زنان، قربانیان خاموش ایدز

زنان، قربانیان خاموش ایدز

چکیده
تاریخچه ظهور بیماری ایدز
ایدز، سرماخوردگی ساده تا مرگ
راه های انتقال، در هاله ای از ابهام و شرم
اپیدمی ایدز
ایدز و رفتارهای پرخطر
زنان، قربانیان خاموش
ایدز و محرومیت از حقوق اجتماعی
آموزش، تنها راه پیشگیری
آزمایش ایدز قبل از ازدواج

چکیده
اگر روزی عابری در خیابان از کنار شما گذشت که بر روی یقه لباسش روبان قرمزرنگی زده بود، بدانید که او برای آگاهی یافتن و آگاهی دادن به مردم درباره بیماری ایدز فعالیت می کند.
در بسیاری از کشورها، نصب روبان رنگی بر روی یقه لباس یا سینه افراد نشان از یک آرمان دارد؛ مثلا ً، روبان صورتی نماد مبارزه با سرطان سینه، روبان سرخ و سفید و آبی نماد جمهوری خواهان ایرلندی و روبان آبی نماد آزادی بیان در شبکه جهانی اینترنت است.
در 1991، 15 نفر از هنرمندان در شهر نیویورک امریکا به سرپرستی پاتریک اوکانل جمعیت ایدز تجمسی (Aids Visual) را تشکیل دادند. آنها بسیاری از دوستان خود را در اثر ابتلا به بیماری ایدز از دست داده بودند و می خواستند با تشکیل این جمعیت، با به خدمت گرفتن هنر، به نبرد بیماری مرگ بار ایدز بروند.
اوکانل که خود به بیماری ایدز مبتلاست بر روی تک تک لباس هایش یک روبان کوچک قرمز رنگ نصب کرده است. او امروز با ایدز زندگی می کند.
هرچند که این جمعیت پس از روبان قرمز، نماد بیماری ایدز، تاکنون اثر هنری دیگری نداشته، به اعتقاد اوکانل، روبان قرمز اثر هنری چشمگیری در دوران پست مدرن است. او آرزو دارد که ای کاش می توانست تمام شهرتی را که برای ارائه طرح روبان قرمز کسب کرده پس می داد، ولی مرگ دوستان مبتلا به ایدزش را به چشم نمی دید.

تاریخچه ظهور بیماری ایدز
در 1981، 8 مورد وخیم ابتلا به بیماری سارکوم کاپوسی (Kaposi's Sarcoma) که نوعی سرطان بدخیم عروقی است، در میان مردان همجنس گرای نیویورک گزارش شد. این نوع سرطان نادر است و معمولا ً سالمندان را گرفتار می کند. همزمان با این رویداد، شمار مبتلایان به نوعی عفونت نادر ریوی نیز در نیویورک و کالیفرنیا افزایش یافت. مسئولان بهداشت و درمان امریکا در آن زمان علت شیوع ناگهانی این دو بیماری را نمی دانستند؛ اما امروزه این دو واقعه پزشکی مصادف با تولد بیماری ایدز در زندگی بشری در نظر گرفته می شود. طی یک سال، این بیماری ناشناخته گسترش یافت و، در 1982، AIDS (Aquiried Immune Deficiency Syndrome) به معنی سندروم نقص ایمنی اکتسابی نام گرفت. رفته رفته، این بیماری نه فقط همجنس گرایان، بلکه گروه های مختلفی از مردم را مبتلا کرد. بیماران هموفیلی و معتادان گروه های بعدی بودند.
در این سال ها، بیماری جدیدی در فقیرترین قاره جهان به معضلی جدی تبدیل شد. این بیماری را افریقایی ها در زبان بومی اسلیم (SLIM) به معنی مرگ در نتیجه تحلیل تدریجی بدن می نامیدند، به دنبال تحقیقات بیشتر مشخص شد که این بیماری همان ایدز است.
در 1984، تلاش دانشمندان و محققان برای کشف علت بیماری کشنده ایدز به نتیجه رسید. گروهی تحقیقاتی به سرپرستی رابرت گالو ادعا کرد که عامل این بیماری را شناسایی کرده است. البته این گفته به شدت با اعتراض محققان فرانسوی که ماه ها قبل ویروس HIV را شناسایی کرده بودند روبه رو شد.

براساس آخرین تحقیقات بر روی ویژگی های ژنتیکی ویروس HIV، این ویروس از ترکیب دو ویروس مختلف در شامپانزه به وجود آمده است. ویروس HIV از دیدگاه علم ویروس شناسی به گروهی از ویروس ها تعلق دارد که در میمون ها بیماری زا هستند. یافته ژنتیکی مذکور این نظریه را که ایدز طی یک قرن گذشته در جنگل های غرب افریقا ظهور کرده است، تایید می کند. به اعتقاد دانشمندان، انسان برای اولین بار در نیمه اول قرن گذشته در نتیجه شکار و تغذیه گوشت شامپانزه، سنتی که هنوز در افریقا ادامه دارد، به این ویروس آلوده شده است. بسیاری از دانشمندان بر این باورند که انتقال ویروس بیش از یک بار اتفاق افتاده است، زیرا انواع متفاوتی از این ویروس باعث بروز بیماری ایدز در انسان می شود.
جالب آنکه هرچند نخستین مورد ابتلا به ایدز در 1981 در امریکا گزارش شده است، شواهد نشان می دهد که اولین قربانی ایدز در این کشور یک جوان سیاه پوست بوده که در 1969 درگذشته است.
در توجیه کشف همزمان این بیماری در دو نقطه جغرافیایی گفته می شود که افزایش تعداد سفرهای بین المللی پس از دهه 1960، به گسترش ویروس HIV در نقاط جهان کمک کرده است.
ادوارد هوپر، خبرنگار انگلیسی، در کتاب خود با عنوان رودخانه نظریه جالبی را درباره نحوه انتقال این ویروس از شامپانزه به انسان مطرح کرده است. به ادعای هوپر، در اواخر دهه 1950، برای تولید نخستین نمونه ها از واکسن خوراکی فلج اطفال، 400 شامپانزه شکار شده اند و استفاده از کلیه شامپانزه های آلوده به ویروس HIV برای تولید واکسن، ویروس را به دست کم یک میلیون نفر از اهالی کنگو، روندا و بوروندی منتقل کرده است. براساس شواهد موجود، محل های 28 پروژه تولید واکسن با مکان هایی که اولین موارد آلودگی به ویروس HIV ثبت شده همپوشانی داشته است.

