رویکردی شیوه مند به؛ شهرسازی و معماری اسلامی

رویکردی شیوه مند به؛ شهرسازی و معماری اسلامی
A Technical Approach to Islamic
Urbanism & Architecture
دکتر مصطفی بهزادفر
استاد طراحی شهری دانشگاه علم وصنعت ایران
بجنورد، 15 آبان ماه 1392

مقدمـــه
در دوره معاصر دو گروه در مباحث معماری و شهرسازی ایرانی ـ اسلامی نقش داشتتند:
ایرانیان تحصیل کرده و فعالان سیاسی ـ اجتماعی که در حوزه معماری و شهرسازی و هنر ایرانی ـ اسلامی دل مشغولی داشتند
متفکران غیرایرانی که مطالعاتشان متمرکز بر حوزه‏ ایران و اسلام بوده است.
این دو گروه جریان‏هایی را با نگاه درون‏زا، ترکیبی و التقاطی به معماری و شهرسازی ایران آغازیدند. از فعالیت‏های معمارانه- شهرسازانه متاثر از جریان می‏توان به دو مورد زیر اشاره کرد:

شوشتـــر نو
میدان ارگ

مقدمـــه
بعد از انقلاب اسلامی ایران، جریانی جهت بازگشت به خویشتن اتفاق افتاد که دو وجه خاص را شامل می شد:
1. خویشتن ملی؛
2. خویشتن ایدئولوژیک و دینی.

12 فروردین 1358 نقطه‏ی عطف این جریان بود که مشخصه آن در ایدئولوژیک شدن حکومت با تاکید بر اسلام نهفته است.
در این راستا انگاره‏های مخنلفی مبتنی بر ساخت ایران برای ایرانی و ساخت ایران در مدار اسلام مورد توجه قرار گرفت.

از جمله موضوعاتی که به‏طور خاص مورد توجه و مداقه و مباحثه قرارگرفته است، معماری و شهرسازی اسلامی میباشد.

مقدمـــه
توجه به معماری و شهرسازی اسلامی را می توان از چهار زاویه نحله های فکری مورد بررسی قرارداد:
نگاه اول: اسلامی بودن آرمانی Utopia
نگاه دوم: اسلامی بودن جغرافیائی Geographical
نگاه سوم: اسلامی بودن فقهی Juridical
نگاه چهارم: اسلامی بودن برنامه سازانه Plan Making

اسلامی بودن آرمانی: ساخت‏و‏سازهای مبتنی بر ایدئولوژی اسلام (مدینه فاضله)
شهرسازی و معماری اسلامی و یا، شهرسازی و معماری مسلمانان که با اتکا به عرفان و جهان بینی اسلامی شکل می گیرد.

1
اسلام به مثابه دین
چه باید کردهایی در عرصه معماری و شهرسازی
بناها، شهرها و کلاً ساخت و سازهایی که تبلور عرفان اسلامی است

جغرافیای معماری ـ شهرسازی اسلامی (مسلمانان):
ساخت‏وساز در کشورهای مسلمان: ایران، شمال آفریقا، افعانستان، اندونزی، مالزی، کشورهای عربی و …
ساخت‏و‏سازهای بناهای وابسته به کارکردهای دینی در کشورهای غیرمسلمان: روسیه (مسکو/ لنین‏گراد)، ایتالیا (رم) و…
ساخت و ساز سنت باقی مانده از حکومت های منتسب به اسلام و مسلمانان در کشورهای غیر اسلامی : اسپانیا (اندلس)

2

شهرسازی و معماری اسلامی فقهی
منابع در اسلام ایرانی (شیعه)
کتاب (قرآن)؛
«وَهَذَا الْبَلَدِ الْاَمِینِ» (تین- 3)
استدلال عقلی و عقل؛
عقل سلیم (Common Sense)
اجماع؛
مباحثه با مشارکت جمعی
سنت پیامبر و معصومین.
گفتار، کردار و پندار پیامبر اسلام و معصومین ( برای مثال گفتار امام صادق (ع)، نهج‏البلاغه، احادیث و …)
3
3-1- نمودها، شیوه ها و شاخص های فقهی با تکیه بر برداشت و تفسیر کلام و منابع شناخت شناسی مورد تائید فقهای دین اسلام

