تحقیق و پژوهش مبانی جامعه شناسی



بسم الله الرحمن الرحیم

عنوان
مبانی جامعه شناسی

فهرست
تعریف جامعه: 3
تعریف جامعه شناسی: 4
شناخت جامعه 5
تقسیمات جامعه شناسی 5
جامعه شناسی و سایر علوم 6
نهادهای اجتماعی 22
انواع نهاد های اجتماعی 22
سازمانهای اجتماعی : 23
مشخصات سیستم: 23
سازمانهای رسمی و غیر رسمی 24
نهاد خانواده: 25
انواع خانواده 25
فرهنگ 27
نوآوری 27
نکات مهم درباره هنجار 28
راه های انتقال هنجارها 29
ناهنجاری 29
گروه 30
سایر انواع گروه 31
نهاد اجتماعی 32
خصوصیات نهادها 32
سازمان اجتماعی 33
تعریف سازمان 33
ویژگی های تحقیق در جامعه شناسی 33
مراحل کلی تحقیق 34
مشکلات تحقیق 37
تفکرات اجتماعی فارابی 37
سیر تحول جامعه شناسی 39
تفکرات اجتماعی در زمان باستان 39
نظرات اجتماعی افلاطون 39
نظرات اجتماعی ارسطو 40
تفکرات اجتماعی در زمان قرون وسطی 40
ویژگی های جزیره اتوپی توماس مور: 41
نظرات اجتماعی منتسکیو در دوران رنسانس 41
تعاریف مختلف جامعه شناسی 42
تعریف امیل دوکیم از جامعه شناسی 42
تفاوت جامعه شناسی با سایر علوم 43
آیا جامعه شناسی علم است؟ 46
دلایل اهمیت جامعه شناسی 46
فواید جامعه شناسی 46

تعریف جامعه:
جامعه عبارتند از گروه بزرگ و پر دوام و متحرکی از افراد که برای هدفهای مشترک و با توجه به نیازهای مشترک با یکدیگر دارای روابطی در جهت رفع مجموعه نیازهای مادی و معنویشان هستند
جامعه شناسی جدید از تلاش متفکران و جریانات فکری گوناگون و پیشرفت هایی که در سایر علوم ایجاد شده است و به ویژه تحولات اجتماعی قرنهای 18 و 19 اروپا ، بهره فراوان گرفته است. یکی از اندیشمندان جامعه شناسی می گوید جامعه شناسی مهمترین دانش پدیده های اجتماعی است که در زمانهای بحرانی ایجاد شده است.
بر این اساس می توان گفت وقتی که اوضاع جامعه آرام و ثابت است و جریان عادی خود را طی می کند کمتر نیاز به بررسی در زمینه های اجتماعی است اما وقتی بحران در جامعه پدید می آید موجب می شود که متفکران اجتماعی برای حل مسائل اجتماعی راههایی را پیدا کند.
از میان اندیشمندانی که در پیدایش جامعه شناسی جدید موثر بوده اند و منتسکیو اندیشمند فرانسوی مقامی ارجمند دارد.. وی از کسانی است که قانون را به معنای واقعی در علوم اجتماعی مطرح می کند.
در زمره پایه گذاران جامعه شناسی جدید می توان از فردی به نام سن سیمون جامعه شناس دیگر فرانسوی نام برد. به عقیده وی با همان روشی که علوم طبیعی بررسی می شود علوم اجتماعی را می توان بررسی کرد وی در عین حال به امور معنوی توجهی خاص دارد
پیشرفتهای علوم طبیعی و اکتشافات در زمینه های علوم تجربی دانشمندان را بر آن داشت که از روشهای علوم تجربی در بررسی و شناخت جوامع انسانی استفاده کنند.
اگوست کنت شاگرد مستقیم سن سیمون پس از مطالعات زیاد به این نتیجه رسید که برای مطالعه مسائل اجتماعی به علم مستقلی نیاز است که امور اجتماعی را با استفاده از شیوه های تحقیق در علوم طبیعی بررسی نماید وی نام این علم را جامعه شناسی گذاشت
در ایران جامعه شناسی هنوز دوران جوانی خود را طی می کند در آغاز از آن به نام علم الاجتماع نامبرده می شد و تدریس آن ابتدا در دانشگاه تهران شروع شد و بعد به تدریج در سایر دانشگاهها مورد تدریس قرار گرفت.
در هر صورت جامعه شناسی علمی است که پایه و اساس آن در خارج از ایران گذاشته شده است اما خوشبختانه بعد از پیروزی جمهوری اسلامی بویژه در سالهای اخیر تحقیقات زیادی که توسط دانشجویان و استادان در حوزه مسائل اجتماعی داخلی صورت می گیرد این نوید را بدست می دهد که جامعه شناسی در کشور ما به طرف بومی شدن حرکت می کند و نتایج خوبی در این زمینه بدست آمده است
تعریف جامعه شناسی:
از جامعه شناسی تعریف های گوناگونی بیان شده است و هر یک از اندیشمندان و متفکران اجتماعی با توجه به دیدگاه خود به تعریف جامعه شناسی پرداخته اند اما در یک تعریف کوتاه و خلاصه می توان گفت جامعه شناسی علم مطالعه نهادها- قشرها و گروههای اجتماعی در جهت کشف قوانین بر آنها و درک ویژگیهای حیات اجتماعی و تحولات اجتماعی است منظور از کشف قوانین یعنی پیدا کردن نسبتا پایدار بین پدیده ها و پدید آمدن شناخت علمی
شناخت جامعه:
در ادامه بحث بی مناسبت نیست که به شناخت جامعه و اهمیت زندگی در میان انسانها اشاره ای ولی مختصر صورت گیرد.
اگر چه انسان دارای جنبه های زیستی- عقلی- روحی و ویژگیهای وراثتی و جنسی است ولی آنچه در او اهمیت دارد گرایش به زندگی اجتماعی است
با توجه به توانایی انسان متفکران اجتماعی در بررسی های خود به این مساله پی بردند که محیط اجتماعی همواره نسبت به محیط طبیعی و جغرافیایی در اولویت قرار دارد
در حقیقت نیاز انسانها به یکدیگر اساس پیدایش جامعه انسانی است و به گفته شهید مطهری اجتماعی بودن انسان در خلقت او قرار داده شده است
انسان برای تولید غذا- پوشاک- مسکن- تولید مثل – ایجاد امنیت- انتقال دانش و تشکیل خانواده فقط از طریق زندگی جمعی می تواند دست به چنین اموری بزند
هر یک از متفکران اجتماعی جامعه را بر پایه نظرات خود تعریف کرده اند برای مثال هاپس فیلسوف انگلیسی معتقد است جامعه نتیجه قراردادی است که در اثر جنگ دائمی ایجاد شده است.
همچنین آگوست کنت جامعه شناس فرانسوی و بنیان گذار علم جامعه شناسی می گوید جامعه متعلق به گذشته و حال و آینده است و میراث فرهنگی و اخلاقی نسل گذشته بر آیندگان حرکت می کند
فردگرایان: (طرفداران اصالت فرد) که اغلب آنها را روانشناسان تشکیل می دهند جامعه را جمع عددی افراد با خصلت های (ویژگی) آن می دانند در حالی که جمع گرایان (طرفداران اصالت جمع) که اغلب آنها را جامعه شناسان تشکیل می دهند اعتقاد دارند که جامعه دارای روح مشترکی یا وجدان جمعی که از افراد متفاوت تشکیل شده است
تقسیمات جامعه شناسی:
جامعه شناسی را از ابعاد مختلف به دسته های گوناگون تقسیم کرده اند که مهمترین آنها عبارتند از:
1- تقسیم جامعه شناسی از لحاظ هدف که به دو دسته تقسیم می شود
الف) جامعه شناسی ناب (نظری) که در مورد کشف قوانین حاکم بر پدیده های اجتماعی و تئوری ها و نظریه های جامعه شناسی سخن می گوید
ب) جامعه شناسی کاربردی: منظور از جامعه شناسی کاربردی آن نوع از جامعه شناسی که هدفش رسیدن به راه حل هایی برای رفع بحران های اجتماعی و مسائل و مشکلات اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی است.
2- تقسیم جامعه شناسی از لحاظ موضوع:
در این نوع از جامعه شناسی موضوعات مختلف در حوزه های گوناگون مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد جامعه شناسی اقتصادی- جامعه شناسی خانواده- جامعه شناسی سیاسی- جامعه شناسی صنعتی- جامعه شناسی شهری- جامعه شناسی روستایی از مهمترین تقسیم های جامعه شناسی از لحاظ موضوع محسوب می شود.
2- جامعه شناسی از لحاظ حدود موضوع:
در این بخش جامعه شناسی به دو بخش تقسیم می شود:
الف) جامعه شناسی کلان (ماکرو): در این نوع جامعه شناسی قوانین کلی تحولات اجتماعی و بررسی و جستجوی آنها مد نظر جامعه شناسی است مانند بررسی نظام های سرمایه داری و زمین داری
ب) جامعه شناسی خرد (میکرو) در این نوع جامعه شناسی موضوعات محدودتر و جوامع نظیر قشرها- گروهها- جمعیت ها و سازمانه ها مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد.