ایدز، سرماخوردگی ساده تا مرگ
اگر فرد بالغی دو علامت اصلی بیماری ایدز را همراه با یکی از نشانه های فرعی داشته باشد، به شرطی که برای نقص سیستم ایمنی بدنش علت مشخصی مانند سوء تغذیه شدید و سایر علل شناخته شده وجود نداشته باشد، مبتلا به ایدز است.
علائم اصلی این بیماری شامل کاهش وزن بیشتر از ده درصد و اسهال مزمن بیش از یک ماه است. نشانه های فرعی آن سرفه پایدار به مدت بیش از یک ماه و عفونت پوستی همراه با خارش و تبخال های زونایی است. مجموعه این علائم در نتیجه نقص سیستم ایمنی بدن انسان و رشد عفونت های فرصت طلب ایجاد می شوند.
دکتر شیرین افهمی، متخصص بیماری های عفونی و گرمسیری و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، چگونگی استقرار بیماری ایدز در بدن انسان را شرح می دهد. به گفته وی، سه تا شش هفته پس از ورود ویروس به بدن علائم سرماخوردگی معمولی به صورت تب، گلودرد، بزرگی غدد لنفاوی، درد مفاصل و عضلات، سردرد، ضعف و بی حالی، بی اشتهایی، کاهش وزن، تهوع و استفراغ، اسهال و گاه ضایعات جلدی بروز می کند. این دوره بدون درمان پس از گذشت یک تا سه هفته خودبه خود بهبود پیدا می کند. خطرناک ترین مرحله بیماری دوره بدون علامت HIV است. ویروس هشت تا ده سال بدون ایجاد هیچ علامت بالینی مشخصی در بدن شخص باقی می ماند. شخص به ظاهر سالم در این دوره بیماری را به سایرین منتقل می کند. بسیاری از افراد آلوده به ویروس HIV، بدون اطلاع از آلودگی خود در دوره بدون علامت، تعداد زیادی از افراد در معرض خطر را آلوده می کنند. در این مرحله، تشخیص تنها از طریق بررسی های آزمایشگاهی انجام می شود.

در مرحله آخر، بیماری ایدز با عوارضی مانند اسهال بیش از یک ماه، تب طولانی، کاهش وزن بیشتر از ده درصد، تعریق شبانه، خستگی و بی حالی، بزرگی غدد لنفاوی و عوارض عصبی چهره اصلی خود را نشان می دهد. در مرحله نهایی، این ویروس مرگبار به تماشای قربانی خود می نشیند و فردی که دچار ضعف سیستم ایمنی شده با یک عفونت ساده می میرد.
عوامل متعددی باعث تسریع بروز مرحله فعال بیماری ایدز می شود؛ ازجمله، برخی عفونت های میکروبی و ویروسی، تغذیه بد، استفاده از مواد مخدر و الکل، و استرس زیاد.

راه های انتقال، در هاله ای از ابهام و شرم
راه های انتقال ویروس HIV در چهار گروه اصلی جای می گیرند:

1. تماس جنسی مشکوک ـ همه افراد، مرد و زن، پیر و جوان، ثروتمند و فقیر، بر اثر تماس جنسی با فرد آلوده به ویروس HIV ممکن است آلوده شوند. این روش انتقال ویروس 80 درصد از موارد آلودگی در سراسر دنیا را به خود اختصاص داده است. نکته مهم آنکه ابتلا به سایر عفونت های دستگاه تناسلی، به ویژه زخم هایی در این نواحی، خطر انتقال ویروس HIV در هر بار تماس جنسی را با ضریبی معادل ده تا صد برابر افزایش می دهد.
دکتر مهرناز رسولی نژاد، متخصص بیماری های عفونی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، شیوه های غیرطبیعی تماس جنسی را پرخطر می داند و درباره احتمال انتقال ویروس HIV در نتیجه تماس جنسی با این قبیل روش ها هشدار می دهد: "حتی یک بار تماس جنسی می تواند باعث انتقال این ویروس شود، چه از طریق دهان باشد، چه مقعد و چه آلت تناسلی زنانه. در تماس جنسی دهانی، احتمال انتقال ویروس کمتر از روش طبیعی است ولی در تماس مقعدی، این احتمال حتی از دستگاه تناسلی بیشتر است."
کاندوم وسیله ای ارزان قیمت و در دسترس است که سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای پیشگیری از انتقال ایدز به دنبال تماس جنسی، استفاده از آن را توصیه می کند. اما آیا استفاده از کاندوم به معنای به صفر رساندن احتمال انتقال ویروس HIV طی یک تماس جنسی مشکوک است؟ باید گفت که خیر، در شرایط مطلوب و صحیح استفاده از کاندوم، باز هم خطر ابتلا وجود دارد (در حدود 2 درصد).
دکتر بهرام یگانه، رئیس انجمن مبارزه با آسیب های رفتاری، توجه به تاریخ تولید و انقضای کاندوم، آگاهی از روش صحیح استفاده از آن، و جنس کاندوم را در میزان ضریب اطمینان این وسیله در پیشگیری از انتقال ویروس HIV موثر می داند و می گوید: "تراوایی کاندوم های عادی برای جلوگیری از حرکت اسپرم ها و تنظیم خانواده مناسب است، ولی این کاندوم ها نمی توانند حرکت ویروس HIV را مهار کنند. یعنی کاندومی که با هدف تنظیم خانواده استفاده می شود با کاندومی که برای جلوگیری از انتقال ویروس HIV به کار می رود متفاوت است. کاندومی که برای این منظور انتخاب می شود باید حداقل یک میلی متر ضخامت داشته و از جنس پلی ونیل باشد. کاندوم های "لاتکس" بهترین نوع کاندوم اند."
دکتر رسولی نژاد در این مورد می گوید: "همیشه درصد پارگی در کاندوم وجود دارد. کاندوم باید در تمام مدت تماس جنسی استفاده شود، جنس آن خوب باشد و فقط یک بار به کار رود."
درصورتی که کاندوم لاتکس در تمام مدت رابطه جنسی به درستی استفاده شود، در برابر انتقال ویروس HIV بسیار کارآمد است. در مطالعه ای در اروپا بر روی تعدادی از زوج هایی که یکی از شرکای جنسی آلوده و دیگری سالم بود، مشخص شد از بین 123 زوجی که از کاندوم استفاده می کردند، هیچ کدام از شرکای جنسی سالم آلوده نشدند. اما در میان 122 زوجی که متناوب از کاندوم استفاده می کردند، 12 شریک جنسی سالم آلوده شدند.

