روشهای علمی مقابله با زلزله
مقدمه
لایه های زمین می توانند خطر جدی برای جان و مال انسانها به دنبال داشته باشند. در این میان رویداد زلزله در طول تاریخ آثار غیر قابل جبرانی را به همراه داشته است. خوشبختانه در حال حاضر با توجه به پیشرفتهای علم مهندسی زلزله، در صورت به کار گیری اصول و پیشگیری، خسارات ناشی از زلزله می تواند به حداقل ممکن برسد.
ایمن سازی سازه ای و غیر سازه ای
الف – ایمن سازی سازه
ساختمانی که در آن زندگی می کنیم از طراحی تا اجرای آن می بایست تابع اصول مهندسی ساختمان بوده و در تمامی مراحل اجرای آن از نیروهای متخصص استفاده گردد و بر نحوه اجرای آن نیز همواره نظارتی دقیق توسط مهندسان ناظر تایید صلاحیت شده صورت بگیرد . متاسفانه اغلب ما در منازلی زندگی می کنیم که خود بر نحوه طراحی و اجرای آن نظارتی نداشته و از میزان ایمنی آن در برابر زلزله آگاه نیستیم . گاهی ما با برداشت دیوارها برای بازسازی منزل قدیمی خود و یا باز نمودن پنجره ای در دهانه هایی که بادبندها در آن اجرا شده است ناخواسته به تضعیف سازه خود اقدام می کنیم . ایمن سازی یعنی مشخص نمودن نقاط ضعف یک ساختمان اجرا شده در طراحی واجرا و رفع آن که این کار با توجه به پیچیدگی و تخصصی بودن آن باید توسط نیروهایی که دارای تخصص ویژه در مهندسی سازه و زلزله هستند انجام بگیرد. برای تعیین میزان ایمنی اینگونه ساختمانها بحثی بنام ایمن سازی سازه و بنا همواره مطرح بوده و کارشناسان خاص خود را دارا می باشد. کارشناسان این رشته قادرند پس از بازدید از ساختمان برای ایمن سازی منازل شما طرحهای مربوطه را ارائه کنند.
ب – ایمن سازی غیر سازه ای
ایمن سازی دکوراسیون و لوازم داخلی منزل: در صورتی که منزل شما در برابر زلزله دوام بیاورد ، ممکن است لوازم و دکوراسیون منزل موجب صدمه به اعضاء خانواده شما گردد پس ایمن سازی در داخل منزل را به همان اندازه ساخت خانه جدی بگیرید.
– تمام تابلو ها را به دیوار مهار کنید و از نصب تابلو بالای مکان خواب خود و فرزندانتان خودداری کنید.
– کتابخانه، کمد لباس، ساعت دیواری، کامپیوتر و هر چیزی را که سقوط آن موجب صدمه زدن به کودکتان می گردد مهار و از مکان خواب او دور کنید.
– تخت خواب را در کنار پنچره خصوصاً پنجره های بدون پرده های کلفت قرار ندهید، شیشه های شکسته می تواند صدمات جبران ناپذیری به خانواده شما وارد کند. فراموش نکنید که مشکلات زلزله با پایان حرکت زمین ، تازه آغاز می گردد . بر چسبهایی وجود دارد که می تواند ایمنی شیشه منزل شما را تضمین کند .
– میز توالت همسرتان را در مسیر خروج از اطاق خواب قرار ندهید .
– نحوه قطع جریانهای آب و برق و شوفاژ و گاز را به اعضای خانواده آموزش دهید تا در صورت عدم حضور شما هم بتوانند اقدامات لازم را انجام دهند .