جامعه شناسی و سایر علوم:
مطالعه و شناخت جامعه انسانی موضوع دانش خاصی نیست بلککه علوم مختلفی در حوزه علوم اجتماعی مانند جامعه شناسی- مردم شناسی- تاریخ- جغرافیای انسانی- اقتصاد- حقوق- جمعیت شناسی- روانشناسی و علوم مشابه دیگر هر کدام با جنبه های مختلف زندگی اجتماعی ارتباط دارند و در شناخت کامل جامعه یکدیگر را همکاری می کنند . در میان شاخه های مختلف علوم اجتماعی علومی نظیر مردم شناسی- روان شناسیو حقوق با جامعه شناسی ارتباط و نسبت نزدیکی دارند که در ادامه به شرح وجوه اشتراک و افتراق (تفاوتها) هر یک از آنها می پردازیم.
الف: جامعه شناسی و مردم شناسی:
جامعه شناسی با مردم شناسی در بسیاری از موارد وجوه مشترک دارند و این اشتراک بگونه ای است که تعیین حد و مرز میان آن را دشوار می سازد
مهمترین تفاوتها و وجوه افتراق این دو علم را می توان اینگونه بر شمرد
1- جامعه ناسی به بررسی پدیده های اجتماعی و مردم شناسی به بررسی پدیده های فرهنگی می پردازد
2- جامعه شناسی به جنبه های کمی و عددی و آماری ولی مردم شناسی به جنبه های کیفی حیاط اجتماعی انسان توجه دارد
3- جامعه شناسی در مطالعات خود از رو پهنا نگر (سطحی ) که در سطحی وسیع و در زمانی نسبتا کوتاه انجام می پذیرد استفاده می کند ولی مردم شناسی رو ژرفا نگر (عمقی) یعنی مطالعه عمیق و همه جانبه در جامعه ای کوچک و محدود مانند خانواده – قبیله و ایل و روستا را در زمان نسبتا طولانی مورد استفاده قرار می دهد.
4- جامعه شناسی به مسائل پیچیده جوامع معاصر و امروزین توجه دارد و در بسیاری اموارد از یافته های مردم شناسی بهره می گیرد اما مردم شناسی به مطالعه اقوام در جوامع ابتدایی می پردازد و در صدد شناخت تحولات زیستی و اجتماعی انسان بر می آید.
5- تفاوت دیگر بین دو علم جامعه شناسی و مردم شناسی در روش تحقیق آنهاست بدین صورت که مردم شناسان در مطالعات خود به ترتیب از جمع آوری اطلاعات محلی روع می کنند سپس به تجزیه و تحلیل آن می پردازند درحالی که جامعه شناسان از فرضیه شروع می کنند و پس از آن به جمع آوری اطلاعات مصاحبه و تجزیه و تحلیل می پردازند و سرانجام به اثبات یا رد فرضیه اقدام می کنند البته باید به این نکته اشاره کرد که علی رغم تفاوتهایی که به آنها اشاره شد در پاره ای از زمینه ها مانند شخصیت و فرهنگ. مردم شناسان و جامعه شناسان و روان شناسان اجتماعی مطالعات مشترکی انجام داده اند که این خود نزدیکی این علوم ا نشان می دهد.
ب- جامعه شناسی و روانشناسی:
روانشناسی به مطالعه علمی فعالیت های روانی فرد و رفتارهای انسانی می پردازد در صورتی که جامعه شناسی به مطالعه گروهها و بررسی اجتماعات انسانی توجه دارد اما رفتار انسان را نمی توان خارج از محیط طبیعی و اجتماعی تصور کرد زیرا انسان موجودی اجتماعی است و تاثیر زندگی جمعی در حالت های روانی و رفتار او و نیز تاثیر رفتارش در دیگران و در جانعه امری اجتناب ناپذیر است بنابراین جامعه شناسی در روانشاسی نمی توانند در مطالعات خود از کمک یکدیگر بی نیاز باشند.
روانشناسی اجتماعی ارتباط مستقیمی هم با روانشناسی و هم با جامعه شناسی دارد این رشته تاثیر متقابل فرد یا گروه یا جامعه را بررسی می کند در مجموع می توان حوزه مطالعات روان ناسی اجتماعی را بدین گونه خلاصه کرد
1- اثر جامعه بر فرد از طریق اجتماعی دن
2- اثر فرد بر جامعه از طریق پدیده هایی مانند رهبری
3- روابط میان افراد و کنش (عمل) های متقابل آنها در پدیده هایی مانند رقابت و سبقت جویی و همکاری و سازگاری و …
گاه نیز در بعضی از پدیده های اجتماعی مرز مشخصی میان روان شناسی اجتماعی و جامعه شناسی دیده نمی شود و نیز بطور خلاصه می توان گفت که در ارتباط با گروه اجتماعی جامعه شناسی به رفتار گروه و روان شناسی اجتماعی به رفتار فرد در گروه توجه دارد.
در نهایت میتوان گفت تداخل فرد و جامعه و فرهنگ و تاثیر متقابل آنها آنچنان دائمی و مستمر است که پژوهشگری که قصد مطالعه درباره یکی از آنها را دارد بدون مراجعه به دو بحث دیگر نمی تواند تحقیق کاملی را ارائه نماید.
ج- جامعه شناسی و حقوق:
جامعه شناسی و علم حقوق به کمک یکدیگر نیاز فراوان دارند علم حقوق به تنظیم قوانین فردی و اجتماعی می پردازد و حقوق تکلیف متقابل اجتماعی افراد نسبت به هم و نسبت به حکومت تدوین می کند و این امر نیازمند آگاهی و شناخت از اوضاع و احوال جامعه می باشد زیرا قوانین مدنی باید به تناسب نیازها و آداب و رسوم و فرهنگ جامعه وضع می شود.
مطالعات جامعه شناختی حتی تفاوت میان قوانین رسمی و عرف و عادت یعنی چیزهایی که جامعه متاثر از آن است و از آن پیروی می کند را روشن می سازد و نشان می دهد که چگونه پاره ای از ارز های قدیمی مقایرت دارد و با توجیه علل این تفاوت ها و تضادها می تواند زمینه اجتماعی مساعدی برای تحولات آینده و پذیرش هنجارها و ارزشهای جدید و قوانین رسمی ایجاد کند.
نظریات و اندیشه های برخی از متفکران و پیش گامان جامعه شناسی:
فارابی:
از اندیشمندان اسلامی در قرن سوم هجری است که به خاطر تسلطش بر علوم زمان خود معلم ثانی لقب یافته است این عنوان از آن جهت با معناست که ارستو را معلم اول نامیده اند فارابی نظریات اجتماعی خود را در 2 کتاب آراء اهل مدینه فاضله (اندیشه های مردم مدینه فاضله ) و السیاسات المدنیه (سیاستهای مدنی) به رشته تحریر درآورده است ولی کتاب مدینه فاضله خود را تحت تاثیر افکار افلاطون نوشته و مانند او به مقایسه جامعه با بدن انسان پرداخته است . به اعتقاد فارابی رئیس اول و فرمانروای اول لازم است که تمام امور جامعه بدست او اداره ود و همه باید از فرمان او اطاعت کنند و همانطور که قلب انسان مهم ترین عضو بدن اوست رئیس اول مدینه فاضله باید فاضل ترین فرد باشد.
فارابی در مقابل مدینه فاضله اصطلاحی به نام مدینه جاهله دارد که خود شامل مدینه های متعددی مانند مدینه فاسقه (فاسق) مدینه مبتذله (مبتذل) و مدینه ضاله (گمراهان) این مدینه ها هر کدام به نوعی به بی نظمی دچارند و تنها مدینه فاضله است که منطبق با نظام آفرینش انسان است
فارابی در کتاب السیاسات المدنیه جامعه را به 3 نوع تقسیم می کند
1- عظمی (بزرگ)
2- وسطی (متوسط)
3- صغری (کوچک)
جماعت عظمی جامعه است که از ملت ها وامت های بسیار تکیل شده و همه به یکدیگر کمک و یاری می رساند
جامعه وسطی در حقیقت همان ملت و جامعه صغری مردم یک شهر را می گویند
از نظر فارابی در نزد مردم مدینه های فاضله عدالت به معنای این است که همه بر سعادت و کمال اندیشه و برتری خود برسند. همه زندگی کنند. جنگ از میان برداشته ود و هر عضوی وظیفه خود را انجام دهد. همه تابع یک رهبر و فرمانده باشند و آن فرمانده رفتارش بر پایه اراده خرد و عقل باشد و حکیم و دانا و دارای اخلاق پسندیده باشد و در نهایت هیچ عضوی از اعضای جامعه به حقوق دیگری تجاوز نکند.
