تک بیت صفحه 9
مَلِکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی نروم جز به همان ره که توام راه نمایی
ملکا: خداوند / ذکر: یاد کردن، ستایش / ره: مخفف یعنی کوتاه شده راه / راه نما: نشان دهنده راه / خدایی و نمایی: کلمات قافیه / معنی: ای خدای بزرگ من تو را سپاس می کنم که تو هم خدایی و هم پاک هستی جز به راهی که تو راهنمای من هستی، نمی روم یا جز به راهی که تو به من نشان می دهی، نمی روم.
سنایی غزنوی: ابوالمجد مجدود بن آدم متخلص به سنایی، شاعر نیمه دوم قرن پنجم و اول قرن ششم هجری و متولد سال 463 هجری قمری در غزنین و وفات 535 هجری قمری در غزنین است.
آثار سنایی: 1ـ حدیقه الحقیقه 2ـ طریق التحقیق 3ـ کارنامه بلخ 4ـ سیر العباد الی المعاد 5ـ عشق نامه و عقل نامه.
به نام خداوند جان و خرد صفحه 10
ستایش: در سنت ادبی و فرهنگی ما معمولا ّهر کتابی و نوشته ای با تحمیدیه و ستایش پروردگار آغاز می شود و با نیایش به فرجام می رسد. در این نوشته بر این تاکید شده است که با نگاه عمیق و خردگرایانه به پدیده های گوناگون آفرینش می توان به شناخت خداوند دست یافت.
مثنوی: شعر در قالب مثنوی سروده شده است. قالب مثنوی قالب شعری است که برای مضمون های بلند و داستانی استفاده می شود و هر بیت برای خودش قافیه مستقل و جداگانه دارد.
شاهنامه فردوسی
حکیم ابوالقاسم منصور بن حسن فردوسی توسی شاعر بزرگ حماسه سرای ایران است. آغاز نظم شاهنامه فردوسی را سال 370 یا 371 هجری قمری دانسته اند. شاهنامه فردوسی دربرگیرنده تاریخ داستانی ایران است.
موضوع شاهنامه: تاریخ ایران قدیم است از آغاز تمدن ایران قدیم است از آغاز تمدن نژاد ایرانی تا انقراض ساسانیان به دست اعراب مسلمان.
شاهنامه سه بخش دارد: 1ـ دوره افسانه ای 2ـ دوره پهلوانی 3ـ دوره تاریخی
ابوالقاسم حسن فردوسی شاعر بزرگ حماسه سرای ایران در قرن چهارم و پنج هجری قمری است.
به نام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه بر نگذرد
خرد و نگذرد: کلمات قافیه / خداوند: دارنده و صاحب / جان: روح / خرد: دانش / کزین: مخفف که از این / معنی: با نام خدایی آغاز می کنم که آفریننده روح و عقل آدمی است و هیچ فکری نمی تواند از این اندیشه بالاتر و برتر برود. توضیح: فردوسی بزرگ کتاب ارجمند خویش را با نام خداوند جان وخرد آغاز می کند و بر آن است که این ویژگی برترین ویزگی آفریدگار است و اندیشه هر چه دور پرواز باشد در باز نمود پروردگار و سخن گفتن از وی فراتر از آن نمی توان رفت.
خداوند نام و خداوند جای خداوند روزی ده رهنمای
خداوند: صاحب / نام: بهشت، جهان آخرت / جای: مکان، جهان دنیا / جای و رهنمای: قافیه / معنی: او خدایی است که آفریننده همه چیز است جهان مادی و جهان آخرت، خدایی که روزی می رساند و راه را به ما نشان می دهد. توضیح: آفریدگار خداوند نام و خداوند جای است، از این روی دارای دو ویژگی بنیادین روزی دهی و رهنمایی است. روزی دهی با خداوند جای در پیوند است و راهنمایی با خداوند نام.
خداوند کیوان و گردان سپهر فروزنده ماه و ناهید و مهر
کیوان: سیاره زُحل / گردان سپهر: آسمان گردنده / فروزنده: روشن کننده / ناهید: زهره / مهر: خورشید / سپهر و مهر: قافیه / معنی: خداوند همه چیز را آفریده است کیوان بالاترین سیاره آسمان، آسمان گردنده، ماه پر نور و سیاره ناهید و خورشید. توضیح: گردان صفت فاعلی از گردیدن / سپهر نام دیگر آسمان است / فروزنده کوتاه شده افروزنده است / ناهید یا زهره، خنیاگر فلک / مهر: نام دیگر خورشید است / فردوسی در این بیت چهار اختر از هفت اختر را یاد کرده است. سه اختر دیگر عبارتند از: تیر، بهرام، برجیس.