– پس از پایان زلزله به دقت شیر های اصلی گاز را قطع کرده و دقت کنید که موجب آتش سوزی نگردید، یک جرقه می تواند خطر ساز باشد، روشن کردن چراغ اطاق یا روشن کردن یک کبریت برای روشنایی می تواند خسارت جبران ناپذیری را در پی داشته باشد. در صورت روبرو شدن با آتش سوزی فراموش نکنید که به همان اندازه که خود آتش می تواند خطرناک باشد دود نیز می تواند موجب خفگی شما گردد. در صورتی که با دود ناشی از آتش سوزی روبرو شدید تا می توانید در سطوح پایین زمین حرکت کنید تا کمتر مواد سمی را استنشاق کنید. به این منظور چهار دست و پا برروی زمین حرکت کنید و یا اگر مجبور شدید سینه خیز بروید اما تا جایی که امکان دارد گازهای ایجاد شده را استنشاق نکنید. برای عبور از یک دیواره آتش، استفاده از یک پتوی خیس در اولویت می باشد در صورت عدم دسترسی ، لباس خود را به شرط آنکه نایلونی ( از جنس مواد و پشم شیشه ) نباشد خیس کرده بر روی سر خود بکشید و از آتش عبور کنید .
– اگر در منزل آبگرمکن دارید آنرا حتما به دیوار مهار کنید، خطر سوختگی کمتر از آوار نیست.
چگونه درحین وقوع زلزله عمل کنیم
ما برای آموزش در حین وقوع زلزله برای حفظ جان هر فرد در هر سن و جنس و در هر مکان آموزشهایی عمومی داریم که می تواند بصورت مشترک مورد توجه قرار بگیرد هر چند همین آموزشها در دوره های تخصصی کاملا دارای سر فصلهای خاص با نحوه عملکردهای حرفه ای می باشد اما این موارد می تواند سر آغاز بسیار خوبی برای نجات جان شما باشد.
– تا حد امکان خونسرد باشید.
– در هر نقطه که دچار لرزشهای سخت ناشی از لزله شدید همواره کف دستها را به هم گره نموده و با ساعدها و بازوانتان از گردن و سر خود محافظت نمایید . شکستگی گردن و آسیب دیدگی مغزی و نیز خفگی از عوامل اصلی مرگ در زمان زلزله می باشند .
– هرگز در کنار تابلوهای دیوارکوب و یا پنجره پناه نگیرید احتمال آسیب دیدن از این سری لوازم که ایمن سازی غیر سازه ای برای آنها انجام نگرفته کمتر از آوار نخواهد بود .
– حتما برای خود نقاط ایمن را در محل های مختلفی که در طول روز در آن سرگرم به کار هستید در نظر بگیرید خصوصا خانمهای خانه دار که حتما می بایست برای خود در آشپزخانه این نقاط را برای زمان بروز زلزله از پیش تعیین کرده باشند . توجه داشته باشید در صورتی که در آشپزخانه مشغول به کار هستید میبایست تا حد امکان محل پناه گرفتن شما از لوازم خطر سازی که در اثر سقوط می تواند جان شما را به خطر بیندازد همچون ظروف غذایی که برروی گاز دارید و یا آبگرمکن ایستاده و یا کابینتهایی که ظروف شیشه ای و چینی در ان قرار دارد دور باشد .
– خانمهای خانه دار می بایست توجه داشته باشند که اگر فرصت خروج از آشپزخانه را ندارند یکی از نقاطی که می تواند در صورت مهار بودن به دیوار ، بعنوان یک عامل کنج ساز ، شما را از ریزش مستقیم آوار نجات دهد یخچال می باشد . البته اگر قبلا آن را به دیوار مهار کرده باشید . هر کنجی که در زمان زلزله ایجاد گردد می تواند از خطر ریزش مستقیم آوار بروی شما بکاهد .
– توجه داشته باشید که کمد های پر از ظروف شیشه ای و چینی و ابزارهایی همچون چاقو می بایست حتما از قبل برای زلزله، ایمن سازی غیر سازه ای شده و مکان امن شما در آشپزخانه به دور از این لوازم باشد.