ابن خلدون:
ابن خلدونیکی از بزرگترین متفکران برجسته اسلامی قرن هشتم هجری در حوزه تاریخ و تفکرات اجتماعی است معروفترین کتاب این متفکر تونسی تاریخ العبر (عبرتها) نام دارد که در چند جلد منتشر ده است ابن خلدون مقدمه ای بر این کتاب نگاشته است که به نام مقدمه ابن خلدون مشهور است این کتاب که بصورت مستقل منتشر شده است حدود 45 سال پیش توسط یکی از مترجمان مشهور بنام محمد پروین گنابادی به فارسی ترجمه شده و در تمام کتابخانه های معتبر موجود است. کتاب تاریخ العبر و مقدمه آن پیرامون علل ترقی و سقوط دولتها – کیفیت پیدایش و گسترش علوم- ادبیات- زبان و سیر تحولات تاریخی و اجتماعی جوامع مختلف بویژه جوامع اسلامی است
ابن خلدون در نظریات خود سیر تحولات اجتماعی و تاریخی و رشد و سقوط دولتها بصورت دوره ای و مستقل از افراد می پنداشت و برای تمدنهای جامعه بشری آغاز و پایانی قائل بود
وی همچنین تحولات تمدنها و دگرگونی جوامه انسانی را یک اصل می دانست و عامل اصلی تحولات جوامع را عصبیت تصور می کرد
عصبیت یکی از اصطلاحات معروف در نظریات ابن خلدون است که وی به دفعات مختلف از آن یاد کرده است منظور وی از عصبیت عبارت است از همبستگی یا اساس عشیره ای که در جوامع قبیله ای و کوچنده قوی تر از جوامع شهری است مرکز تحولات این خلدون در تحولات جوامع و دولتها بر پایه گذار جوامع بشری از مرحله کوچ نشینی به مرحله شهر نشینی استوار است علاوه بر این مراحل نظامهای اجتماعی از نظر ابن خلدون از کوچ نشینی آغاز شده و پس از عبور از مراحل دامداری و کشاورزی به مرحله شهرنشینی ختم می شود
ابن خلدون گرایش زندگی اجتماعی انسان به شهر نشینی را ناشی از تضعیف عصبیت می داند منظور از تضعیف یعنی از بین رفتن هم بستگی های خونی و قومی- شعف مبانی اخلاقی و دینی و ترویج تجمل گرایی و استبداد است
متفکران اجتماعی معتقدند که شرایط سیاسی و اجتماعی دوران زندگی این خلدون در افکار و نظریات او تاثیر عمده ای داشته است
در نهایت باید گفت که به اعتقاد جامعه شناسان ابن خلدون در قرن هشتم هجری قمری (قرن 13 میلادی) در زمینه علم جامعه شناسی به درجه ای رسیده است که اگوست کنت جامعه شناس فرانسوی در قرن 19 میلادی به آن درجه رسیده است از این رو ابن خلدون را از پیش گامان جامعه شناسی جدید می نامند
نظریات اگوست کنت:
اگوست کنت را که از متفکران اجتماعی قرن 19در اروپا است بنیان گذار علم جامعه شناسی می دانند مهمترین نظریات این جامعه شناس فرانسوی را می توان به شرح ذیل خلاصه کرد
1- اعتقاد به روابط علت و معلولی میان پدیده های اجتماعی
کنت معتقد است که پدیده های اجتماعی را باید همانند پدیده های طبیعی بررسی کرد و این پدیده ها دارای روابط علت و معلولی هستند و بنابراین یک محقق پدیده های اجتماعی می تواند از طریق روشهای تجربی و طبیعی به پیدا کردن علت ها در میان پدیده های اجتماعی بپردازد به همین دلیل او معتقد بود که پدیده های اجتماعی را باید همچون یک شی نگریست و به همین دلیل به عینی بودن واقعیت های اجتماعی اعتقاد داشت.
2- طبقه بندی 6 گانه علوم:
اگوست کنت علوم را به 6 دسته به شرح ذیل تقسیم کرده است
1- ریاضیات 2- نجوم 3- فیزیک 4- شیمی 5- زیست شناسی 6- جامعه شناسی
این جامعه شناسی فرانسوی طبقه بندی علوم را بر اساس اصل معروف کلیت متنازل و ترکیب متزاید انجام داده است بر پایه این اصل این علوم هر چقدر پائین تر می آید کلیت آن کاسته شده و ترکیب و پیچیدگی آن افزایش می یابد بر این اساس ریاضیات ساده ترین و در عین حال کلی ترین علوم ولی جامعه شناسی پیچیده ترین علم محسوب می شود و به همین دلیل کشف قوانین در جامعه شناسی بسیار سخت اما در ریاضیات آسان و سهل است
افزون بر اینها ریاضیات در این طبقه بندی به هیچ علمی رابسته نیست و جای جای این علم را می توان در همه علوم مشاهده کرد اما بر عکس دیگر علوم نیز وابسته به ریاضیات هستند

3- مراحل 3 گانه تفکر:
اگوست کنت معتقد است که فکر و ذکر انسان در طول تاریخ 3 مرحله را به این شرح پت سر گذاشته است
1- مرحله (دوره) ربانی یا الهی
2- مرحله (دوره) متافیزیک یا فلسفی
3- مرحله (دوره) اثباتی یا علمی
در مرحله اول ذهن بشر به گونه ای بوده است که به خدایان مختلف اعتقاد داشته و بنابراین هر رویدادی را ناشی از اراده آنها دانسته و عبارت دیگر انسان در سرنوشت خود هیچگونه دخالتی نداشت
در مرحله دوم ذهن انسان شکل فلسفی به خود گرفت و به بیان دیگر انسان سعی می کند در مقابل وقایع و رویدادهای اجتماعی از عقل خود بهره می گیرد
در مرحله سوم بشر به مرحله رسید که با استفاده از عقل و اندیشه خود هر نوع اتفاقی را در طبیعت و جامعه شناسی از علت خاصی می دانست و به بیان دیگر به روابط علت و معلول در میان پدیده های اجتماعی اعتقاد پیدا کرد
اگوست کنت مرحله سوم را دوره پیدایش علم جامعه شناسی می داند و به همین دلیل وی را بنیانگذار مکتب اثباتی یا پزیتویسم می دانند
اگوست کنت در مراحل پایانی عمر خود به مکتبی به نام انسانیت اعتقاد پیدا کرد و معتقد بود که جوامع مختف سرانجام با یک اصل کلی را به نام انسانیت روی م یآورد و در نتیجه یک جامعه انسانی زیر لوای (پرچم) انسانیت تشکیل خواهد شد.
نظریا ت امیل دور کیم:
امیل دور کیم جامعه شناس معروف فرانسوی یکی از نام آوران این رشته علمی محسوب می شود دور کیم همانند اگوست کنت نظریات در حوزه جامعه شناسی مشهور است به طوری که افکار و عقاید در جامعه شناسی فرانسوی تاثیر عمده ای داشته است
نظریات این جامعه شناس فرانسوی را می توان اینگونه خلاصه کرد.
1- امر اجتماعی (مهم)
دور کیم معتقد بود امر اجتماعی یک واقعیت اجتماعی است که همانند یک شی طبیعی مورد مطالعه قرار گیرد وی مهمترین ویژگیهای یک امر اجتماعی را اینگونه می دانست
1- امر اجتماعی خارج از فرد است و قبل از فرد وجود دارد و فرد از آن هیچگونه دخل و تصرفی ندارد و مقدم بر فرد می باشد (مانند پدیده ازدواج)
2- امر اجتماعی بر فرد تحمیل شده است
3- امر اجتماعی فرد یا افراد را وادار به عملی میکند که در آن خصلت امر اجتماعی دیده می شود (برای مثال هدف ازدواج تشکیل خانواده است که خصلت اجتماعی دارد)
4- امر اجتماعی عمومی و مستمر است و نه تصادفی
5- امر اجتماعی جبریست نه به خواست فرد یا افراد
2- وجدان جمعی:
دور کیم اعتقاد دارد که اگر چه جامعه از فرد فرد افراد تشکیل شده است ولی خود جامعه دارای یک روح مشترک است ک ه وجدان جمعی نام دارد از دیدگاه دور کیم این وجدان جمعی کاملا متفاوت از وجدانهای فردی است و حاکم بر تفکر و وجدان فردیست و در حقیقت خصوصیات فردی هر یک از انسانها ناشی از خصوصیات جمع می باشد
وجدان جمعی از نظر دور کیم مجموع آرا- عقاید- سنت ها و اعتقادات مشترک جامعه است که به کل جامعه حکومت می کند. دور کیم بر این اساس می گوید جرم عملی است که وجدان جمعی جامعه را جریحه دار می کند و مجازات در واقع واکنش جامعه نسبت به فرد مجرم است
4- تقسیمات جامعه شناسیک
دور کیم جامعه شناسی را به 3 دسته تقسیم کرده است
1- مور فولوژی (شکل شناسی اجتماعی)
منظور از این اصطلاح این است که پایه مادی جامعه یا شکل ظاهری آن و جغرافیای جامعه مانند حجم- جمعیت- تراکم و پراکندگی آن و تاثیراتش در جامعه مورد مطالعه قرار می گیرد
2- فیزیولوژی اجتماعی:
در این بخش از جامعه شناسی ساختمان جامعه از نظر سازمانهای مختلف بررسی می شود مثلا جامعه شناسی خانواده برای بررسی خانواده و جامعه شناسی آموزش و پرورش برای بررسی نظام آموزش و پرورش مطالعه می شود
3- جامعه شناسی عمومی:
این بخش در پی بررسی و پیدا کردن قوانین تحولات اجتماعیست
4- همبستگی مکانیکی و ارگانیکی:
یکی دیگر از نظریات دور کیم نظریه همبستگی مکانیکی و همبستگی ارگانیکی است دور کیم این نوع همبستگی ها را در جوامع مختلف مورد مطالعه قرار داده و به این ترتیب رسیده که همبستگی در جوامع به دو نوع همبستگی مکانیکی و ارگانیکی تقسیم می شود به اعتقاد او تقسیم کار موجب تحولی عظیم در جوامع شده است و در واقع به دلیل تقسیم کار است که جامعه سنتی مبتنی بر همبستگی مکانیکی تبدیل جامعه ای صنعتی مبتنی بر همبستگی ارگانیکی می شود دور کیم دلیل ایجاد این تقسیم کار را در ویژگیهای جمعیتی می داند و عقیده دارد که یک جمعیت محدود بدون توسل به تقسیم کار می تواند به زندگی خود ادامه دهد (نظیر جوامع روستایی) اما هنگامی که جمعیت افزایش می یابد و. متراکم می شود ادامه زندگی تنها با انجام تقسیم کار و با توسعه تخصص و افزایش وظایف ممکن خواهد بود . دور کیم نتیجه میگیرد که تراکم جمعیتی تنها به تقسیم کار ختم نمی شود و نتایج این تراکم موجب پدید آمدن تراکم اخلاقی می شود به عبارتی دیگر به اعتقاد ار تراکم اخلاقی به عنوان موتور یا نیروی محرکه توسعه جوامع و منشع تمدن و در واقع حاصل کنش های متقابل افراد است بدین ترتیب دور کیم موفق به برقراری روابط دوجانبه علت و معلولی می شود اول آنکه تراکم و تقسیم کار به نوبه خود عوامل اصلی گسترش تمدن یعنی توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی می شود دوم آنکه تراکم جمعیتی در یک زمان باعث پیشرفت تقسیم کار و تراکم اخلاقی می گردد
نتیجه آنکه با توجه به آنچه گذشت همبستگی مکانیکی را می توان در جوامع سنتی و همبستگی ارگانیکی را در جوامع صنعتی و پیشرفته جستجو کرد
1- همبستگی (انسجام ) مکانیگی: در جمعیت های محدود- بدون تقسیم کار – ادامه حیات اجتماعی مانند جوامع ساده در روستایی
2- همبستگی (انسجام) ارگانیکی: در جمعیت های متراکم – تقسیم کار و پیدای تخصص های گوناگون – تراکم اخلاقی افزایش وظایف- پیدایش تمدن یا توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی مانند جوامع صنعتی شهری)
جامعه شناسی ایستا و پویا:
جامعه شناسی ایستا و پویا از نظریاتی است که در جامعه شناسی به آگوست کنت جامعه شناس کشور فرانسوی و بنیان گذار علم جامعه شناسی نسبت داده اند در تعریف و توصیف جامعه شناسی ایستا که گفته می شود این نوع جامعه شناسی به مطالعه نظم در جامعه می پردازد و به عبارت دیگر پدیده های اجتماعی را در حالت سکون مطالعه می کند و موضوع ان ثبات و تعادل و ساخت جامعه می باشد در حالی که جتمعه شناسی پویا به مطالعه تحول و تغییر در جامعه می پردازد و به عبارت دیگر در این نوع جامعه شناسی پویایی اجتماعی مطالعه می شود پویایی در واقع تابعی است از نظم و ایستایی زیرا به قول کنت بر اساس نظم هر جامعه است که می توان فهمید که تاریخ چیست و ایستایی و نظم و پویایی واژه ترقی را بدنبال دارد و به اعتقاد دور کیم ترقی همان توسعه و نظم می باشد
پاره ای اعتقاد دارند که مطالعه نظم و ثبات و ایستایی در جوامع از وظایف جامعه شناسی ایستا می باشد به عبارت دیگر در جامعه شناسی ایستا جوامع ساده ای که از سکون و نظم ثابتی برخوردارند مانند جوامع ساده روستایی مورد مطالعه قرار می گیرند اما در جامعه شناسی پویا از آنجا که تحرک و پویایی مورد بررسی قرار می گیرد ولی پدیده ما نیز متعلق به جوامع صنعتی که همواره با پویایی و تحول مواجه هستند تحول و تغییر در جوامع هری پیچیده مورد مطالعه قرار می گیرند
1- مکتب اصالت فرد (فردگرایی)
مکتب اصالت فرد (فردگرایی) نظریه ای است که انسانها را پایه عمل اجتماعی قرار میدهد از نظر جامعه شناسی فردگرایی که بر پایه آن فرد واحد اساسی جامعه می باشد یک نظریه علمی نیست
از دیدگاه فردگرایی فرد بر جامعه برتری دارد و پایه اساسی زندگی اجتماعی شناخته می شود به اعتقاد فردگرایان برای مطالعه هر نوع جامعه فقط کافیست که خصوصیات تک تک افراد مطالعه شود به عبارتی دیگر این گروه جامعه را چیزی غیر از جمع عددی افراد نمی داند
طرفداران مکتب فردگرایی را اغلب روانشناسان تشکیل می دهد که در راس آنها فردی به نام گابریل تارد روانشناس بلژیکی نام دارد
2- مکتب اصالت جمع (جمع گرایی)
این مکتب نقطه مقابل مکتب اصالت فردی می باشد در حوزه جامعه شناسی اصالت جمع یعنی هر آنچه به جمع تعلق دارد که بر فرد و عملکرد فردی برتری دارد از این جهت جامعه که ترکیبی از افراد است بر تک تک افراد برتری داته و دارای روح و احساسات و وجدان خاص خود است که بر وجدان فرد برتری دارد
یکی از معروفترین طرفداران مکتب جامعه شناسی جمع در جامعه شناسان دور کیم جامعه شناس فرانسوی است که برای اولین بار اصطلاح وجدان جمعی را در برابر وجدان فردی بکار برد و آن را پایه و اساس جامعه شناسی فرد قرارداد به اعتقاد او وجدان جمعی واقعیتی آشکار است که کاملا متفاوت از وجدان های فردی است
در مقابل دو مکتب فوق نظریه جدیدی در میان روانشناسان اجتماعی دیده می شود که می توان از آن بعنوان نظریه ترکیبی نام برد بر اساس این نظریه در عین حال که نقش و استقلال افراد در جامعه محفوظ است در واقع جامعه نیز دارای وجدان مستقل از افراد است و هیچ یک نمی توانند به عبارت بر پایه این نظریه روح فردی در جامعه کلا حل نمی شود و افراد در انجام امور مختلف مستقل- مختار و آزاد هستند از طرف دیگر جامعه نیز استقلال خود را دارد و افراد جامعه بدون توجه به روح و وجدان جمعی جامعه که در واقع فرهنگ جامعه است نمی توانند به انجام کارها بپردازند . از معروفترین افرادی که معتقد به نظریه ترکیبی هستند یعنی هم برای استقلال افراد و هم استقلال و اهمیت جامعه اعتبار قائل هستند می توان در ایران از استاد شهید مرتضی مطهری یاد کرد.
گروه اجتماعی :
از گروه اجتماعی تعاریف زیادی صورت گرفته است اما به طور خلاصه و روشن می توان گفت گروه اجتماعی تعدادی از افراد است که با هدف و منافع مشترک بر پایه تمایلات احساست و عقاید و رفتار مشترک در جهت تحقق انها همکاری می کنند
گروههای نخستین و دومین:
چارلز کولی جامعه شناس معروف امریکایی گروههای اجتماعی را از نظر نوع روابط به 2 گروه نخستین و دومین تقسیم می کند به این شرح:
1- گروه نخستین:
گروهی است که روابط بین افراد گروه صمیمی عاطفی و احساسی است مانند خانواده. روابط چهره به چهره و دوستانه و تعداد کم افراد از ویژگیهای گروه نخستین محسوب می شود انواع گروههای دوستی در مدرسه و دانشگاه و اداره را می توان از نوع گروه نخستین دانست
2- گروه دومین:
عبارت است از گروهی از افراد که روابط منطقی- خشک و حسابگرانه بین افراد گروه حاکم است مانند گروه کارکنان یک سازمان یک شرکت و یا گروه حذبی
نکته مهم این است که پاره ای از اوقات گروههای دومین در درون خود گروههای نخستین را پرورش می دهند مانند روابط صمیمانه و دوستانه که در درون روابط رسمی کارکنان بوجود می آید در بعضی از فرهنگ ها مانند فرهنگ ما ایرانیان لفوظ گروههای نخستین در گروههای دومین شدت زیادی دارند لازم به یادآوری است که گروههاس نخستین را گروه غیر رسمی و گروههای دومین را گروه رسمی نیز نامیده اند
گروههای غیر ثابت و ناپایدار:
بعضی از گروههای اجتماعی بر اثر شرایط خاص و به صورت خود جوش و بر پایه عواطف و احساسات در جامعه پدید می آیند و در عین حال ناپایدار هستند مهمترین این گروهها را می توان به شرح ذیل نام برد:

1- انبوه خلق:
گروه انبوه خلق از معروفترین گروههای اجتماعی غیر ثابت و ناپایدار است که در اثر شرایط خاص مانند یک حادثه در یک مقطع زمانی معین به صورت تصادفی و یا با برنامه قبلی گرد هم جمع می شوند و در اثر روابط متقابل عاطفی و هیجانی به جنب و جوش می پردازند و در واقع یک عمل اجتماعی انجام می دهند انبوه خلق تصادفی مانند تماشاچیان یک حادثه در خیابانهای شهر و انبوه خلق طبق برنامه قبلی مانند تماشاچیان یک مسابقه ورزشی و یا شرکت کنندگان در یک سخنرانی لازم بذکر است که انبوه خلق از جمله گروههای ناپایدار است که دارای سست ترین روابط اجتماعی است
نکته مهم اینکه اصطلاح انبوه خلق را برای نخستین بار گوستاو لوبون دانشمند معروف فرانسوی در قرن 19 بکار برده است مهمترین خصوصیات انبوه خلق عبارتند از 1- ناپایداری 2- بی نظمی 3- هیجان عانی 4- عدم تفکر 5- ازدست دادن حس تشخیص 6- واکنش مشابه در برابر حادثه
2- عامه مردم:
عامه مردم نوعی گروه اجتماعی است که دارای تجانس کمتر ولی منافع عمومی مشترک و فراوان هستند عامه مردم در برابر عاملی واحد ، عملی واحد انجام می دهند و به طور عمده دارای خصلت سیاسی و اجتماعی هستند مهمترین ویژگیهای عامه مردم را می توان اینگونه خلاصه کرد 1- دارای وسعت بیشتری نسبت به گروه انبوه خلق است 2- در برابر محرک واحد واکنش واحد نشان می دهد 3- دارای نشم است 4- جنبه ارادی دارد.