2. مادر آلوده ـ مادران آلوده به ویروس HIV در صورت باردار شدن ممکن است، طی بارداری، هنگام زایمان یا بعد از زایمان، به ویژه از طریق شیر دادن، ویروس را به کودک خود منتقل کنند. مادرانی که بعد از زایمان به ویروس ایدز آلوده می شوند نیز، با احتمال 30 درصد، از طریق شیردهی عفونت را به کودک خود انتقال می دهند. در حدود 8 درصد از موارد انتقال ویروس HIV در سراسر جهان از طریق مادر آلوده به کودک است.
به زنان آلوده به HIV توصیه می شود که باردار نشوند و در صورت بارداری به آن خاتمه دهند. مصرف داروهای ضد ویروس به میزان زیادی از ابتلای جنین پیشگیری می کند و زن HIV مثبت باردار باید به روش سزارین زایمان کند و از تغذیه نوزاد با شیر خود خودداری کند.

3. خون و فرآورده های خونی آلوده ـ در حدود چهار درصد از حاملان ویروس در جهان، به علت دریافت خون یا فرآورده های خونی آلوده به این ویروس، به ایدز مبتلا شده اند. البته هم اکنون، با کنترل دقیق نمونه های خون، انتقال از این روش به میزان قابل توجهی کاهش یافته است.

4. استفاده مشترک از لوازم تیز و برنده ـ وسایلی که در سطح بدن خراش یا سوراخ ایجاد می کنند، از قبیل ابزار حجامت و خالکوبی و ختنه و طب سوزنی و تیغ سلمانی، مسواک، وسایل سوراخ کردن گوش، تجهیزات دندانپزشکی، سرنگ و سرسوزن، ماشین اصلاح و اپی لیدی، اگر بدون ضد عفونی کامل مشترکاً استفاده شوند، ممکن است ویروس HIV را منتقل کنند. طبق آمارهای جهانی، 12 درصد از موارد انتقال ویروس HIV از این طریق است. هر وسیله ای که به خون فرد آلوده آغشته شود، در صورت تماس با زخم و مایعات بدن فرد دیگر، ممکن است آلوده کننده باشد.
اما در اغلب روابط سالم اجتماعی احتمال انتقال ویروس HIV وجود ندارد یا نزدیک به صفر است. دکتر یگانه توضیح می دهد: "برای انتقال ویروس HIV از طریق مایعات بدن یک فرد به فردی دیگر، باید در هر سانتی متر مکعب آن حداقل ده عدد ویروس فعال وجود داشته باشد. مقدار ویروس در بزاق دهان و اشک بسیار کم است؛ به علاوه، آنزیم های موجود در این مایعات ویروس را نابود می کند. بنابراین، بزاق نمی تواند در انتقال ایدز نقش داشته باشد، اما اگر تماس از راه دهان باعث خونریزی شود، امکان انتقال وجود دارد."

خوردن غذای آغشته به خون آلوده به ویروس HIV، نیش حشرات بخصوص نیش پشه، تماس های معمولی مانند دست دادن و در آغوش گرفتن و بوسیدن، سرفه و عطسه، استفاده از رختخواب مشترک، استفاده از ظروف غذاخوری مشترک، استفاده از تلفن عمومی، استخر و توالت عمومی، دست زدن به دستگیره وسایل نقلیه عمومی مانند اتوبوس یا تاکسی بیماری ایدز را منتقل نمی کند.
بهترین راه ضد عفونی کردن وسایل پزشکی استفاده از اتوکلاو است. الکل 70 درجه نیز برای ضد عفونی کردن به کار می رود. اشیا باید به مدت 15 دقیقه در الکل باقی بمانند. اما برای وسایل جراحی این روش ضد عفونی کافی نیست و حتماً باید اتوکلاو استفاده شود.
ویروس HIV نسبت به حرارت بسیار حساس است و در برابر نور خورشید غیرفعال می شود. گزارش های مختصری در مورد پایداری این ویروس در لخته خون به مدت شش روز وجود دارد.

اپیدمی ایدز
براساس تازه ترین آمار سازمان ملل متحد درباره گسترش بیماری ایدز در جهان، هم اکنون نزدیک به 38 میلیون نفر به ویروس HIV آلوده اند. این ویروس از زمان کشف تاکنون بیش از 20 میلیون قربانی داده است. همچنین این تحقیق نشان می دهد که بیماری ایدز به سرعت در تمامی مناطق جهان در حال گسترش است. فقط در سال گذشته میلادی، نزدیک به پنج میلیون نفر به بیماری ایدز مبتلا شده اند.
میزان شیوع بیماری ایدز در مناطق جهان متفاوت است. ساکنان برخی از کشورها بیش از کشورهای دیگر به ایدز مبتلا شده اند و در سطح یک کشور، حتی بین استان ها، تفاوت وجود دارد. اما سازمان ملل تعداد افراد آلوده به ویروس ایدز در قاره آسیا را در حدود 4/7 میلیون نفر اعلام کرده است. اعتقاد بر این است که در حدود نیم میلیون نفر از جمعیت قاره کهن در سال گذشته به علت ابتلا به ایدز جان خود را از دست داده اند و 1/1 میلیون نفر به ویروس آن آلوده شده اند. در میان مبتلایان سال گذشته، 3/0 درصد از زنان و 4/0 درصد از مردان در گروه سنی 15 تا 24 سال قرار دارند. جالب آنکه میزان آلودگی مردم به ویروس HIV در دو کشور پرجمعیت جهان یعنی چین و هند بسیار کم است.
در ایران، براساس آخرین آمار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، تعداد افراد آلوده به HIV، تا ابتدای تیر 1383، 7108 نفر بوده است. از این تعداد، 6761 نفر (1/95 درصد) مرد و 347 نفر (9/4 درصد) زن اند.