– اگر در راه پله بودید حرکت نکنید ، بنشینید و با تکیه کردن به دیوار از سر و گردن خود محافظت نمایید. احتمال صدمه دیدگی بر اثر سقوط شما بسیار بیشتر از ماندن در زیر آوار است. بعلت اینکه میزان حرکتهای ایجاد شده بر اثر امواج زلزله در راه پله ها بیشتر از سایر نقاط منزل است در طی چند زلزله اخیر شاهد بوده ایم که تعداد زیادی از شهروندان بعلت شدت عجله در پائین رفتن از راه پله ها و لرزشهای فوق دچار حادثه و سقوط از ارتفاع شده اند و صدمات جانی زیادی در این خصوص گزارش شده است .
– هرگز در زمان زلزله و بعد از آن از آسانسور استفاده نکنید زیرا به طور معمول محورهایی که اطاقک آسانسور بروی آن حرکت می کند در طی زلزله دچار تابیدگی می گردد و در صورتی که شما پس از زلزله بخواهید از آسانسور استفاده نمائید مطمئنا بعلت تابیدگی محورها در بین طبقات بنحوی گیر خواهید کرد که امکان بیرون آمدن بسیار سخت خواهد بود.
– در خصوص آسانسورها توجه به یک نکته مهم دیگر نیز الزامی می باشد ، در آسانسورهای جدید ترمزهای اضطراری خطر سقوط را به مراتب کم کرده است اما در آسانسورهای قدیمی تر با توجه به تکنولوژی قدیمی در صورت آسیب دیدگی کابلهای مهار یا موتور بالابر احتمال سقوط کابین آسانسور بسیار بالا است.
– در بعضی مواقع امکان دارد بر اثر زلزله، ضامن دربهای آسانسورها در طبقات آزاد گردد این بدان معنی است شما بعد از باز کردن درب آسانسور کابین ان را مشاهده ننموده و در صورت عجله که خاص چنین مواقعی می باشد احتمال سقوط در چاله آسانسور برایتان محتمل می باشد.
مثلث حیاتTriangle of Life) )
آنچه تا کنون از پناه گیری به هنگام وقوع زلزله آموخته ایم پناه گرفتن زیر میز و چارچوب درب بوده است. شاید کمتر کسی با روش "مثلث حیات" آشنایی دارد و نحوه پناه گیری به این روش را می داند. همه ما در مدرسه روش زیر میز و چارچوب در را یاد گرفته ایم که با توجه به یافته های جدید، خطر مرگ در این روش بالاست. متاسفانه در حال حاضر روش "خمیده و پنهان" (Duck And Cover) تنها روش اجرایی پناه گیری به هنگام وقوع زلزله در ایران است. این روش در مدارس، ادارات و تمامی مانورهای زلزله آموزش،اجرا و توصیه می شود. در این بخش به توصیف و تشریح روش "مثلث حیات" پرداخته و نحوه پناه گیری با این روش و با ارائه شکل ها و تصاویر آموزش داده می شود.
آقای داگ کوپ (Doug Copp) رئیس گروه بین المللی نجات آمریکاست (ARTI) American Rescue Team International که مبتکر روش "مثلث حیات" است. این تیم متشکل از مجربترین گروه های نجات در جهان می باشد. وی به درون 895 ساختمان فرو ریخته ناشی از زلزله خزیده و با گروه های نجات 60 کشور کار کرده است. همچنین آقای داگ کوپ به مدت دو سال کارشناس سازمان ملل در زمینه کاهش بلایا (UNX051-UNIENET) بوده است و از سال 1985 به بعد در صحنه بلایای طبیعی عمده جهان شرکت داشته است. آقای داگ کوپ در زمینه ایمنی و مقابله با بلایی چون زلزله، سونامی، سیل، آتش سوزی، طوفان، گردباد تخصص دارد و در تعداد زیادی از کشورهای جهان مانند ترکیه، آرژانتین، مکزیک، روسیه، تایوان، فرانسه و ایتالیا گروه های نجات را سازماندهی نموده است و عضو گروه نجات بسیاری از این کشورها می باشد.