گروه مرجع ( داوری) :
گروه مرجع گروهی است که فرد عضو آن نیست ولی اصول- مقررات- روابط و قواعد و هنجارهای آن گروه برای وی پذیرفته شده است برای مثال برای پیروان و طرفداران یک مذهب مشخص رهبران مذهبی حکم گروه مرجع را دارند و یا قهرمانان یک ورزش خاص برای طرفداران آن ورزش عنوان رهر آن گروه مرجع را دارا می باشند
رابرت مرتون جامعه شناس معروف گروه مرجع را به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می کند به اعتقاد وی گروه مرجع مثبت آن گروهی است که هنجارهایش مورد قبول جامعه باشد اما گروه مرجع منفی گروهی است که هنجارهایش مورد پذیرش جامعه نیست

گروههای فشار:
گروههای فشار گروههای سازمان یافته ای هستند که قصد نفوذ در دیگران را دارند تا رفتاری مطابق میان آنها انجام دهند. سندیکا و نهادها و انجمن های مختلف از جمله گروههای فشار در یک جامعه محسوب می شوند.نکته مهماینکه احذاب و سازمانهای سیاسی از گروههای فشار به حساب نمی آیند زیرا احذاب به دنبال دست یافتن به قدرت سیاسی و اقتصادی و در واقع تشکیل دولت هستند اما گروههای فشار انگیز هایی نظیر دفاع از حقوق انسانی و امور اخلاقی و مذهبی را دارند.
رفتارهای گروهی:
گروههای اجتماعی در روابط اجتماعی خود رفتارهای مشابهی انجام می دهند که در نتیجه عملکرد واحد گروه را پدید آورد و گروه را به هدفهای مشترک میرساند.
همکاری در گروه کوشش گروه برای رسیدن به اهداف است نکته مهم در رفتارهای گروهی این است که رفتارها و اعمال افراد گروه نسبت به یکدیگر همیشه در جهت هماهنگی و یگانگی گروه نیست رفتار اعضاء گروه نسبت به هم یا بر پایه همکاری و همانندی استوار است که کنش متقابل پیوسته خوانده می شود و یا شکل رقابت – ستیز و سبقت جویی دارد که کنش متقابل گسسته نامیده می شود
در زمانی که اختلاف درون گروهی از بین برود گروه شکل هم سازی پیدا می کند و افراد گروه در نهایت به توفق می رسند
همانندی و یگانه شدن رفتار اعضای گروه در جهت کنش متقابل پیوسته است مشخص ترین شکل همانندی و یگانه شدن- فرهنگ پذیری و جامعه پذیری افراد در گروههای اجتماعی است که در ادامه درباره آن بحث خواهیم کرد.
لازم به یاد آوری است که رفتارهای گروهی همواره در جهت تحقق 2 نیاز اصلی به شرح ذیل صورت می پذیرد
1- گروههای اجتماعی بر طرف کننده نیازهای اساسی است که هیچگاه انسانها به تنهایی از عهده آنها بر نمی آیند مانند خانواده و تولید نسل
2- گروههای اجتماعی در عین حال نیازهای عاطفی و اساسی را برطرف می کنند- بر دامنه فعالیتهای اجتماعی می افزایند و در نهایت زندگی اجتماعی را غنی تر- پرمایه تر و خوش آینده تر می سازند.

عوامل مادی و معنوی در گروه:
2 عامل به شرح ذیل می تواند از مهمترین عوامل موثر در یگانگی و وحدت گروهی محسوب شود.
1- عوامل معنوی مانند افکار- تمایلات- احساسات- آداب و رسوم و عقاید
2- عوامل مادی و اقتصادی نظیر ثروت که از عوامل موثر در یگانگی گروه به حساب می آید
به جز دو عامل نام برده عوامل نوع دیگری به شرح ذیل در وحدت گروهی تاثیر گذارند
1- اندازه گروه : هر چه قدر تعداد اعضای گروه کمتر باشد یگانگی آن بیشتر خواهد بود مانند تعداد اندک اعضای گروه خاواده و یا تعداد اندک اعضای یک گروه درسی
2- روابط گروه نخستین : هر اندازه روابط داخلی گروهها نزدیک تر بوده و بر پایه عواطف و احساسات استوار باشد و یگانگی و وحدت گروه بیشتر خواهد بود
3- تجانس: هماهنگی و تجانس بین عناصر مختلف مادی و معنوی فرهنگ یک جامعه می تواند عامل مهمی در ایجاد یگانگی گروه باشد.
عوامل از هم پاشیدگی گروه:
به اعتقاد جامعه شناسان تحولات سریع اجتماعی و شهرنشینی صنعتی و مهاجرتهای مختلف و ظهور تکنولوژی های جدید اطلاعاتی و ارتباطی می تواند از مهمترین عوامل از هم پاشیدگی گروه محسوب شود.
نقش و پایگاه اجتماعی:
نقش اجتماعی:
عبارت است از رفتار و فعالیت معینی که فرد در گروهی که در آن تعلق دارد انجا می دهد در جوامع امروی از آنجا که یک فرد به چند گروه اجتماعی بستگی دارد لذا هر یک از اعضای جامعه دارای نقش های اجتماعی هستند برای مثال یک فرد در گروه خانواده نقش دارد در گروه شغل یا جمعیت می تواند دارای نقش اجتماعی متعددی باشد نقش اجتماعی را به دو دسته تقسیم می کنند.
الف) نقش محول: نقش محول نقشی است که جامعه برای هر فرد تعیین می کند مانند تقش آموزگاری- نقش استادی- نقش کارمندی و کارگری و غیره …
ب) نقش محقق: نقش محقق نقشی است که فرد با توجه به ابتکارات و ابداعات و خلاقیت های خود برای خودش مشخص می کند و برای به دست آوردن آنها دست به تلاش می زد در واقع نقش محقق دخالت فرد در نقش های محولی است که جامعه به او واگذار کرده است.هرگاه در گروهها و جوامعی که تجانس و هماهنگی بین افراد زیادتر باشد و میان هنجارهای آنها هماهنگی بیشتری وجود داشته باشد در این صورت نقش های گوناگونی که به یک فرد واگذار می شود از تناقض کمتری برخوردار است. برای مثال در جوامع متجانس روستایی یک فرد هم به عنوان پدر خانواده هماهنگ کننده امور خانواده محسوب می شود و هم دایت کننده اعضای خانواده است و هم به خانواده محبت می کند و هم در صورت لزوم آنها را به مجازات می رساند.
در اثر گسترش سریع شهرنشینی و تحولات اقتصادی و صنعتی و بازرگانی امروزه عدم تجانس بین گروهها در جامعه زیادتر شده و گاهی بین نقش های افراد تضاد و اختلاف پیش می آید برای مثال در جوامع پیشرفته امروزی یک پدر در خانواده که در حال وظایف همسری را بر عهده دارد ممکن است از اجرای نقش ها دیگر اجتماعی ناتوان باشد برای مثال یک پرشک هر چقدر هم پزشک ماهر و ورزیده ای باشد ممکن است به علت نقشه های مختلف اجتماعی و عضویت در گروههای اجتماعی و گروههای مختلف نتواند پدر یا همسر موفقی د خانواده باشد
پایگاه اجتماعی :
پایگاه اجتماعی ارزش و امتیازی است که جامعه به نقش افراد می دهد و در واقع هر فردی در قضاوت در مورد دیگران پایگاه اجتماعی افراد را ارزش گذاری می کند. در جوامع امروز نقش های اجتماعی را رتبه بندی می کنند از این رو در هر جامعه بعضی از نقش ها مهمتر از نقش های دیگر به حساب می آید لذا این نقش ها دارای پایگاه های اجتماعی بالاتری هستند در واقع دیگران در مورد نقش اجتماعی ما قضاوت می کنند
تحرک اجتماعی:
تحرک اجتماعی عبارت است از حرکت فرد در نرده بان پایگاههای اجتماعی به عبارت دیگر انتقال یک فرد از یک پایگاه به پایگاه اجتماعی دیگر را تحرک اجتماعی می گویند.
تحرک اجتماعی 2 نوع است 1- تحرک اجتماعی عمودی 2- تحرک اجتماعی افقی
1- تحرک اجتماعی عمودی: عبارت است ازانتقال از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه اجتماعی ناهمانند با پایگاه اجتماعی قبلی. از این لحاظ تحرک اجتماعی عمودی 2 شکل دارد
الف: شکل صعودی که در آن فرد از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه اجتماعی بالاتری می رود مانند مدیری که ناگهان به مقام وزارت می رسد و یا بازرگانی که سریعا و در مدتی کوتاه به یکی از ثروتمندان جامعه تبدیل می شود
ب: شکل نزولی دارد که دراین صورت فرد به پایگاه اجتماعی پائین تری حرکت می کند مانند تاجر ثروت مندی که یکباره و به ناگهان ورشکست می شود و یا وزیری که یک شبه ازکار برکنار میشود.
2-تحرک اجتماعی افقی : انتقال فرد به پایگاه اجتماع همانند و مشابه پایگاه قبلی را تحرک اجتماعی افقی می ناامند در این نوع تحرک اجتماعی موقعیت فرد تغییر می کند بدون آنکه پایگاه اجتماعی او عوض شود مانند انتقال یک کارمندبانک از یک شعبه به شعبه دیگر و یا انتقال یک مدیر مدرسه از مدرسه ای به مدرسه دیگر.