شهرسازی و معماری اسلامی فقهی
3
3-2- مکان های عبادت، مراسم مذهبی و سکونت مسلمانان به مثابه مرجع / پایه فهم تبلورات فقهی

تذکر 1 ـ عمده نگاه‏ها به این مقوله مورفولوژیک و ریخت‏شناسانه است.
مساجد (نما، حجم و پلان کلی)
بقاع متبرکه (نما، حجم و پلان کلی)
مسکن (نما، حجم و پلان کلی)

تذکر2ـ نگاه به ظاهر روابط و فعالیت های جاری در مساجد، بقاع متبرکه و مسکن محل زندگی مسلمانان

تذکر3ـ محتوای روابط و کارکرد مسلمانان در خانه ها و محل های عبادت

اسلامی بودن / شدن برنامه سازانه
حرکت در متن طبیعت
حرکت از طبیعت به سمت ماورا طبیعت
حرکت در مسیر تحولی زنده
برنامه‏ای برای حرکت در مسیر سازندگی نیاز است، تا مردم را به سمت رشد سوق دهد.
حرکت ممکن است از متن طبیعت شروع شود ولی هدف آن سیر به ماوراء طبیعت است
برگرفته از «حرکت و تحول از دیدگاه قرآن»- محمد تقی جعفری
4
4-1- هستی شناسی اسلامی و برنامه سازی فطری
ماوراء طبیعت
مادون طبیعت
طبیعت
حوزه قابل فهم انسان دنیایی

…..4-1- برنامه سازی فطری
چشم انداز حرکت به سمت شکوفایی و رشد با تکیه بر نیازهای انسانی
هرم مـــــازلو
نیازهای غیر مادی
نیازهای مادی
برنامه سازی در مسیر فطرت انسانی جامعه
برنامه سازی برای پاسخ دهی به نیازهای مادی جامعه
برنامه سازی برای پاسخ دهی به نیازهای اومانیستی جامعه
برنامه سازی برای باروری / شکوفایی فطرت انسانی جامعه
تردید در الزام به برنامه ریزی

…..4-1- برنامه سازی فطری
چشم انداز؛ خودشکوفایی و یکی شدن با حق در اندیشه عرفانی (حضرت مولانا)
هستی انسانی در سلسله مراتب هست های طبیعی و نگاه به ماوراء طبیعت
الزام برنامه سازی در حوزه جمعی و تحول خواهی جمعی جامعه بشری با تاکید بر فطرت و عقل
از جمادی مُردم و نامی شدم
وز نما مُردم به حیوان سرزدم
مُردم از حیوانی و آدم شدم
پس چه ترسم؟ کی ز مردن کم شدم؟
حمله دیگر بمیرم از بشر
تا برآرم از ملائک بال و پر
وز ملک هم بایدم جستن ز جو
کل شیء هالک الا وجهه
بار دیگر از ملک پران شوم
آنچه اندر وهم ناید آن شوم
پس عدم گردم عدم چو ارغنون
گویدم که انا الیه راجعون

…..4-1- برنامه سازی فطری
اتکا به برنامه سازی فطری / برنامه ریزی با معیار و رویکرد پایداری (Sustainability)
اتکا به شیوه های برنامه سازی و برنامه ریزی فضائی (Spatial Planning)
با برنامه‎سازی فضایی (Spatial Plan Making) می‏توان تعادل بین این پنج نوع برنامه‎‏سازی را برقرار کرد.
انوع برنامه‏ســـازی
در برنامه سازی غیر فضائی هر یک از 5 نوع برنامه مطلق می شوند
در برنامه سازی فضائی هدف غائی حق و هدف مادی پایدار است
در برنامه ریزی فضائی، فضا به مثابه گستره ای خالی و بی بار، بستر برنامه شده و اقتصاد، اجتماع، سیاست، کالبد و زیست بوم نقش عوامل محیطی را ایفا می کنند.
معماری و شهرسازی یکی از موضوعات راهبردگزینی، سیاست گزینی و اقدامات فرآیند برنامه سازی محسوب می شوند که خود دلیل برنامه ریزی های خرد موضعی و موضوعی می شوند.