شکل 13- مثلث حیات
در سال 1996 گروه آنها در ترکیه فیلم مستندی ساخت که صحت متدولوژی ارائه شده ایشان یعنی "مثلث حیات" را تایید می کرد. دولت مرکزی ترکیه و مقامات محلی و دانشگاه شهر استانبول در تهیه و فیلم برداری از این آزمایش علمی و عملی با تیم ARTI همکاری داشتند. آنها در یک کلاس مدرسه (طراحی و ساخته شده برای این آزمایش) 20 مانکن قرار دادند. 10 مانکن را بصورت "خمیده و پنهان" (Duck And Cover) و 10 مانکن دیگر را به روش ابداعی آقای داگ کوپ تحت نام "مثلث حیات" (Triangle of Life) جاسازی نمودند.
پس از فرو ریختن کلاس در اثر زلزله مصنوعی، آنها به درون آوارها خزیدند و وارد ساختمان ها شدند تا نتایج آزمایش را فیلم برداری و مستند کنند. در این فیلم که فنون زنده ماندن افراد را تحت نظارت مستقیم و شرایط علمی مرتبط با ریزش آوار به صورت یک تمرین نشان می داد، به روشنی نشان داد مانکن هایی که از روش "خمیده و پنهان" استفاده کردند، شانس زنده ماندن صفر درصد و آنهائی که از روش "مثلث حیات" استفاده کردند، 100 درصد بود. این فیلم در ترکیه و کشورهای اروپائی توسط میلیون ها بیننده دیده شد و در ایالات متحده و کانادا و آمریکای لاتین هم از طریق تلویزیون به نمایش گذاشته شد.
آقای داگ کوپ می گوید: "اولین ساختمانی که بداخل آن خزیدم، مدرسه ای در شهر مکزیکوسیتی در جریان زلزله سال 1985 بود. همه بچه ها در زیر میزهایشان بودند و همگی تا ضخامت استخوان هایشان درهم کوبیده شده بودند. اگر آنها در کنار میزهایشان و در راهروی بین میزها دراز می کشیدند می توانستند زنده بمانند. کاری که انجام داده بودند غیرمعقول و غیرضروری بود و در تعجب بودم که چرا آنها در راهروهای بین میزها نبودند. من آن موقع نمی دانستم که به آنها گفته شده بود که خود را زیر چیزی پنهان سازند. به سادگی می توان دریافت، هنگامی که ساختمان ها تخریب می شوند وزن سقف که بر روی اشیاء و مبلمان فرود می ریزد، آنها را درهم می کوبد و فضای خالی ای را در کنار آنها ایجاد می نماید این فضا همان چیزی است که من به آن "مثلث حیات" می گویم. هر اندازه اشیاء بزرگتر و محکم تر باشند کمتر فشرده می شوند و هر اندازه کمتر فشرده شوند، فضای خالی که احتمال زنده ماندن افرادی را که به آن پناه می برند بیشتر می شود. "
شکل 14- طرز ناصحیح پناه گرفتن زیر چارچوب درب و زیر میز
نکات و توصیه های مهم آقای داگ کوپ
-در هنگام بروز زلزله و فرو ریختن ساختمان هر کسی که از روش (Duck and Cover) (خمیده و پنهان شده) استفاده کند بدون استثناء و همواره محکوم به مرگ است. افرادی که زیر اشیائی نظیر میزها و اتومبیل ها می روند در همانجا له می شوند.
شکل 15- روش ناصحیح پناه گرفتن زیر میز و روش مثلث حیات
-سگ ها و گربه ها و بچه ها اغلب بصورت طبیعی در وضعیت جنینی که در رحم قرار دارند، خم می شوند و شما هم باید همین طور عمل کنید. این غریزه طبیعی ایمنی و اصل بقاء است. شما می توانید با همین شیوه در فضای خالی کوچکتری زنده بمانید. پس در زمان بروز زلزله سریع خود را کنار اشیاء بزرگ، مانند کاناپه بزرگ و یا اجسام محکمی که در مقابل ضربه کمتر فشرده می شوند و فضای خالی در مجاور خود باقی می گذارند، قرار دهید.