ارزشهای اجتماعی :
در هر جامعه ای با توجه به ویژگیهای فرهنگی آن جامعه مقولات و مفاهیمی ارزشمند تلقی می شود.
به طور خلاصه می توان گفت ارزشهای اجتماعی مفاهیم هستند که برای افراد یک جامعه معین با ارزش و پذیرفتنی هستند برای مثال در جامعه ما ارزش هایی نظیر شرافت- نجابت- صداقت- انسان دوستی- خیرخواهی جزء ارزشهایی به حساب می آیند که مورد قبول جامعه می باشند.
ارزشهای اجتماعی هم دارای جنبه های معنوی و هم مادی است. معمولا در جوامع شرقی به ارزشهای معنوی و در جوامع صنعتی غربی به ارزشهای مادی و اقتصادی تاکید بیشتری می شود
نهادهای اجتماعی :
نهادهای اجتماعی مجموعه یا سیستمی از ارزشها. افکار. تصورات. ضوابط و مقررات اجتماعی هستند که در ساختمان جامعه بنیان گذاری شده اند و برای افراد بصورت ارزشها و مقررات اجتماعی در آمده اند و در نهایت مردم هر جامعه ناگزیرند آنها را رعایت کنند.
نهادهای اجتماعی در اثر یک نیاز اجتماعی شکل گرفته و توسعه پیدا کرده اند لذا هر نهاد اجتماعی کارکرد یا وظیفه ای در رابطه با آن نیاز اجتماعی داشته و بدین ترتیب به تعادل جامعه یاری میرساند
انواع نهاد های اجتماعی:
بعضی نهادها بنا بر ضرورت در همه جوامع بوجود آمده و به عنوان نهاد اصلی یا نهاد نخستین تلقی می شوند مانند نهاد مذهب / نهاد خانواده. نهاد سیاست. نهاد اقتصاد و نهاد آموزش و پرورش
ویژگیهای نهاد اصلی یا نخستین:
نهاد های اصلی یا نخستین در همه جوامع عمومیت دارند و نیازهای اساسی جوامع را پاسخگو هستند
ویژگیهای نهاد دومین یا فرعی :
نهاد های دومین یا نهادهای فرعی نهادهایی هستند که نیازهای درجه دوم انسان را برآورده می کنند و لذا عمومیت کمتری دارند مانند نهادهای ورزشی و تفریحی و فرهنگی
نهادهای اجتماعی در یکدیگر تاثیر داشته و از هم تاثیر پذیرند مانند تاثیر نهاد مذهبی و نهاد سیاست در دیگر نهادهای جامعه
علاوه بر اینها هنگامی که چند نهاد متناجس (هم جنس) و مشابه یکدیگر با هم پیوند بخورند یک نظام نهادی را به وجود می آورند مانند نظام نهادی اقتصاد که از نهادهای گوناگون نظیر نهاد توزیع. نهاد مصرف. نهاد فروش. و نهاد بانکی و پولی تشکیل می شود یا نظام نهادی فرهنگ که از نهادهای آموزشی. هنری و تئاتر و سینما تشکیل می گردد.
سازمانهای اجتماعی :
از آنها که تامین نیازهای جامعه در قالب نهادهای اجتماعی است و ضرورت این نهادها برای بقا و تداوم انسانها انکارناپذیر است لذا انسانها در مراحل مختلف زندگی اجتماعی دست به ایجاد سازمانهای اجتماعی می زنند.
سازمان در مفهوم سیستمی خود مجموعه ای است که از اجزا و عناصر مختلف تشکیل شده و هر یک از عناصر آن در رابطه با دیگری عهده دار کار مشخصی می باشد که در نهایت کارکرد واحد و یکسان سازمان را پدید می آورند.
سازمانهای اجتماعی در واقع شکل رسمی و عین نهادهای اجتماعی هستند که برای تحقق اهداف نهادهای اجتماعی کارکرد مشخص را بروز می دهند برای مثال دانشگاه یک سازمان اجتماعی است که مرکب از سازمانهای کوچکتری نظیر دانشکده هاست و هر دانشکده نیز از سازمانهای کوچکتری مانند گروههای آموزشی مختلف آموزشی تشکیل می شود
سازمان اجتماعی = سیستم اجتماعی
سازمانهای فرعی اجتماعی = زیر سیستم
همانگونه که گفته شد سازمان و سیستم عبارت است از مجموعه واحد یا یک سازمان که از اجزا و عناصر مربوط به یکدیگر تشکیل شده است بر این اساس یک ذره اتم و مچنین یک وزارت خانه یک سیستم محسوب می شوند اختلاف بین این دو آن است که اتم با محیط خود رابطه ندارد و در صورت ایجاد رابطه هسته اتم متلاشی شده و به صورت انرژی در می آید اما وزارت خانه همیشه در حال رابطه با محیط خود می باشد و در صوت قطع این رابطه متلاشی می شود نوع اول را سیستم بسته و نوع دوم را سیستم باز می گویند
مشخصات سیستم:
ما در زندگی اجتماعی خود با انواع سیستم ها روبرو هستیم آنچه در ادامه پیرامون مشخصات سیستم ها گفته می شود قابل عمومیت دادن به تمام سیستم ها و سازمانهای اجتماعی است و اینکه مشخصات سیستم ها:
1- ورودی ها: مانند نیروی انسانی . لوازم. بودجه. تقاضاهای مردم نظیر پروانه ساختمان و تغییر کاربری در مورد شهرداری ها و تقاضای خرید اتومبیل در مورد صنایع خودروسازی
2- عملیات: ورودی ها تغییر می کنند مانند تقاضای پروانه ساختمان که شامل عملیات زیادی در شهرداری می شود.
3- خروجی ها: ورودی ها پس از انجام عملیات خارج می شوند و ممکن است به صورت خدمات از شهرداری و فارق التحصیل از دانشگاه و کالا ار کارخانه خارج شوند
4- گردش دایره ای: پس از خروج و صادرات سیستم می تواند از محیط خود مواد و نیرو بگیرد مانند شهرداری که در صورت انجام خدمات می تواند انواع عوارض را از شهروندان دریافت کند
5- نیل به کمال: (رسیدن به کمال) سیستم ها در طول زمان از سادگی به پیچیدگی و کمال می روند مانند شهردار تهران و دانشگاهها
6- نیل به فنا: در اثر بی نظمی در سیستم ها این مسئله پیش می آید و جنبه طبیعی دارد ولی طبیعی است برای زنده ماندن با این حالت باید مبازه کرد.
7- نیل به تعادل: این حالت در صورتی است که اجزای یک سازمان با یکدیگر ارتباط منطقی داشته و کل سازمان ارتباط درست با مردم داشته باشد به گفته یکی از دانشمندان هر سیستمی در طول زمان یا از بین رفته و یا از راه سازگاری با محیط می تواند به زندگی خود ادامه دهد و بر این اساس ایجاد تغییر و تحول در سازمانهای اجتماعی امری ضروری است.
8- تناسب اجزا : اگر جزئی از سیستم نا متناسب باشد چنانچه هر گاه سیستم متلاشی نشود دست کم نا منظم کار میکند مانند نصب موتور یک کامیون بزرگ روی یک اتومبیل کوچک سواری
9- مجموعه واحد نه جمع اجزا : سیستم اجتماعی به صورت مجموعه واحد چیزی غیر از جمع اجزا است برای مثال جمع مقاومت 5 عدد چوب به طور جداگانه با مقاومت مجموع چوبها به صورت یک شکل واحد فرق می کند بر همین اساس قدرت تولیدی 100 نفر به طور انفرادی با قدرت تولیدی 100 نفر به صورت یک سازمان یا مجموعه متفاوت است.
سازمانهای رسمی و غیر رسمی:
سازمانهایی که طبق طرح و نقشه قبلی و با ساختار تشکیلاتی مشخصی به وجود می آیند سازمانهای رسمی نام دارند. بین افراد و سازمانهای رسمی روابطی منظم . دقیق منطی و رسمی برقرا استمانند دانشگاه و شرکت یا اداره و موسسه
سازمانهای غیررسمی سازمانهایی هستند که بر خلاف سازمانهای رسمی بر پایه نقشه خاص و یا طرح قبلی تشکیل نشده اند بلکه این گونه سازمانها بر روابط خود جوش و عاطفی و مناسبات دوستانه استوار می باشند مانند اغلب نهادها و سازمانهایی که در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به وجود آمدند مثل جهاد سازندگی و بسیج
پدید امدن روابط غیر رسمی که بر پایه عواطف و دوستی اعضا استوار می باشد در اغلب اوقات درتحکیم سازمانهای رسمی و افزایش قدرت کارکرد آن موثر بوده و در نوع خود پدیده مطلوب است اما در برخی موارد سازمانهای غیر رسمی به عنوان عوامل کارساز و مسلط به سازمانهای رسمی شکل می گیرند و کارکرد و اهداف سازمانهای رسمی را تحت تاثیر قرار می دهند از این رو به اعتقاد جامعه شناسان شناخت سازمانهای غیر رسمی امری ضروری است
نهاد خانواده:
خانواده کوچکترین واحد جامعه است که در همه جوامع وجود دارد و تمامی انسانها از مسیر آن به متن جامعه انتقال یافته اند
جامعه شناسان از خانواده تعاریف مختلفی ارائه کرده اند که به طور خلاصه و ساده می توان گفت خانواده گروهی از افراد است که بین آنها روابط زن و شوهری و یا پدر و مادر به فرزندی وجود دارد به بیان دیگر گروهی که میانشان روابط زناشویی (سببی) و یا روابط خویشاوندی (نسبی) وجود دارد خانواده نامیده می شود.