از تعداد 6761 نفر، 11 پسر و 13 دختر زیر 4 سال (در مجموع، 5/0 درصد کل افراد آلوده) همچنین 15 مرد و 4 زن بالای 65 سال (به ترتیب 3/0 درصد و 4/1 درصد) به این ویروس آلوده اند.
براساس همین نمونه گیری، بیشترین موارد آلودگی به HIV در رده سنی 25 تا 34 سال است. به نحوی که 1913 مرد آلوده و مبتلا (3/42 درصد) و 94 زن آلوده و مبتلا به ایدز (6/33 درصد) در این رده سنی گزارش شده اند.
بر طبق گزارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، بیشترین راه انتقال این بیماری در کشور اعتیاد تزریقی است که 4107 نفر (8/57 درصد) از این طریق مبتلا شده اند. پس از آن، 2292 نفر (2/32 درصد) به شیوه های نامشخص، 476 نفر (7/6 درصد) از راه جنسی و 201 نفر (8/2 درصد) از طریق خون و فرآورده های خونی به این بیماری مبتلا شده اند. در 32 مورد (5/0 درصد) نیز انتقال از طریق مادر بوده است.
وزارت بهداشت تعداد موارد فوت شده بر اثر بیماری ایدز را تاکنون 771 نفر اعلام کرده است که از این جمعیت، 741 نفر مرد و 30 نفر زن بوده اند.
اما آمارهای اعلام شده و رسمی موجود درباره بیماری ایدز تعداد کمی از جمعیت واقعی افراد آلوده به ویروس HIV را شامل می شود. دکتر محمدمهدی گویا، معاون وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و کارشناس مسائل ایدز، پس از انتشار گزارش اخیر سازمان ملل متحد درباره وضع ایدز در جهان، در گفت وگو با یکی از جراید روز، تعداد افراد آلوده به ویروس این بیماری را در ایران 30 تا 35 هزار نفر اعلام کرده است.

ایدز و رفتارهای پرخطر
دکتر مسعود پزشکیان، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، گروه های پرخطر را شامل زنان روسپی، معتادان، جوانان با رفتارهای کنترل نشده، ساکنان پادگان ها، رانندگان ترانزیت و افراد بیکار می داند و می گوید: "شناسایی این افراد یکی از محورهای استراتژی وزارت بهداشت در کنترل بیماری ایدز است. برای رسیدن به این هدف، سازمان جهانی بهداشت، طی پنج سال، 15 میلیون دلار برای پیشبرد مراحل این برنامه به وزارت بهداشت پرداخت خواهد کرد."
اولین مورد ابتلا به بیماری ایدز در 1364 گزارش شد. کودک 6 ساله هموفیلی با استفاده از فرآورده های خونی آلوده وارداتی سازمان انتقال خون به این بیماری مبتلا شده بود. مدتی بعد، در زندان های کرمان و جیرفت، همزمان ایدز شایع و به زندان های شهرهای دیگر هم کشیده شد. پس از آن، ایدز در میان معتادان تزریقی، زنان خیابانی و تعدادی از پرسنل مراکز درمانی گسترش یافت.

استفاده از یک سرنگ برای چند معتاد و انجام اعمال جنسی ناسالم و خلاف عرف دو عامل اصلی شیوع ایدز در میان زندانیان است. جرم هایی که افراد زندانی مرتکب شده اند اغلب همان رفتارهای پرخطری است که فرد را در معرض ابتلا به بیماری هایی نظیر ایدز و هپاتیت قرار می دهد. از سویی دیگر، محیط زندان برای بسیاری از افراد نخستین فرصت زندگی برای آشنایی با اعمال خلافی نظیر اعتیاد و بی بندوباری جنسی است. به هرحال، با وجود تمام ممنوعیت ها و مراقبت ها، رفتارهای پرخطری، چون استفاده از سرنگ مشترک در معتادان تزریقی، خالکوبی، روابط جنسی ناسالم و نامتعارف، در میان زندانیان بسیار شایع است. زندانیان معتاد در اثر پیامدهای روانی استفاده از مواد مخدر یا در ازای دریافت پول یا دارو تن به روابط جنسی نامشروع می دهند. از سویی دیگر، در دسترس نبودن وسیله مناسب برای تزریق مواد مخدر معتادان را مجبور می کند از هر وسیله و شیوه ای برای رساندن مواد به بدن خود استفاده کنند. در برخی از زندان ها، استفاده 15 تا 20 معتاد از یک سرنگ آلوده مشترک گزارش شده است، حتی استفاده از وسایلی نظیر مغز خودکار و سر سرم نیز برای تزریق شایع است.

اما دیوار بلند زندان نمی تواند برای مدتی طولانی زندانیان را جدا از جامعه نگه دارد. بسیاری از زندانیان دوره های حبس کوتاه مدت دارند و برخی دیگر در دوران مرخصی یا پس از آزادی به جامعه برمی گردند. براساس تحقیقی که در کشور امریکا انجام شده است، 51 درصد از زندانیان در 12 ساعت اول پس از آزادی یک رابطه جنسی داشته اند و 11 درصد از آنان در نخستین روز آزادی به تزریق مواد مخدر روی آورده اند.
دکتر پرویز افشار، مدیرکل بهداشت و درمان زندان های کشور، در مصاحبه ای مطبوعاتی در اواخر سال گذشته اعلام کرده است: "پس از اثبات بیماری ایدز در فرد زندانی، وی همانند سایر زندانیان در بندهای عمومی زندان نگهداری می شود و هیچ گونه جداسازی صورت نمی گیرد. به علاوه، آماری در خصوص تعداد مبتلایان به ایدز در زندان ها وجود ندارد."

اما دکتر مینو محرز، متخصص بیماری های عفونی، آمارهای موجود درباره میزان شیوع ایدز در میان گروه های پرخطر را مشکوک می داند و می گوید: "ما به افرادی که از طریق تماس جنسی ایدز می گیرند دسترسی نداریم و این افراد در جامعه پخش اند. آنها وجود دارند و ما وجودشان را انکار نمی کنیم. اکثر افرادی که ما کشف کرده ایم معتادان زندانی بوده اند، اما برخی شواهد نشان می دهد که میزان ابتلا به بیماری ایدز ناشی از تماس های جنسی در کشور ما در حال افزایش است. امکان انتقال بیماری ایدز از طریق سرنگ مشترک در افراد معتاد نزدیک به صددرصد است، درحالی که در تماس جنسی امکان انتقال یک دهم یا یک درصد در هر بار است. اما وقتی این عمل زیاد تکرار شود، امکان ابتلا هم بیشتر می شود. بنابراین آنچه براساس آمارهای ثبت شده به دست می آید، غالب بودن انتقال بیماری از طریق استفاده از سرنگ مشترک در میان معتادان است."