به بینندگان آفریننده را نبینی مرنجان دو بیننده را
بینندگان: چشمان / آفریننده: پروردگار / مرنجان: آزار نده / آفریننده و بیننده: قافیه / را: ردیف / تلاش برای دیدن خداوند کار بیهوده ای است و این کار به جز آزردن و رنجاندن چشم ها سرانجامی ندارد.
نیابد بدو نیز اندیشه راه که او برتر از نام و از جایگاه
راه و جایگاه: قافیه / بدو: به او / مسائلی است که با چشم دیده می شود از این روی آنچه که فراتر از دیدن و احساس انسان باشد غیر قابل درک و فهم است./ توضیح: برشدگی گوهر پروردگار و برتری وی از نام و نشان و گمان، او را از دیدگان پنهان می دارد. آن چنان که تلاش در دیدن وی همواره بیهوده می ماند.
ستودن نداند کس او را چو هست میان بندگی را ببایدت بست
بست و هست: قافیه / ستودن: ستایش کردن / نداند: نمی تواند / چو": آن چنان / میان: کمر / معنی: چون خداوند را آنچنان که شایسته اوست نمی توانیم بشناسیم بنابراین باید چون و چرا درباره خداوند یکتا را کنار بگذاریم و کمر بندگی را برای اطاعت خداوند ببندیم./ توضیح: میان بستن کنایه از آماده شدن برای انجام کار و قصد و اراده کردن / بندگی را: برای بندگی/
توضیح: کنایه: کنایه سخنی را پوشیده بیان کردن است دو معنی دارد یک معنی نزدیک و یک معنی دور که مقصود شاعر همان معنای دور آن است.
توانا بود هرکه دانا بود ز دانش دل پیر برنا بود
برنا: جوان / معنی: انسان دانا و آگاه در انجام کارها موفق و پیروز است آگاهی و دانش سبب شادابی و نشاط دل انسان می شود.
تک بیت صفحه 11
دیده ای نیست نبیند رخ زیبای تو را نیست گوشی که همی نشنود آوای تو را
امام خمینی ره
زیبای و آوای: قافیه / تو را: ردیف / رخ: صورت / آوا: بانگ، صدا / معنی: هیچ چشم بینایی وجود ندارد که نتواند صورت زیبای تو را ببیند و هر گوش شنوایی می تواند صدای تو را بشنود و درک کند.
آفرینش همه تنبیه خداوند دل است
قالب شعر قصیده است و در آن از مراعات النظیر و تشخیص ( انسان نمایی )، تشبیه، تضاد یا طباق استفاده شده است.
قصیده چیست؟ قصیده قالب شعری است که قافیه در مصراع اول بیت اول با تمامی مصراع های زوج هم قافیه است. قصیده از یک بیت تا 70 بیت هم وجود دارد و برای موضوعاتی چون مدح، بزم، موعظه و وصف طبیعت به کار می رود.
شکل تصویری قصیده
ــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ ⸋ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ ⸋
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ ⸋
ــــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـ ⸋
سعدی شیرازی: مُشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی متخلص به سعدی، شاعر و نویسنده بزرگ قرن هفتم هجری قمری است. کتاب بوستان را در سال 655 هجری قمری به نظم ( شعر ) و یک سال بعد از آن در سال 656 هجری قمری گلستان را به نثر ( متن ادبی ) نوشت.
کلیات سعدی: به مجموعه آثار سعدی می گویند که شامل بوستان، گلستان، غزلیات، قطعات و قصاید است.
توضیح: قالب شعر قصیده است و در آن از مراعات النظیر، تشخیص( انسان نمایی ) تشبیه، تضاد یا طباق استفاده شده است.
بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار
کلمات زرد رنگ آخر مصراع ها قافیه هستند.نهار و بهار: قافیه / بامداد: صبح خیلی زود / لیل: شب / نهار: روز / لیل و نهار: تضاد / تضاد چیست؟ تضاد از آرایه های ادبی است و به معنی آوردن دو کلمه با معنی متضاد است در سخن برای روشنگری، زیبایی و لطافت آن.
بهار و نهار: جناس / جناس چیست؟ هر گاه دو یا چند کلمه، همه یا اکثر حروفشان یکی باشد اما معنای آنها متفاوت باشد در اصطلاح ادبی جناس نامیده می شود.