انواع خانواده:
خانواده را از جهتی به 2 دسته تقسیم میکنند 1- خانواده گسترده 2- خانواده هسته ای (مستقل)
1- خانواده گسترده: خانواده گسترده شامل پدر و مادر و فرزندان و پدر بزرگها و مادربزرگها و سایر خویشاوندان نزدیک می باشد و از پدیده های دوران جوامع کشاورزی و نیمه صنعتی می باشد. رواابط سببی و نسبی یعنی روابط زناشویی و روابط خویشاوندی از ویژگیهای خانواده گسترده محسوب می شود همچنین فرزندان خانواده های گسترده پس از ازدواج و حتی رسیدن به استقلال اقتصادی همچنان در خانواده پدر و مادری باقی می مانند.
2- خانواده هسته ای (مستقل): خانواده ای که از پدر و مادر و فرزندان آنان تشکیل شده باشد خانواده هسته ای یا مستقل نام دارد خانواده هسته ای بر روابط سببی استوار است از این رو خانواده هسته ای را نیز خانواده زن و شوهری هم می گویند د خانواده هسته ای فرزندان پس از دوران جوانی و پیدا کردن شغل از خانواده جدا شده و خانواده جدید و مستقلی را تشکیل می دهند امروزه اغلب خانواده های شهری و جوامع صنعتی را خانواده هسته ای تشکیل می دهند به عبارتی دیگر خانواده هسته ای از پدیده های جوامع صنعتی به شمار میرود
خانواده پدر تباری:
خانواده هایی که از پدر نسب می گیرند خانواده پدر تباری نام دارند مانند کلیه خانواده هایی که در جوامع اسلامی وجود دارند.
خانواده مادر تباری:
خانواده ای است که از مادر نسب می گیرد توضیح اینکه فرزندان در جوامع غربی پس از رسیدن به سن خاص (تقریبا 18 سالگی ) این اختیار را دارند که نسب (فامیلی) خود را از پدر یا مادر بگیرند
در مورد دامنه همسر گزینی خانواده به 2 نوع تقسیم می شود
1- خانواده درون همسری که افراد خانواده به دلیل بسته بودن دایره گروه مجبور به ازدواج با افراد در درون گروه خود هستند مانند ازدواج در جوامع سنتی و کشاورزی این نوع ازدواجها در جامعه ما اغلب به عنوان ازدواج فامیلی شهرت دارند
2- خانواده برون همسری: در این نوع خانواده تشکیل خانواده برپایه ازدواج با افراد خارج از گروه می باشد مانند ازدواج در اغلب جوامع جدید و شهرهای صنعتی
خانواده پدر سالاری: به خانواده هایی که قدرت و هدایت خانواده در دست پدر قرار می گیرد پدر سالاری گفته می شود
خانواده مادر سالاری: در صورتی که مادر به عنوان رئیس خانواده فعالیت کند اینگونه خانواده را مادر سالاری می گویند
انواع خویشاوندی در کشور: روابط خویشاوندی در ایران را به شرح ذیل میتوان خلاصه کرد
1- خیشاوندی نسبی: که بر پایه خویشاوندی خونی استوار است
2- خویشاوندی سببی که روابط بین افراد و خانواده هایی می باشد که خویشاوندی سببی ناشی از ازدواج را دارند
3- خویشاوندی رضاعی که عبارت است خویشاوندی بین 2 نفر که برای مدتی خاص از یک مادر شیر خورده اند
4- خویشاوندی بر پایه فرزند خواندگی که این نوع خویشاوندی اعتبار قانونی دارد ولی دین اسلام آن را نمی پذیرد.
فرهنگ
یکی از مهم ترین موضوعات در مباحث مربوط به جامعه شناسی مفهوم فرهنگ است. فرهنگ عبارتست از مجموعه عقاید، رسوم، هنرها، اخلاق، دانش، رفتارها، آداب و رسوم، معنویات و کلیه اشیای مادی گه مردم جامعه آن را می آموزند و به دیگران انتقال می دهند. بنابراین تمامی اشیا و عقاید یک جامعه از باورها و اداب و رسوم گرفته تا بستنی، تا موسیقی، تا اصطلاحات عامیانه جزور فرهنگ جامعه تلقی می شود. از نظر جامعه شناسان چه تابلوی نقاشی کمال الملک، چه منشور کوروش، و چه بیلبوردی یک نماد مذهبی را به نمایش می گذارد، همگی جزو فرهنگ یک جامعه هستند. به اجزای فرهنگ عنصر فرهنگی گفته می شود.
فرهنگ به دو بخش تقسیم می شود:
1- فرهنگ مادی، به کلیه تولیدات و وسایل فنی و مادی، اختراعات و اکتشافات فرهنگ مادی گفته می شود.
2- فرهنگ غیرمادی، به مجموعه آداب و رسوم، سنت ها و همه دستاوردها هنری، اخلاقی، فلسفی و علمی انسان ها فرهنگ غیرمادی گفته می شود.
نوآوری
به ایجاد، ارائه و اضافه کردن یک ایده یا شیء جدید به فرهنگ نوآوری گفته می شود.
اشاعه فرهنگی
جوامع همه عناصر فرهنگی را خود ایجاد نمی کنند، بلکه ممکن است برخی از عناصر فرهنگی را از سایر جوامع دریافت کرده باشد که به آن اشاعه فرهنگی می گویند.
پس اشاعه فرهنگی به فرایندی گفته می شود که از طریق آن یک عصر فرهنگی از یک گروه به گروه دیگر و یا از یک جامعه به جامعه دیگر انتقال پیدا کند. مثلا ورود اتومبیل به ایران یا ورود فرش به کشورهای اروپایی از مصادیق اشاعه فرهنگی هستند.
تاخر فرهنگی
وقتی یک عنصر فرهنگی به یک جامعه اشاعه پیدا می کند، درواقع بخش مادی عنصر فرهنگی وارد جامعه شده اما به یک مدت زمان خاصی نیاز است تا جامعه بتواند با بخش غیرمادی عنصر فرهنگی نیز هماهنگ شود و با آن تطابق پیدا کند.
تاخر فرهنگی به یک دوره عدم تطابق گفته می شود که فرهنگ غیرمادی هنوزی با بخش مادی فرهنگ تطابق پیدا نکرده است.
هنجار
افرادی که در یک جامعه یا یک گروه زندگی می کنند معمولا بر اساس قواعد، هنجارها و اصول عامی که در آن جامعه یا گروه وجود دارد عمل می کنند، و رفتار افراد باید به شکلی باشد که مورد پذیرش اعضای گروه اجتماعی باشد.
به اصول، مقررات، ضوابط و قواعد رفتار اجتماعی، هنجار گفته می شود. هر گروهی و اعضای هر گروه از هنجارهای خاص خود پیروی می کنند.
نکات مهم درباره هنجار
هرگاه عضوی وارد گروه بشود باید خود را با هنجارهای گروه هماهنگ کند. این هماهنگی را بین اعضای واحدهای نظامی مشاهده کرده اید. وقتی فردی وارد یک واحد نظامی می شود، از تشریفات نظامی گرفته تا طرز مکالمه و لباس و حرکات خود را باید با محیط نظامی هماهنگ کند. یا وقتی فردی وارد محیط علمی می شود باید خود را با هنجارهای کلاس، دانشگاه یا مدرسه هماهنگ نماید. به همین ترتیب وقتی فردی وارد یک مهمانی رسمی می شود خود را با هنجارهای پذیرفته شده مهمانی هماهنگ می کند.
راه های انتقال هنجارها
1- فرهنگ خانوادگی: ما در خانواده یاد می گیریم که چه هنجارهایی در گروه یا جامعه وجود دارد که باید رعایت شود.
2- باورها و اعتقادات مذهبی:
3- وسایل ارتباط جمعی: درباره این موضوع که در جامعه، گروه و محیط های مختلف اجتماعی چه هنجارهایی را باید رعایت کنیم، وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه، کتاب، فیلم و … نقش مهمی ایفا می کنند.
ناهنجاری
اگر افراد از هنجارهای پذیرفته شده گروه یا جامعه پیروی نکنند، ناهنجاری یا کجروی گفته می شود.
افراد بهنجار و ناهنجار
به افرادی که با هنجارهای جامعه یا گروه و اصول و قواعد و مقررات و ضوابط جامعه همنوا و سازگار باشند افراد بهنجار گفته می شوند و اگر با قواعد و اصول و مقررات جامعه یا گروه ناسازگار باشند ناهنجار خوانده می شوند.
انحراف اجتماعی
به ناسازگاری افراد با هنجارهای جامعه کجروی یا انحاراف اجتماعی گفته می شود.
علل بروز کجروی:
1- فشارهای اجتماعی: افرادی که در جامعه و محیط اجتماعی زندگی می کنند، در معرض انواع و اقسام فشارها و تحمیل هایی که از طرف زندگی اجتماعی به آنها تحمیل شده قرار دارند. اگر این فشارها از توان و ظرفیت فرد خارج باشد ممکن است فرد به ناهنجاری و انحاراف کشیده شود.