-ساختمان های چوبی از ایمن ترین نوع ساختمان ها محسوب می شوند که می توانید در هنگام وقوع زلزله در داخل آنها باشید، دلیل آن ساده است زیرا چوب قابل انعطاف بوده و با نیروی زلزله به راحتی حرکت می کند. اگر ساختمان چوبی فرو ریزد فضاهای خالی بزرگی ایجاد می شود. همچنین ساختمان های چوبی دارای وزن متمرکز شده و خردکنندگی کمتری هستند. ساختمان های آجری می توانند در حد قطعات آجر متلاشی شوند و آجرها منجر به بروز صدمات زیادی می شوند البته اجساد له شده ناشی از فرو ریختن آنها از صدمات حاصل از فرو ریختن قطعات بتنی بزرگ، کمتر می باشد .
-اگر زلزله در هنگام شب و زمانی که شما در رختخواب خود هستید اتفاق بیفتد، کافی است از روی تخت به پایین بغلتید. یک فضای ایمن و مناسب در اطراف تخت وجود دارد. هتل ها می توانند نرخ زنده ماندن ساکنان خود را در هنگام وقوع زلزله، با نصب تابلوی راهنما در پشت درب اتاق ها و اطلاع رسانی به ساکنان مبنی بر اینکه در هنگام وقوع زلزله روی زمین در کنار تختخواب دراز بکشند افزایش دهند.
-اگر شما هنگام وقوع زلزله در حال تماشای تلویزیون هستید و فرار از در یا پنجره برایتان بسادگی امکان پذیر نیست، در وضعیت جنینی در کنار کاناپه یا صندلی بزرگ خم شوید.
شکل 16- پناه گرفتن در وضعیت جنینی
– هر کسی که در زمان وقوع زلزله در زیر درب قرار گیرد محکوم به مرگ است. زیرا هنگامی که زیر درب قرار دارد ممکن است چارچوب اطراف درب به سمت جلو وعقب بیافتد و فرد زیر مصالح ساختمانی موجود در بالای چارچوب درب له خواهد شد.
-هرگز در هنگام وقوع زلزله بر روی پله ها نروید زیرا پله ها دارای گشتاور فرکانسی متفاوتی هستند و لذا مجزا از تنه اصلی ساختمان نوسان می کنند. به عبارتی پله ها و بقیه ساختمان با همدیگر برخورد می کنند تا اینکه شکست سازه ای در پله رخ دهد و کسانی که روی پله هستند قبل از اینکه پله خراب شود توسط گام های پله گرفتار شده و بصورت وحشتناکی قطع عضو خواهند شد. در هنگام زلزله حتی اگر ساختمان فرونریزد باز هم از پله ها دور بمانید زیرا پله ها از مناطقی هستند که احتمال تخریب بیشتری دارند حتی اگر پله ها توسط زلزله فرو نریزد ممکن است در اثر وزن افراد زیادی که فریادکشان از روی آن در حال فرار هستند فرو بریزد.
-به دیوارهای محیطی ساختمان نزدیک شوید و یا در صورت امکان به بیرون از آنها بروید. هرچه داخل تر از دیوارهای محیطی ساختمان باشید احتمال اینکه راه گریز شما مسدود شود بیشتر خواهد بود.
-کسانی که در هنگام وقوع زلزله در خیابان ها داخل خودروی خویش می مانند وقتی که طبقه فوقانی درمحلهای دوطبقه روی آنها خراب می شود، جان خود را از دست می دهند. این دقیقآ همان چیزی است که در آزادراه نیمیتز (Nimitz Freeway) رخ داد و قربانیان زلزله سانفرانسیسکو همگی در داخل خودروی خود به هنگام زلزله باقی ماندند و همگی کشته شدند . اگر آنها از خودرو خارج شده و در کنارآن نشسته و یا دراز کشیده بودند می توانستند زنده بمانند. کلیه خودروهای له شده بجز خودروهائی که ستون های پل مستقیمآ روی آنها سقوط کرده بود، دارای فضای خالی به ارتفاع 90 سانتی متر در اطراف خود بودند.