به جا آوردن آداب سنتی ای نظیر خالکوبی های ویژه، برادرخواندگی از طریق انتقال خون، ختنه سنتی، بریدن بند ناف به طریق سنتی و حجامت سنتی به طور غیربهداشتی، و نیز تعدد زوجات، بزهکاری، بارداری زودهنگام، روابط نامشروع خشونت با زنان و دختران از جمله رفتارهای پرخطر در گسترش بیماری ایدز است.
متاسفانه رفتارهایی نظیر خالکوبی و حجامت مورد علاقه برخی از معتادان تزریقی است و انجام غیربهداشتی این قبیل اقدامات سرعت انتقال و گسترش ویروس HIV را افزایش می دهد.
دکتر رضا ملک زاده، وزیر سابق بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، درباره انجام غیربهداشتی این اقدامات هشدار می دهد و می گوید: "نباید ادعای هر شخص یا مرکزی را مبنی بر انجام حجامت بهداشتی پذیرفت، مگر اینکه مورد تایید وزارت بهداشت و معاونت سلامت باشد."
آمار مبتلایان به بیماری ایدز به تفکیک استان در وزارت بهداشت محرمانه تلقی می شود. زیرا این ارقام ممکن است باعث ایجاد وحشت کاذب در استان هایی که این بیماری در آنها بسیار شایع است و نیز اطمینان کاذب در بقیه مناطق شود. اما مردم هنوز هشداری را که مسئولان استان سیستان و بلوچستان در مورد شیوع بالای HIV در این استان داده اند از یاد نبرده اند. بسیاری از مردان ساکن این استان ها برای پیدا کردن کار به کشورهای اطراف مهاجرت کرده اند و، در بازگشت، ویروس HIV را برای همسران خود به سوغات آورده اند. به علت طولانی بودن زمان دوری شخص مهاجر از خانواده، امکان اقدام به رفتارهای پرخطر وجود دارد. بنابراین در تمام نقاط دنیا جمعیت های مهاجر جمعیت های پرخطری از نظر ابتلا به ایدز تلقی می شوند.

در مرزهای شمالی ایران نیز ورود هفتگی نزدیک به یک هزار دختر و زن روسی، به منظور فروش و عرضه کالا در 35 کیلومتری آستارا، در انتقال ویروس بی تاثیر نیست. در بقیه بندرهای تجاری استان گلستان هم این خطر وجود دارد.
به گفته دکتر بهرام یگانه، وزارت بهداشت برای جلوگیری از انتقال ایدز از مرزهای شمالی، کیف های بهداشتی تهیه کرد. در داخل این کیف ها صابون، مسواک، خمیردندان، نخ دندان، و کاندوم به همراه راهنمای استفاده قرار داد. کیف های بهداشتی در میان افرادی که در مرز ایران و جمهوری های تازه استقلال یافته شمالی تردد می کردند رایگان توزیع شد. اما هنوز برنامه مدون و سازمان یافته ای برای جلوگیری از گسترش ویروس ایدز در میان زنان روسپی و مشتریان آنها وجود ندارد. دکتر مسعود پزشکیان می گوید: "ما به دلیل مسائل اعتقادی و فرهنگی نمی توانیم در این مورد به طور رسمی و علنی فعالیت کنیم. درحال حاضر همکاران دانشگاه های علوم پزشکی در حال شناسایی گروه های با رفتار پرخطر هستند تا بتوانیم نسبت به آگاهی، آموزش، پیشگیری و درمان آنها اقدام کنیم. وزارت بهداشت با تامین داروی رایگان، وسایل پیشگیری و توسعه بحث آموزش از گروه های دانشگاهی حمایت می کند."

زنان، قربانیان خاموش

از 1985 تاکنون، آمار زنان بزرگسال مبتلا به ایدز از 35 درصد کل تعداد مبتلایان به 48 درصد افزایش داشته است. همچنین، 60 درصد از مبتلایان به ایدز 15 تا 24 سال را زنان تشکیل می دهند.
کوفی عنان، دبیرکل سازمان ملل متحد، در پیام خود به مناسبت روز جهانی زن، در 8 مارس 2004 میلادی برابر با 18 اسفند 1382، بر نقش حیاتی زنان در مبارزه با اپیدمی جهانی ایدز تاکید کرده است. در سال های نخستین کشف بیماری ایدز، گروه زیادی از محققان و جامعه شناسان گمان می کردند که ایدز بیماری ای است که عمدتاً مردان را مبتلا می کند. در یک دهه گذشته، آمارها نشان داد که زنان کمتر تحت تاثیر این بیماری بوده اند. اما امروزه زنان بار مخرب این اپیدمی را به دوش می کشند.
میزان آلودگی زنان جوان افریقایی به مراتب بیشتر از مردان جوان است. در سراسر جهان، حداقل نیمی از افرادی که به تازگی به این بیماری مبتلا می شوند زن اند و، در میان افراد کمتر از 24 سال، دختران و زنان جوان نزدیک به دوسوم افراد حامل ویروس را تشکیل می دهند.
اگر این میزان آلودگی ادامه پیدا کند، به زودی اکثر افراد آلوده به بیماری ایدز را در جهان زنان تشکیل خواهند داد.