اسلامی بودن / شدن برنامه سازانه
4
4-2- شناخت شناسی موضوعی و شیوه گزینی عملی / حرفه ای (شیوه واقعیت گرا)

مولفه های دوگانه معماری و شهرسازی اسلام
الف) معماری و شهرسازی ب) اسلام (اسلامی بودن)

در جست و جوی فصل مشترک
چگونه می توان بین دین اسلام و معماری و شهرسازی ارتباط برقرار کرد؟ وجه مشترک و حوزه مشترک این دو چیست و کجاست؟
چگونه می توان بین دانش و بینش در معماری و شهرسازی اسلامی ارتباط برقرارکرد؟

اسلامی بودن / شدن برنامه سازانه
4
4-2- شناخت شناسی موضوعی و شیوه گزینی عملی / حرفه ای (شیوه واقعیت گرا)
اسلام به مثابه اعتقاد و باورهایی است که جوهی آن تسلیم بودن در برابر حق می باشد که یکتاست. همه چیز به یگانگی (Unity) ختم می شود. باور یاد شده به احکام و رفتارهایی منجر می شود که شالوده توحیدی دارد. اعتقادات دینی مردم در کشورهای اسلامی، رفتار و کارکردهای اسلامی را تعریف می‏کند. معماری و شهرسازی، شهر و بنا و هرآنچه که در متن شهرها و بناها جاری باشند از فعالیت هایی بر می آیند که از رفتار اسلامی ناشی می شود و بر معیارها و هنجارهای دین اسلام تکیه دارد.
اصولی که شالوده و تاروپود جامعه اسلامی (شیعی) از آن نشات می گیرد
چه باید کرد و احکامی که باید از اصول برآید
احکام زندگی، فعالیت و….

فرآیند برنامه سازی (برنامه ریزی و طراحی) در معماری و شهرسازی
در فرآیند طراحی مکان، به سازه های مکان و مطلوبیت های کمی و کیفی مکان تکیه می شود
مکان
فضا
فعالیت/ کارکرد
توده/ ریخت
روح مکان
ذهن/ تصویر ذهنی
کیفیات محیطی
حس مکان
مطلوبیت های کیفی
طراحی
جسم مکان
اندازه مکان
مطلوبیت های کمی
برنامه ریزی
کمیات محیطی
نمایاینگر های کیفیات محیطی و عوامل کمی محیط
ـ آزادی
ـ اختیار
ـ زیبائی
ـ زیرمجموعه های زیبایی
ـ تامین سرپناه
ـ تامین محل کار
ـ تامین محل فراغت
ـ زیرمجموعه های کمی مکان
هنجارهای کیفی طراحی
معیارهای کمی برنامه ریزی

فرآیند برنامه سازی (برنامه ریزی و طراحی) در معماری و شهرسازی
نمایاینگر های کیفیات محیطی و عوامل کمی محیط
هنجارهای کیفی طراحی
معیارهای کمی برنامه ریزی
ـ طبیعت
ـ اقتصاد
ـ اجتماع
ـ جمعیت
ـ فرهنگ
ـ سیاست
ـ مدیریت
ـ نظام
ـ کالبد
ـ یگانه تن
ـ فضا
ـ زمان
ـ کارکرد
ـ منظر
ـ ریخت
ـ زیست بوم
ـ ارداک
ـ زمینه

سازندگی اسلامی (Islamic Developement) زمانی اتفاق می‏افتد که ارزش‏های وابسته به باور اسلامی در جریان و فرآیند سازندگی جاری شود.
فرآیند طراحی در کنار اخلاق (Ethic) حرفه‏ای با رویکرد اسلامی
معماری و شهرسازی در فرآیند طراحی از طریق هنجارهای کیفیات محیطی به ارزش ها (هنجارهای) اسلامی پیوند می خورد
هستی شناسی اسلامی
شناخت شناسی تجربی و عرفانی

معیار معماری و شهرسازی اسلامی، هنجارهای کیفیات محیطی برآمده از ارزش‏های اسلامی است که خود از باورهای اسلامی نشات می‏گیرند.
کیفیات محیطی
هنجارهای اسلامی
هنجارهای کیفیات محیطی
برنامه سازی معمارانه و شهرسازانه

شیــوه‏شنــــاسی متـــکی بر معرفت‏شنــــاسی
الزامات شهرسازی اسلامی
انسان، برنامه‏ریزی فطری و یافتن ارزش‏های اسلامی برگرفته از توحید
برخورداری قابلیت ارتباط و هم پیوندی با هنجارهای برنامه سازی (طراحی) معمارانه و شهرسازانه
باورهای اسلامی

با سپـــاس…