آوار برداری
هر ساله بلایای طبیعی همانند زلزله، سیل، طوفان و آتش سوزی قسمتهای مختلفی از جهان را گرفتار می کند. چنین بلایای طبیعی علاوه بر آسیبهای مستقیم جانی و مالی، با برجای گذاشتن مقادیر بسیار زیادی از آوار در محلهای حادثه دیده باعث آلودگی محیط زیست و در برخی موارد سد شدن جریان زندگی در مکانهای حادثه دیده می شوند. کشور ما ایران، یک کشور حادثه خیز میباشد که بسیاری از بلایای طبیعی در آن بوقوع می پیوندد که نادیده گرفتن مسائل مربوط به از بین بردن آثار و زباله های باقیمانده در آن، شرایط زندگی را برای ساکنان دشوار می سازد. بلایای مختلف آوارهای مختلفی برجای می گذارند که محل وقوع حادثه نیز تاثیر بسیاری در نوع مواد پسماند دارد.
شناخت آوار زلزله
زلزله ایجاد کننده امواج لرزه ای بوده و باعث جابجائی زمین در طول گسلها می گردد. این امواج لرزه ای عامل ویرانی ساختمانها و پلها در منطقه ای محدود و آسیب رسیدن به ساختمانها و سایر سازه های دورتر می باشند. آسیبهای جانبی ناشی از آتش سوزی، انفجار و آبگرفتگی های محدود ناشی از شکستگی لوله های آب می تواند افزایش دهنده مقادیر نخاله بوجود آمده باشد. آوار زلزله شامل مصالح ساختمانی، وسایل شخصی افراد و رسوبات ناشی از زمین لغزش می باشد. برای مثال جمع آوری و مدیریت بقایای بجامانده از زلزله نورتریچ (ژانویه 1994) در شهر لوس آنجلس تا مدتها ادامه یافت و مقدار آوار و نخاله در پایان ماه جولای 1995 به 3 میلیون تن رسید. در طی 3 ماه عملیات نخاله برداری، مقامات شهر تصمیم به تلاش در جهت بازیافت نخاله ها در جهت صرفه جویی در ظرفیت باقیمانده دپوها گرفتند. بسیاری از زباله ها مربوط به آوارهای ساختمانی بود که قابل بازیافت توسط شرکتهای محلی بودند. ساختمانهای مختلف انواع مختلفی از آوار را به وجود می آورند که بصورت مختصر در زیر به بررسی آنها می پردازیم:
ساختمانهای چوبی و بنایی غیر مسلح
اینگونه ساختمانها معمولا از سایر سازه ها کوچکتر بوده و مصدومان در این ساختمانها اغلب با استفاده از ابزار دستی قابل نجات و رهایی هستند. قطعات چوبی و دیوارهای بنایی قابل خرد شدن به قطعات کوچکتر و قابل حمل می باشد. لذا در اینگونه آواربرداری نیازی به ماشین آلات سنگین نیست و افراد تیم نجات با استفاده از ابزار دستی خود می توانند به نجات افراد در زیر آوار مانده بپردازند.
ساختمانهای بتنی
یک مد خرابی معمول در سازه های بتنی بهنگام زلزله، فروافتادن دال کف، تقریبا بدون شکست، بر روی کف زیرین خود می باشد. در این نوع خرابی که تحت عنوان "پن کیک" از آن یاد می شود، دالهای کف فروافتاده از دسترسی و رهایی مصدومان جلوگیری می کند و لذا مشکلات زیادی را بخصوص درصورتی که موقعیت و وضعیت قربانی نامعلوم باشد ایجاد می نماید. دال بتنی هر طبقه به ابعاد 30 متر در 30 متر و به ضخامت 10 سانتیمتر وزنی بالغ بر 250 تن دارد که از ظرفیت جرثقیلهای معمول فراتر است. لذا باید این دالهای بتنی به قطعات کوچکتر بریده شوند تا قابل حمل و جابجائی بوسیله جرثقیلهای عادی شوند.