کوفی عنان در بخشی از پیام خود گفت: "زنان فقیر به دلیل ابتلا به ایدز کم کم امنیت اقتصادی خود را بیش از پیش از دست می دهند و غالباً از حقوق مربوط به مسکن، مایملک، ارث و حتی خدمات بهداشتی مناسب محروم می شوند. در مناطق روستایی، ایدز موجب از بین رفتن نظام هایی شده است که طی قرن ها، در زمان قحطی و خشکسالی، به زنان برای حل مشکلاتی نظیر تغذیه خانواده هایشان کمک می کرد. در نتیجه این امر باعث ازهم پاشیدگی خانواده ها، مهاجرت و نهایتاً افزایش خطر آلودگی به ویروس HIV شده است. ایدز دختران را به علت مراقبت از اقوام بیمار، کمک برای حمایت از خانواده یا فرار از خانه مجبور به ترک تحصیل می کند. در نتیجه آنان بیشتر به ژرفای فقر سقوط می کنند. فرزندان آنان کمتر شانس رفتن به مدرسه دارند و امکان اینکه بیشتر به این بیماری آلوده شوند وجود دارد. بنابراین جامعه چندین برابر هزینه بیشتری برای تاثیر مخرب ایدز بر زنان می پردازد."
در مقایسه با مردان، زنان کمتر دارای شریک جنسی خارج از ازدواج هستند و زنان کمتر از مردان مواد مخدر تزریق می کنند، پس چرا آسیب پذیری زنان در برابر بیماری ایدز بیشتر است؟
کوفی عنان این عوامل را برمی شمارد: "فقر، تجاوز، خشونت، نبود اطلاعات، اجبار ازدواج با مردان مسن و مردانی که چندین شریک جنسی دارند."

دکتر میترا معتمدی هروی، رئیس اداره ایدز وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، پیش بینی می کند که در آینده با افزایش تعداد مبتلایان زن در مقایسه با مبتلایان مرد در کشور روبه رو خواهیم شد. او می گوید: "در کشور ایران، درحال حاضر نسبت مبتلایان زن و مرد، در مقایسه با گذشته، تغییر محسوسی نداشته است و همچنان مردان 95 درصد مبتلایان را تشکیل می دهند. ولی در آینده به سمت تغییر این نسبت ها و افزایش شمار زنان مبتلا به ایدز حرکت خواهیم کرد."
متاسفانه در 70 درصد از زنان آلوده به ویروس HIV در ایران، انتقال از طریق تماس جنسی با همسر آلوده صورت گرفته است.

دکتر معتمدی هروی می گوید: "زنان، به علت وضعیت فیزیولوژیکی و اجتماعی، نسبت به ویروس ایدز آسیب پذیرتر از مردان اند. بنابراین، انتظار می رود تعداد زنان مبتلا به بیماری ایدز در کشور افزایش یابد."
اولین زن آلوده به ویروس HIV در ایران در 1368 شناسایی شد. این زن یک سال بعد جان سپرد. در مردان ایرانی، شایع ترین شیوه آلودگی به ویروس ایدز استفاده از سوزن و سرنگ آلوده هنگام تزریق مواد مخدر است، درحالی که بیشتر زنان مبتلا به ایدز از طریق رابطه جنسی ناسالم آلوده شده اند. همان طور که گفته شد، زنان 5 درصد از جمعیت آلوده به ویروس HIV کشورمان را تشکیل می دهند که 46 درصد از این تعداد متاهل اند. نکته قابل تامل در آمارها این است که احتمال انتقال ویروس از مرد به زن 20 برابر بیشتر از احتمال انتقال آن از زن به مرد است.

ایدز و محرومیت از حقوق اجتماعی
بدنامی بیماری ایدز باعث پایمال شدن حقوق اجتماعی افراد آلوده به ویروس می شود. افراد جامعه فرد آلوده را طرد می کنند و در نتیجه او از فعالیت های اجتماعی و اشتغال محروم می ماند. به او حتی در مراکز ارائه خدمات بهداشتی و درمانی نیز بی توجهی می شود. بنابراین ایدز، به همان اندازه که یک مشکل بهداشتی است، معضل اجتماعی نیز هست. ایدز ارتباط تنگاتنگی با مصرف مواد مخدر، همجنس گرایی و فحشا دارد که، در تضاد با ارزش های مذهبی، اجتماعی و فرهنگی بسیاری از جوامع، بیماران نه به عنوان افرادی دردمند که افرادی خاطی و گناهکار در اذهان عمومی محاکمه می شوند. همسران و فرزندان چنین اشخاصی نیز در معرض اتهام اند و رفتار تبعیض آمیزی با آنها می شود. اینها همه پیامد ناآگاهی مردم از بیماری ایدز است. با وجود تلاش فراوان مراکز بهداشتی و درمانی برای آگاه سازی مردم در مورد راه های انتقال ایدز، متاسفانه سوء تفاهم ها هنوز وجود دارد. ایدز قرنطینه ندارد و از طریق فعالیت های روزمره منتقل نمی شود. بنابراین اینکه خانواده بیمار مبتلا به ایدز، او را در اوج درد و احساس نیاز، طرد می کنند بسیار غم انگیز است.

برخوردهای غلط افراد جامعه با مبتلایان به ایدز آنها را وادار به مخفی سازی بیماری می کند. در نتیجه، اطلاعات لازم در زمینه راه های انتقال و پیشرفت بیماری در اختیار وی قرار نخواهد گرفت. ایدز بیماری جوانان است. یک جوان موفق ناگهان تمام حقوق اجتماعی خود را از دست می دهد و از کسب درآمد برای امرار معاش خود و خانواده محروم می ماند. نتیجه چنین روندی فقر و ناتوانی است که گریبانگیر او و اعضای خانواده اش می شود. از دست دادن شغل و محرومیت از حق استخدام مبتلایان به ایدز را از زندگی طبیعی باز داشته است، از این رو، سازمان بین المللی کار حقوق زیر را برای کارکنان در نظر گرفته است: 1. کارفرمایان پیش از استخدام افراد یا در حین اشتغال آنها نباید از افراد آزمایش HIV بخواهند؛ 2. وضعیت افراد از نظر ابتلا داشتن یا ابتلا نداشتن به ایدز نباید ملاک استخدام یا اشتغال آنان قرار گیرد و کارکنان مبتلا به ایدز موظف به افشای جواب آزمایش HIV مثبت خود نیستند.
حتی کارکنان مراکز بهداشتی و درمانی و متخصصان رشته های علوم پزشکی نیز با مبتلایان به ایدز رفتار تبعیض آمیزی دارند. اجتناب از ارائه خدمات، ایزوله کردن بی مورد، بی حرمتی و بی توجهی از جمله این رفتارهاست.

