خود چه فرموده اند؟
جواب: اگر در آسمان و زمین غیر از الله خدایان دیگری بود آسمان و زمین به هم می ریخت.
۶. امام علی (ع) در مورد یگانگی پروردگار به فرزندشان امام حسن (ع) چه فرموده است؟
جواب: پسر عزیزم! بدان اگر پروردگار تو شریکی داشت پیامبران او نیز نزد تو می آمدند.
۷. بین پدیده های جهان…………………………………… وجود دارد، زیرا فقط یک خدا جهان را اداره می کند.
جواب: نظم و هماهنگی
8. نظم و هماهنگی که در جهان اطراف ما وجود دارد، نشانه ی چیست؟
جواب: توانایی و یکتایی خداوند
9. گر فاصله ی زمین تا خورشید کم یا زیاد بود، چه اتفاقی می افتاد؟
جواب: اگر فاصله ی زمین تا خورشید زیاد بود جانداران به خاطر سرما از بین میرفتند و اگر این فاصله کم بود جانداران از گرمای زیاد میسوختند.
10. اگر دو یا چند خدا جهان را اداره میکرد، چه اتفاقی می افتاد؟
جواب: نظم و هماهنگی جهان به هم میریخت و هر کدام می خواستند به شیوه ی خود جهان را اداره کنند، مثلاً یکی میخواست خورشید را از شرق و دیگری می خواست خورشید را از غرب بیاورد.
11. خداوند در قرآن درباره ی وجود یک خدا چه می فرماید؟
جواب: اگر در آسمان و زمین، غیر از الله خداهای دیگری بود، آسمان و زمین به هم می ریخت.
12. در کدام قسمت سوره ی توحید به یکتایی خداوند اشاره شده است؟
جواب: قل هو الله احد، و لم یکن له کفواً احد