شکل17- نمونه ای از خرابی ساختمان بصورت پن کیک در زلزله 1999 ایزمیت
سازه های فولادی
ساختمانهای فولادی یک طبقه معمولا دارای مقاطع فولادی کوچکی هستند که با استفاده از اره های دستی و یا برقی قابل نفوذ می باشد. حتی در ساختمانهای سنگین صنعتی نیز از این روش می توان برای بریدن قطعات سنگین به تکه های قابل حمل استفاده نمود. جک و یا کیسه های هوا نیز برای ایجاد فضای دسترسی به مصدومان قابل استفاده می باشد. سازه های چند طبقه فولادی در داشتن دالهای بتنی به عنوان اعضای سقف مانند سازه های بتنی می باشد. قسمت زیادی از آوار سنگین در ساختمانهای فولادی بدلیل تفاوت در سختی بین قابهای فولادی و دیوارهای آجری، با ریزش دیوارها حاصل می گردد. پنلهای پیش ساخته بتنی معمولا سخت ترین نوع آوار را ایجاد می کنند چرا که معمولا به هنگام افتادن تکه تکه نشده و بصورت قطعات بزرگی باقی می ماند.
پس از وقوع زلزله، بدلیل گرفتار شدن بسیاری از افراد در زیر آوار، نیاز به جابجایی سریع آوار به منظور کمک رسانی به افراد مانده در زیر آوار می باشد، از سوی دیگر پس از پایان عملیات جستجو و نجات مرحله پاکسازی و آماده سازی محل حادثه دیده برای ادامه فعالیتهای انسانی آغاز می گردد. بدلیل متفاوت بودن ماهیت این دو نوع آوار بردای مدیریت این بخشها نیز نیاز به مهارتهای مختلفی دارد و از دو منظر می توان آواربرداری پس از زلزله را مورد بررسی قرار داد: آواربرداری کوتاه مدت (امدادی) و آواربرداری بلند مدت (پاکسازی).
شکل 18- آوار بصورت "پن کیک" – زلزله 1999 ایزمیت
آواربرداری کوتاه مدت
آنچه که در آوار برداری کوتاه مدت از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد سرعت عمل و دقت در آوار برداری است. سرعت مقوله مهم در عملیات جستجو و نجات است چرا که با توجه به جدول 1، 24 ساعت اولیه پس از زلزله به عنوان زمان طــــــــــلایی در نجات یاد می شود:
زمان زیر آوار ماندن
درصد زنده ماندن
30 دقیقه
99.3 %
یک روز
81 %
دو روز
53.7 %
سه روز
36.7 %
چهار روز
19 %
پنج روز
7.4 %
جدول 1- احتمال زنده ماندن به نسبت زمان زیر آوار ماندن
بحث آواربرداری کوتاه مدت، از زیر مجموعه های مدیریت بحران بشمار می رود و نیاز به تخصص و آشنایی کافی به انواع آوار، نحوه امداد رسانی و جستجو دارد. آنچه امر آوار برداری را مشکل می کند، وجود آوار سنگین و مواد حجیم است که به سادگی بوسیله اعضای تیم نجات بدون استفاده از ابزار مکانیکی قابل جابجایی نمی باشد. برای مثال یک نمونه از آوار سنگین ممکن است یک دال بتنی به ابعاد 3 متر در 3 متر و ضخامت 15 سانتیمتر با وزن تقریبی 3 الی 4 تن می باشد. حجم و وزن زیاد باعث می شود که بدون استفاده از ماشین آلات امکان نجات وجود نداشته باشد. دالهای سقف و کف، قطعات بزرگ بتن مسلح و قطعات بتن پیش ساخته بعنوان آوار سنگین بشمار می روند.
آواربرداری بلند مدت
در آواربرداری بلندمدت که مربوط به مرحله پاک سازی محل حادثه دیده می باشد، ماشین آلات سنگین از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشند. در این مرحله شرایط بحران برطرف گردیده و باید در مسئله پاکسازی به بازدهی و بهره وری توجه خاصی شود. برای شهرهای بزرگ جهان مانند ونکوئر از هم اکنون برای مرحله پاکسازی برنامه مدونی آماده گردیده و تمهیدات ویژه ای برای مرحله بازیافت ضایعات حاصل از زلزله تهیه گردیده است. برای مثال با جداسازی و آسیاب کردن آوار ساختمانی می توان مصالح مورد نیاز برای زیرسازی جاده ها را تهیه نمود.