رئیس اداره ایدز وزارت بهداشت از وجود بخشنامه ای خبر می دهد که مراکز درمانی و گروه پزشکی را ملزم به پذیرش افراد آلوده به ویروس ایدز و ارائه خدمات پزشکی به آنها می کند. او می گوید: "بخش نامه ها به تنهایی بی فایده اند. شاید در این زمینه به قوانینی احتیاج داریم. هرچند به نظر می رسد تدوین قانون هم به تنهایی نمی تواند مشکلات را برطرف کند. متاسفانه به کرات شاهد برخوردهای ناشایست با مبتلایان به ایدز یا اجتناب از ارائه خدمات پزشکی و دندانپزشکی همکاران هستیم."
اما مظلوم ترین قربانیان ایدز کودکان اند. کودکی که از مادر آلوده متولد شده از حمایت والدین و اجتماع محروم می ماند. گاه این کودکان مسئولیت هایی نظیر مراقبت از والدین بیمار و کسب درآمد برای خانواده را بر عهده دارند. برخورداری از حق آموزش و تحصیل در مراکز عمومی از جمله نیازهای اولیه کودکان بیمار محسوب می شود که در بسیاری از کشورها از آن محروم اند. بر طبق اعلامیه حقوق بشر، محروم کردن یک کودک از آموزش و تحصیل به علت ابتلای وی به بیماری ایدز تجاوز به حقوق اولیه بشر است.
دکتر صادق راشد، مدیر منطقه ای یونیسف در جنوب آسیا، اعلام کرده است: "پنج میلیون کودک در هشت کشور جنوب آسیا مبتلا به ایدز هستند بدون آنکه بدانند چرا." وی رهبران مذهبی سرشناس پنج دین بزرگ الهی را فرامی خواند تا با کمک هم به جنگ همه جانبه با این بحران خانمان سوز بروند.

آموزش، تنها راه پیشگیری
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کلینیک های مثلثی راه اندازی کرده است. سه راس مثلث نمادین فعالیت های این کلینیک ها شامل مشاوره و درمان اعتیاد، مشاوره و درمان ایدز، مشاوره و درمان بیماری های آمیزشی به غیر از ایدز است. در بخش مشاوره و درمان ایدز، هدف طولانی کردن مرحله کمون بیماری ایدز است. درمان ایدز بسیار پرهزینه است. افرادی که در مرحله فعال بیماری ایدز هستند سالانه به داروهایی با قیمت تخمینی شش میلیون تومان نیاز دارند که تمام این هزینه را وزارت بهداشت و درمان می پردازد.
کلینیک های مثلثی با حفظ کلیه اصول رازداری و تنها با ارائه یک کُد به بیمار مبتلا به ایدز و بدون دریافت اطلاعات شخصی به این بیماران کمک می کنند.
دکتر مینو محرز فعالیت این کلینیک های مثلثی را تشریح می کند: "اولین کلینیک مثلثی در کرمانشاه تاسیس شد که بعدها بهترین مرکز مشاوره شناخته شد. بیماران به مکان هایی احتیاج دارند که پاسخگوی آنها باشد. کلینیک ها ابتدا در سه نقطه کشور تاسیس شدند، به همین علت، به آنها کلینیک های مثلثی گفته می شود. درحال حاضر این کلینیک ها در اکثر نقاط کشور تاسیس شده اند. پزشکانی که در این کلینیک ها فعالیت می کنند بیماران را معاینه می کنند و کارهای اولیه مانند واکسیناسیون و آزمایش های تشخیصی را برای آنان انجام می دهند. همچنین به آنها مشاوره می دهند."

اما به گفته دکتر محبوبه حاج عبدالباقی، رئیس بخش عفونی بیمارستان امام خمینی، اطلاعات بیماران مبتلا به ایدز درباره این بیماری بسیار کم است. حال آنکه آموزش مهم ترین و موثرترین راه جلوگیری از انتقال این بیماری است. وی می گوید: "باید برخوردها در سطح جامعه به گونه ای باشد که صحبت از این مسائل و بیان مشکلات امری عادی تلقی شود. همچنین، باید به جوانان، که گروه در معرض خطر ابتلا به بیماری ایدز هستند، راه های محفوظ ماندن از خطر را آموزش دهیم."
به گفته دکتر حسین حاتمی، متخصص بیماری های عفونی و گرمسیری، اساسی ترین راه برای کنترل ایدز مبارزه با نابسامانی های اجتماعی و فقر فرهنگی است. او پیشنهاد می کند: "مسئولان بهداشت مدارس باید به نوجوانان بیاموزند که اعتیاد تزریقی، داشتن شرکای جنسی متعدد و رفتارهای مخاطره آمیزی که منجر به زندانی شدن می شود خطر ابتلا به ایدز را افزایش می دهد."

برخی منابع خبری به نقل از وزارت بهداشت تعداد مبتلایان کمتر از 19 سال را در کشور 140 نفر اعلام کرده اند. این آمار نگران کننده لزوم توجه به آموزش دانش آموزان و نوجوانان را نشان می دهد.
در اواخر سال گذشته، علی زرافشان، مدیرکل دفتر تالیف و برنامه ریزی کتب درسی وزارت آموزش و پرورش، در گفت وگو با رسانه های داخلی، از توزیع حدود دو میلیون جزوه آموزشی "پیشگیری از ایدز" در دبیرستان های سراسر کشور خبر داد. دبیران زیست شناسی مقطع اول دبیرستان ملزم به گذراندن دوره های آموزشی ویژه ای برای آموزش دانش آموزان شدند و تدریس جزوه "پیشگیری از ایدز" به عنوان فصلی از کتاب درس زیست شناسی اجباری شد. در این جزوه، که به زبانی ساده نوشته شده، دانش آموزان با ویروس ایدز، راه های انتقال بیماری و نحوه مقابله با آن آشنا می شوند. با اجرای این برنامه آزمایشی، در سال تحصیلی جاری طرح مشابهی به شکل گسترده تر در مدارس کشور اجرا خواهد شد.