توضیح: تفاوت نکردن لیل و نهار اشاره به مساوی بودن طول شب و روز در سال دارد که دو بار در سال اتفاق می افتد: الف: ابتدای بهار ب: ابتدای پاییز / معنی: در صبح زود اول بهار که طول شب و روز یکسان است، رفتن به صحرا و تماشا کردن گل های زیبای بهاری لذت بخش است. ( در این بیت به اعتدال ربیعی ( بهاری ) که شب و روز یکسان است، اشاره دارد.
آفرینش همه تنبیه خداوند دل است دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار
اقرار با نهار و دیوار هم قافیه است. / آفرینش: آفریده های جهان / تنبیه: هوشیار کردن / خداوند دل: صاحب دل (انسان عارف، خداشناس) / دل در مصراع دوم: احساس و عاطفه / اقرار: اعتراف / آرایه ها: واج آرایی حرف د / که و به: جناس / که در مصراع دوم به معنی کسی که / معنی: تمام پدیده های آفرینش برای آگاه کردن انسان های عارف است و اگر کسی وجود خدا را انکار کند و به خدا ایمان نیاورد ذوق و احساسی ندارد.
این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار
نقش: تصویر / عجب: عجیب / وجود: هستی / فکرت: فکر و اندیشه / آرایه ها: در و دیوار: مراعات نظیر: مراعات النظیر چیست؟ آوردن واژه هایی از یک مجموعه که با هم تناسب دارند این تناسب می تواند از نظر جنس، نوع، مکان، زمان، همراهی و یا غیره باشد. / بر و در: جناس / دیوار وجود: اضافه تشبیهی: اضافه تشبیهی، زیباترین نوع تشبیه است چون در آن ادات تشبیه و وجه شبه حذف شده اند و مشبه و مشبه به آمده اند.
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
وجود
مانند
دیوار است
از نظر وسعت و گستردگی
معنی: هر کسی که با این همه نقش ها و پدیده های عجیب هستی به آفریننده آنها فکر نکند همانند عکس و تصویر روی دیوار بی احساس و بی روح است.
توضیح: نقش عجب: عجب اسم مصدر است به معنی شگفتی و تعجب، ولی سعدی در این بیت از معنای دیگر این واژه به مفهوم شگفت آور بهره گرفته است.
کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند نه همه مستمعی فهم کند این اسرار
تسبیح: نیایش کردن، خدا را به پاکی یاد کردن / مستمع: شنونده / آرایه ها: کوه و دریا و درختان: مراعات نظیر / بیت تلمیح دارد به هآیه 44 سوره اسراء، تسبح له السموات السبع و الارض و من فیهن / تلمیح چیست؟ شاعر یا نویسنده گاهی برای زیباتر ساختن سخن و تاثیر گذاری بیشتر آن به اشاره و غیر مستقیم از آیات، روایات، احادیث، داستانها، و رویدادهای مهم تاریخی و …. استفاده می کند. به این شیوه بهره گیری از کلام تلمیح می گویند.
معنی: کوه و دریا و درختان ( همه موجودات ) در حال نیایش خداوند هستند اما هر شنونده ای این رازها را درک نمی کند.
خبرت هست که مرغان سحر می گویند آخر ای خفته سر از خواب غفلت بر دار
مرغان: پرندگان / خفته: خوابیده، غافل و بی خبر / جهالت: نادانی / آرایه ها: خواب و سحر و خفته: مراعات نظیر / سر و سحر: جناس / خواب جهالت: اضافه تشبیهی / سر از خواب برداشتن: کنایه از آگاهی و بیداری / کنایه چیست؟ کنایه سخنی را پوشیده بیان کردن است دو معنی دارد یک معنی نزدیک و یک معنی دور، که منظور شاعر همان معنی دور آن است.
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
جهالت: نادانی
مانند
خواب است
در بی خبری و غفلت
معنی: آیا خبر داری که پرندگان سحری به هنگام صبح می گویند: ای انسان غافل از بی خبری و نادانی رها شو.
تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار
غفلت: بی خبری / حیف: افسوس / آرایه ها: بنفشه و نرگس: مراعات نظیر / چو بنفشه: تشبیه / در و سر: جناس / بنفشه در این بیت نماد غفلت و سرافکندگی / نرگس نماد آگاهی و بینایی / سر غفلت در پیش گرفتن کنایه از بی خبری و ناآگاهی / نکته دستوری: حیف مسند / ی در خوابی به معنی هستی فعل اسنادی است. / معنی: تا کی می خواهی مانند گل بنفشه در غفلت و نادانی به سر ببری حیف است که تو بی خبر و غافل باشی و گل نرگس بیدار و آگاه.