استفاده از ماشین آلات در آوار برداری کوتاه مدت
نقش ماشین آلات در آواربرداری پس از زلزله با توجه به نوع آوارهای ایجاد شده تعیین می شود و برای انواع مختلف آوار ابزار متفاوتی مورد استفاده قرار می گیرد. البته باید توجه نمود که در مرحله امداد رسانی (آواربرداری کوتاه مدت) با وجود اهمیت مقوله سرعت، معمولا استفاده از ماشین آلات سنگین بدلایل زیر توصیه نمی شود:
1. عدم دقت کافی
2. امکان آسیب رسیدن به افرادی که زیر آوار مانده اند بدلیل سنگینی ماشین آلات
3. عدم امکان شنیده شدن صدای قربانیان زیر آوار به دلیل صدای ناشی از کارکرد ماشین آلات
با وجود مشکلات فوق استفاده از ماشین آلات در برخی موارد امری ضروری است، مخصوصا در زلزله های شهری که بیشتر ساختمانها بصورت بتنی و فولادی بوده و بدلیل ایجاد آوارهای سنگین نیاز به ماشین آلات برای جابجائی آوار سنگین وجود دارد. جرثقیل بهترین وسیله در آواربرداری های شهری است و در مرحله بعد بیل مکانیکی برای انجام خاکبرداریهای محدود مورد استفاده قرار می گیرد این درحالی است که استفاده از لودر در آوار برداری بهیچ عنوان توصیه نمی شود. با وجود این اغلب توصیه می شود که تا پنج روز بعد از وقوع زلزله از انتقال ماشین آلات سنگین به محل حادثه دیده جلوگیری شود و در صورتی که نیاز به کارکرد ماشین آلات غیر قابل انکار باشد، باید بهنگام کارکرد ماشین آلات از زمانهای سکوت ( بمنظور شنیدن صدای احتمالی قربانیان ) استفاده شود.
ابزار جدیدی که در عملیات امداد و نجات استفاده می شود جکهای دستی و کیسه های هوا برای ایجاد فضای لازم بمنظور خارج کردن افراد حبس شده در زیر آوار است.
در ضمن بهنگام عملیات جستجو و نجات باید به این نکته توجه نمود که آوار یک توده سه بعدی است و از هر شش وجه آن می توان وارد عمل شد (شکل 19).
شکل 19- دسترسی به زیر آوار از طریق حفر نقب
شکل 20- آوار برداری با استفاده از بیل مکانیکی در زلزله 1999 ایزمیت
ایران، یک کشور زلزله خیز بوده و هر از چندی شاهد حوادث ناگواری در گوشه و کنار کشور هستیم ولی آنچه که باید بدان توجه نمود این است که تا بحال در کشور ما زلزله شهری بوقوع نپیوسته و تقریبا تمام زلزله های کشور در مناطق روستایی و یا با بافت قدیمی بوده اند ( زلزله های طبس، آوج، بم … ) این بدان معنی است که ما تابحال با آواربرداری ساختمانهای بنایی مواجه بوده ایم ولی آنچه که مشهود است آواربرداری شهری تفاوت چشم گیری با آواربرداری های بعمل آمده در کشور دارد. در یک زلزله شهری نمیتوان یک دال بتنی مسلح را با لودر جابجا کرد و یا نمیتوان تلی از تیرآهن را با آن بلند نمود و مصدومان احتمالی را از زیر آوار نجات داد. در آواربرداریهای شهری جرثقیلها نقش اصلی را در آواربرداری بر عهده دارند. آواربرداری یک عملیات کاملا مهندسی بوده و نیاز به تجربه و دید علمی دارد لذا از هم اکنون باید در تربیت افراد متخصص در امر آواربرداری علمی اقدامات عملی صورت بگیرد.
1