اما هنوز فقدان آموزش به نحو چشمگیری در گروه های مختلف اجتماعی به چشم می خورد و فقط 23 مرکز مشاوره بیماری های رفتاری برای آموزش و مشاوره بیماران ایدز در ایران وجود دارد.
در این میان، رسانه های دیداری، شنیداری و نوشتاری نقش بسیار مهمی در آگاه سازی مردم و پیشگیری از بیماری ایدز دارند. در کشورهای اروپایی، ساخت فیلم های مستند آموزشی ایدز به ویژه برای جوانان تجربه ای موفق در آگاه سازی عمومی بوده است. جوانان تمایل زیادی به شنیدن نصیحت ندارند. با ساخت فیلم های آموزشی می توان ابعاد این بیماری را به تصویر کشید و راه های پیشگیری را آموزش داد. ساخت فیلم مستند داستانی 75 دقیقه ای به نام متولد ایدز، به کارگردانی علیرضا رزازی فر، از جمله این تلاش هاست. این فیلم که با ساختاری دراماتیک بیماری ایدز و زندگی بیماران مبتلا را به تصویر می کشد زیر نظر کارشناسان و متخصصان نامداری نظیر دکتر مینو محرز، دکتر رسولی نژاد و دکتر ستایش تهیه شده است.

تجربه جهانی مقابله با ایدز نشان داده است که وزارت بهداشت نمی تواند به تنهایی این وظیفه سنگین را بر عهده گیرد و دخالت نیروهای مردمی بدون تردید اجتناب ناپذیر است.
در ایران نیز مانند سایر کشورهای جهان نقش سازمان های غیردولتی در فعالیت های ضد ایدز روزبه روز پررنگ تر می شود.
دکتر صدیقه ضیائی، رئیس موسسه تحقیقات، بازتوانی و بهبود زندگی زنان، در کارگاه آموزشی مشاوره در ایدز، که اواخر تیرماه سال جاری به همت مرکز امور مشارکت زنان نهاد ریاست جمهوری و موسسه تحقیقات، بازتوانی و بهبود زندگی زنان برگزار شد، نقش سازمان های غیردولتی در کنترل بیماری ایدز را بسیار مفید دانست و گفت: "عوامل ملی و مذهبی هر جامعه در میزان گسترش بیماری ایدز و نوع برخورد آنان با این بیماری موثرند. نهادهای مدنی که از دل جامعه برخاسته اند، با آگاهی از وضعیت بومی و فرهنگی هر کشور، در مسیر پیشبرد برنامه های جهانی کنترل و مبارزه با ایدز فعالیت می کنند. سازمان های غیردولتی خود جمعی را به کار می گیرند و همکاری های منطقه ای را جذب می کنند. در این میان سازمان های زنان با توانمندسازی و آموزش زنان آنان را با راه های پیشگیری از ایدز آشنا می کنند و وسایل لازم برای این کار را به آسانی در اختیار داوطلبان قرار می دهند. همچنین، این سازمان ها، با تلاش برای رفع تبعیض های جنسیتی، عرصه را برای فعالیت زنان برای مبارزه با ایدز فراهم می کنند، زیرا در جوامعی که خشونت جنسی نسبت به زنان وجود دارد، زنان بیشتر از مردان قربانی ایدز می شوند."
عملی کردن شعار "هر نوع رابطه جنسی خارج از چارچوب ازدواج ممنوع" از دیگر راه های کنترل بیماری ایدز است. باید به افراد جامعه تعلیم داد که، در یک زندگی زناشویی طولانی، درصورتی که زوج جنسی نسبت به هم وفادار باشند و خود را به رعایت اصول اخلاقی ملزم کنند، خطر انتقال ویروس ایدز از طریق تماس های جنسی آنها را تهدید نخواهد کرد. اما هرگونه رابطه جنسی خارج از این چارچوب مشکوک و پرخطر است.

آزمایش ایدز قبل از ازدواج
براساس آمارهای جهانی، از هر 10 نفر آلوده به ویروس ایدز در جهان، 9 نفر از ناقل بودن خود بی اطلاع اند. بنابراین پیشنهاد معاونت اجتماعی سازمان بهزیستی مبنی بر اجباری کردن آزمایش ایدز پیش از ازدواج بی جا نیست. اما از آنجا که صحبت درباره بیماری ایدز در ایران هنوز تابوست، مسئولان درباره اجباری کردن این آزمون اختلاف نظر دارند. وزارت بهداشت، کمیته مبارزه با ایدز و سازمان انتقال خون به شدت با این اقدام مخالفت کرده اند و این کار را فاقد ارزش علمی و اجتماعی می دانند.
دکتر گویا، رئیس مرکز مدیریت بیماری های وزارت بهداشت، می گوید: "تست قبل از ازدواج ایدز در هیچ جای دنیا انجام نمی شود. ما باید سطح آموزش همگانی را به حدی برسانیم که افراد با سابقه رفتارهای پرخطر داوطلبانه برای آزمایش ایدز مراجعه کنند."

گروهی از مخالفان هزینه سنگین این قبیل آزمون ها را علت مخالفت خود ذکر می کنند و گروهی دیگر بار روانی تحمیل شده بر زوج ها را. اما شاید با رایگان کردن آزمایش ایدز قبل از ازدواج و محرمانه نگه داشتن نتایج بتوان از بار روانی این اقدام کاست.
گاه برای تشخیص قطعی ایدز، انجام سه نوبت آزمایش جداگانه لازم است، زیرا این آزمون موارد مثبت و منفی کاذب زیادی دارد. از زمانی که ویروس وارد بدن فرد می شود تا هنگامی که نتیجه آزمون مثبت شود فاصله وجود دارد. ممکن است این فاصله شش هفته تا شش ماه باشد. در موارد نادر، این زمان تا حدود شانزده ماه است. به این مرحله، مرحله پنجره می گویند. در مرحله پنجره، فرد آلوده و آلوده کننده است، ولی نتیجه آزمایش او به طور کاذب منفی می شود. بنابراین داشتن یک تست منفی به معنای آلوده نبودن به ویروس HIV نیست. این روند ممکن است یک سال طول بکشد. در این صورت خانواده ها باید تا زمان مشخص شدن نتیجه قطعی در انتظار بمانند.
درحال حاضر انجام آزمون های تشخیصی برای تالاسمی و بیماری های آمیزشی و نیز اعتیاد به مواد مخدر برای ازدواج ضروری است و زوج های جوان باید برای ازدواج قانونی نتیجه این آزمایش ها را به دفتر ثبت ازدواج ارائه دهند. اما انجام آزمایش تشخیص ایدز برای ازدواج اجباری نیست و زوجین می توانند داوطلبانه با تقبل هزینه ها این آزمون را انجام دهند