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
انسان: مخاطب ( غایب )
چو
بنفشه
سر غفلت در پیش داشتن
که تواند که دهد میوه الوان از چوب؟ یا که داند که بر آرد گل صد برگ از خار؟
الوان جمع لون: رنگ ها / گل صد برگ: نوعی گل سرخ با گلبرگ های پُر پَر / چوب: درخت / آرایه ها: گل و خار: تضاد / تضاد چیست؟ تضاد از آرایه های ادبی است و به معنی آوردن دو کلمه با معنی متضاد است در سخن برای روشنگری، زیبایی و لطافت آن.
معنی: تنها خداوند بزرگ است که می تواند از چوب ( درخت ) میوه های رنگارنگ و از خار گل های سرخ زیبا پدید آورد. توضیح: بیت در هر دو مصراع استفهام انکاری دارد. استفهام انکاری چیست؟ گاهی برای تاکید بر سخن و گاهی برای رد یا نفی آن، پرسشی را مطرح می کنیم در حالیکه جواب آن پرسش را می دانیم.
عقل حیران شود از خوشه زرّین عنب فهم عاجز شود از حقّه یاقوت انار
حیران: سرگردان / عنب: انگور / حقّه: ظرفی کوچک که در آن جواهر نگهداری می شود / یاقوت: سنگی قیمتی به رنگ های سرخ، زرد کبود / آریه ها: حیران شدن عقل و عاجز بودن فهم: تشخیص / عنب و انار: مراعات نظیر / حقه یاقوت انار: اضافه تشبیهی ( دانه های انار به کیسه ای پر از یاقوت تشبیه شده است ) معنی: عقل از زیبایی خوشه طلایی انگور
دانه های انار
مانند
کیسه ای پر از یاقوت است
در سرخی و رنگارنگی
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز ماه و خورشی مسخّر کند و لیل و نهار
تقدیر: سرنوشت، فرمان خدا / مسخّر: رام و مطیع / آرایه ها: لیل و نهار: تضاد / ماه و خورشید: مراعات نظیر / بیت تلمیح به آیات قرآن دارد.
معنی: خداوند پاک و بی عیب با فرمان خود تمام پدیده ها و موجودات را ( ماه و خورشید و شب و روز را ) مطیع خود کرده است.
تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار
نکته دستوری: تا حرف اضافه است و قیامت متمم / معنی: اگر همه مردم تا روز قیامت درباره بخشش و لطف خداوند سخن بگویند باز هم یکی از هزاران لطف و رحمت خداوند گفته نمی شود.
نعمتت بار خدایا ز عدد بیرون است شکر اِنعام تو هرگز نکند شکرگزار
انعام: بخشش، نعمت دادن / اَنعام: چهارپایان / بار: آفریننده خالق، نیکوکار / آرایه ها: نعمت، شکر، انعام و شکرگزار: مراعات نظیر / ز عدد بیرون بودن: کنایه از بی شمار بودن / نکته دستوری: ت در نعمتت: مضاف الیه / هرگز: قید نفی / معنی: پروردگارا نعمت های تو قابل شمارش نیست و هیچ انسان شکرگزاری نمی تواند شکر نعمت های بی کران تو را به جای آورد.
سعدیا راست روان گوی سعادت بردند راستی کن که به منزل نرسد کج رفتار
راست روان: انسان های درست کار / گوی: توپ کوچک / کج رفتار: انسان بدکار / آرایه ها: گوی سعادت: اضافه تشبیهی / گوی بردن کنایه از: دست یافتن و سبقت گرفتن / نکته دستوری: سعدی: منادا و ا ندا / معنی: ای سعدی، انسان های درست کردار، به سعادت و خوشبختی می رسند بنابراین تو هم انسانی صادق و راستگو باش زیرا انسان بدرفتار به هدف و مقصودش نمی رسد.
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
سعادت
مانند
گوی است
در ربودن و سبقت گرفتن
ادبیات چیست؟ هرگاه بخواهیم مقصود خود را زیباتر و دلنشین تر بیان کنیم از ادبیات بهره می گیریم به همین دلیل است که ادبیات را زبان برتر می نامند. و شعر جلوه ای از زبان هنری است.
تشبیه چیست؟ همانند کردن چیزی به چیز دیگر است که به جهت داشتن صفت یا صفاتی با هم مشترک باشند. تشبیه چهار رکن دارد: اـ مشبه: کلمه ای که آن را به کلمه دیگر تشبیه می کنیم. 2ـ مشبه به: کلمه ای که کلمه دیگر به آن تشبیه می شود. 3ـ ادات تشبیه: به همه آن کلماتی که مشبه و مشبه به را به هم پیوند می دهند. مانند: چو، همچو، مثل، مانند، همانند، چنان، نظیر و …
وجه شبه: صفت یا ویژگی مشترک بین مشبه و مشبه به می باشد ( دلیل شباهت ) نکته مهم: مشبه و مشبه به طرفین تشبیه نام دارند که در تمام تشبیهات حضور دارند اما ادات تشبیه و وجه شبه می توانند در یک تشبیه حذف شوند که در این صورت تشبیه با داشتن دو رکن مشبه و مشبه به برقرار است.
مثال: دل همچو سنگت ای دوست به آب چشم سعدی عجیب است اگر نگردد که بگردد آسیابی
دل به سنگ تشبیه شده است اما وجه شبه، سختی نیامده است. در تشبیه وقتی که وجه شبه و ادات تشبیه حذف شوند به آن، تشبیه بلیغ می گویند. ( تشبیه بلیغ زیباترین و رساترین تشبیه است ).
نکته مهم: در تشبیه همیشه وجود وجه شبه در مشبه به قویتر و بارزتر است که ما مشبه را در داشتن وجه شبه به آن تشبیه می کنیم.
نکته: هر گاه در تشبیه یکی از طرفین تشبیه ( مشبه یا مشبه به ) به دیگری اضافه شده باشد ( مضاف الیه ) به آن اضافه تشبیهی می گویند. مثال: یکی را به سر بر نهد تاج بخت یکی را به خاک اندر آرد ز تخت
تاج بخت ( خوشبختی )
بخت
مانند
تاج است
در گران بهایی و با ارزش بودن
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
مثال تشبیه: شبی چون شبه روی شسته به قیر نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر
شبی
چون
شبه( ماده ای بی نهایت سیاه )
نهایت تاریکی و سیاهی
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
سحر چون خسرو خاور عَلم بر کوهساران زد به دست مرحمت یارم در امیدواران زد
خسرو خاور ( خورشید )
چون
جنگجوی پیروز
پیروزی و روشنایی
مشبه
ادات تشبیه
مشبه به
وجه شبه
جان بخشی چیست؟ جان بخشی یا تشخیص یک آرایه ادبی است که در آن به یک جسم فاقد جان مانند گل یا میز جان داده و از طریق آن صحبت می کنند ( صفت ها یا رفتار آدمی را به جانوران یا اشیاء نسبت می دهند )
مثال: شبنم از روی گل برخاست گفت می خواهم آفتاب شوم
مراعات النظیر چیست؟ آوردن واژه هایی از یک مجموعه که با هم تناسب دارند این تناسب می تواند از نظر جنس، نوع، مکان، زمان، همراهی و یا غیره باشد. مثال:
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
حکایت ( سفر )
معنی عبارت های حکایت: افسار اسب کشید و ساعتی درنگ کرد: اسب را نگه داشت و مدتی در آن مکان توقف کرد
می گوید معرفت این است که من در آنم: می گوید شناخت آن چیزی است که من انجام می دهم
گِرد خویش می گردم و پیوسته در خود سفر می کنم تا هر چه نباید از خود دور گردانم: دور خودم می گردم و مدام در درون خودم سفر می کنم تا چیزهایی را که نباید در من باشد ( مسائل منفی ) تز خود دور کنم.
نکته: در تمثیل های عرفانی جانوران، گیاهان و اشیاء نشانه ای از ویژگی های انسانی را به همراه دارند. در این حکایت آسیاب نمادی از انسان آزاده ای است که همواره مراقب احوال خویش است و آنچه را که در شان انسانی خود نمی داند، از خود دور سازد.
محمّد بن منوّر: از نوادگان شیخ ابو سعید ابو الخیر ( عارف روشن ضمیر خراسان ) است. تالیف کتاب به احتمال زیاد در حدود سال 570 هجری قمری پایان پذیرفته است. محمد بن منور کتاب خود را به سه باب تقسیم کرده و به ویژه باب دوم را به بیان حالات شیخ ابو سعید در سال های میانی حیات اختصاص داده است. اسرار التوحید از شاهکارهای نثر صوفیانه در زبان فارسی است.
اسرار التوحید: کتابی است در احوال شیخ ابوسعید ابوالخیر و صوفیان که محمد بن منور آن را نوشته است.
دعاگو
ادبیات فارسی متوسطه اول مدرسه پسرانه راژان 1400