2- تحولات اجتماعی: نفوذ علم، تکنولوژی و گسترش ابزار مادی و فنی و تسلط آنها بر انسان و فشارهای وارده از جانب تکنولوژی باعث می شود انسان ها در معرض تضادهای اجتماعی، روحی قرار بگیرند و آمادگی کجروی پیدا کنند.
3- توزیع نابرابر و نامتناسب قدرت، درآمد و سایر امکانات اجتماعی: این عوامل نارضایتی اجتماعی را افزایش می دهد و باعث کجروی می شود.
4- تحمیل های نظام اقتصادی و سیاسی: گاهی اوقات نظام سیاسی و اقتصادی شرایطی را که برای افراد جامعه نامطلوب است و تحمل آن دشوار است به افراد جامعه تحمیل می کند. این تحمیل باعث می شود افراد برای تامین نیازهای سیاسی و اقتصادی خود به کجروی روی بیاورند.
طبقه
به گروه وسیعی از افراد که دارای منابع اقتصادی مشابه هستند و این منابع بر شیوه زندگی این افراد تاثیر می گذارد طبقه اجتماعی می گویند.
تحرک اجتماعی:
عبارتست از جابجایی افراد یا گروه ها از یک موقعیت خاص در نظام قشربندی به لایه دیگر.
امکان تحرک اجتماعی در همه جوامع به طور یکسان فراهم نیست. به جومعی که امکان تحرک اجتماعی وجود دارد، جوامع باز و به جوامعی که امکان تحرک اجتماعی وجود ندارد، جوامع بسته گفته می شود.
انواع تحرک اجتماعی
تحرک اجتماعی افقی: گاهی افراد از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه دیگری در همان سطح جابجا می شود اما طبقه او عوض نمی شود. مثلا فرد شغلش را عوض می کند اما طبقه او تغییر نمی کند. مثلا معلم است و جزو طبقه متوسط، تبدیل به کارمند می شود که او هم جزو طبقه متوسط است با همان حقوق.
تحرک اجتماعی عمودی: گاهی فرد از یک پایگاه به پایگاه دیگر جابجا می شود اما طبقه او هم عوض می شود. مثلا جزو طبقه متوسط بوده با تغییر شغل یا کسب درآمد یا تحصیلات جزو طبقه بالای جامعه قرار می گیرد. یا ممکن است فرد جزو طبقه بالای جامعه باشد به علت ورشکستگی یا از دست دادن ثروت جزو طبقه متوسط قرار گیرد. به این حالت ها تحرک اجتماعی عمودی گفته می شود.
گروه
هنگام مطرح کردن بسیاری از مباحث مربوط به جامعهشناسی و ارائه بسیاری از مفاهیم، از کلمه یا مفهوم گروه استفاده میکنیم. این گروه به چه معنی است؟
از نظر تعریف گروه عبارتست از تعدادی از افراد که با هدف و منافع مشترک در کنار هم قرار گرفته اند و برای رسیدن به اهداف مشترک با هم همکاری می کنند. گروه از تعدادی از افرذاد تشکیل می شود که بر اساس تمایلات، خواسته ها، احساسات، یا عقاید مشترک و در جهت تحقق اهداف مشترک با هم همکاری می کنند..
چند ویژگی در رابطه با گروه قابل توجه است:
1- از نظر تعداد به سه نفر یا بیشتر گروه اطلاق می شود.
2- اعضای گروه حتما با هم ارتباط متقابل دارند
مثال: مدرسه، حزب، خانواده، ایل، کارمندان یک سازمان و … یک گروه را تشکیل می دهند.
انواع گروه از نظر چارلز کولی
دو نوع گروه وجود دارد:
1- گروه اولیه یا نخستین
2- گروه ثانویه یا دومین.
گروه نخستین: در این نوع گروه، روابط بین افراد صمیمی، عاطفی و احساسی است. مثل خانواده، ایل، طایفه.
ویژگی های گروه نخستین:
1- همکاری نزدیک و عاطفی
2- کم بودن تعداد افراد
3- روابط چهره به چهره
4- روابط دوستانه و صمیمی
گروه ثانویه: در این نوع گروه، روابط بین افراد منطقی، خشک و حسابگرانه است. مثل کارکنان یک موسسه یا یک گروه حزبی. این گروه ها معمولا بر اساس اراده و خواست افراد به وجود می آیند.
سایر انواع گروه
علاوه بر گروه ثانویه و اولیه چندین نوع گروه داریم:
گروه بسته: ورود به این گروه ها محدود یا ممنوع است. مانند برخی از گروه های فرقه ای و مذهبی خاص، یا مانند عضویت در تیم ملی
گروه باز: عضویت در برخی از گروه ها برای همه آزاد است. مثل گروه های ورزشی محلی
گروه مرجع: گاهی اوقات گروهی وجود دارد که ما عضو آن گروه نیستیم، اما اصول، مقررات، ضوابط و قواعد رفتاری آن گروه برای ما قابل قبول و الگوست. ما به این گروه ها گروه مرجع می گوییم.
گروه فشار: برخی از گروه ها با این هدف شکل می گیرند که در دیگران نفوذ کنند و آنها را وادار کنند که رفتاری مطابق میل آنها انجام ندهند. به این گروه ها گروه فشار می گوییم. مثلا گروه های حمایت از مصرف کننده یا سندیکاها
نهاد اجتماعی
نهاد اجتماعی مجموعه از اصول و مقررات است که در جامعه ریشه گرفته و بر رفتار انسان ها حاکم است و سرپیچی از آن مشکل و گاهی غیرممکن است. نهادهای اجتماعی تنظیم کننده شیوه ها و الگوهای رفتار اجتماعی افراد هستند چند ویژگی دارند.
مثال: نهاد خانواده، نهاد آموزش و پرورش، نهاد قانون و ….
خصوصیات نهادها
ویژگی های نهادها به شرح زیر است:
1- از قبل طرح ریزی نشده اند. بلکه بر اساس نیاز انسانها و برای تامین نیازهای انسان ها به وجود آمده اند.
2- ماندنی و قدیمی هستند. انسان ها آنها را در برابر خود ساخته شده می بینند.
3- عمومیت دارند و در همه جوامع وجود دارند.
4- نهادها با هم رابطه متقابل دارند.
5- ذهنی و انتزاعی اند.
سازمان اجتماعی
یکی از ویژگی های مهم نهادها این است که ذهنی و انتزاعی اند. اما انسان ها برای تامین نیازهای خود به ساختارهای واقعی و عینی هم نیاز دارند. این ساختارهای عینی و واقعی که برای تحقق اهداف نهادهای اجتماعی ایجاد شده اند سازمان ها هستند.
تعریف سازمان
سازمان تجمع تعداد زیادی از افراد است که بر اساس روابط غیرشخصی اداره می شود و برای رسیدن به اهداف معین ایجاد شده و در ساختمان ها یا محیط های فیزیکی خاصی که برای تحقق این اهداف بنا شده نمود پیدا می کند.
نکته قابل توجه درباره سازمان ها این است که اگرچه در سازمان ها روابط رسمی حاکم است اما شبکه های غیررسمی هم در سازمان ها به وجود می آید.
ویژگی های تحقیق در جامعه شناسی
همانطور که می دانیم جامعه شناسی از روش های مشخص و منظم برای جمع آوری و دسته بندی اطلاعات استفاده می کند. موضوع علم جامعه شناسی پدیده های اجتماعی هستند و ما هنگام انجام مطالعه جامعه شناسی چند هدف را دنبال می کنیم و به چند اصل توجه داریم:
1- می خواهیم بدانیم آیا بین پدیده ها رابطه ای وجود دارد یا خیر؟
مثال: بین تحصیلات و گرایش به اعتیاد رابطه وجود دارد. مثلا کسانی که تحصیلات کمتری دارند گرایش بیشتری نسبت به اعتیاد دارند یا بالعکس. در این حالت ما در حال بررسی همبستگی بین پدیده ها هستیم و بر اساس رعایت اصل همبستگی پدیده های اجتماعی را بررسی می کنیم. پس یکی از اصول مهم انجام تحقیق اجتماعی رعایت اصل همبستگی است.
2- گاهی اوقات می خواهیم بدانیم آیا دلیل خاصی باعث وقوع پدیدهها شده است؟
مثال: مثلا میخواهیم بدانیم چرا افراد نسبت به اعتیاد گرایش پیدا میکنند و به دنبال پیدا کردن چرائی وقوع پدیدهها هستیم. دراین حالت ما بر اساس رعایت علت اصل علیت در حال بررسی پدیده های اجتماعی هستیم. پس یکی دیگر از اصول مهم انجام تحقیق اجتماعی رعایت اصل علیت است.
3- وقتی در حال انجام تحقیق اجتماعی این باور را داریم که پدیده های اجتماعی از اصول منظمی پیروی می کنند و ما می توانیم آن اصول و قواعد را مورد بررسی قرار دهیم، معتقدیم که پدیده های اجتماعی تصادفی رخ نمی دهند و از قوانینی پیروی می کنند. بنابراین بر اساس رعایت اصل قانونمندی پدیده های اجتماعی را بررسی می کنیم.
با توجه به آنچه که بیان شد، اصول تحقیق علمی عبارتند از :
1- اصل همبستگی
2- اصل علیت
3- اصل قانونمندی
تفاوت روش های تحقیق در علوم طبیعی با روش های تحقیق در علوم اجتماعی
1- محقق علوم طبیعی می تواند موضوع مورد تحقیق خود را در شرایط آزمایشگاهی بررسی کند، اما این امکان برای محقق علوم اجتماعی فراهم نیست. محقق علوم اجتماعی نمی تواند انسان ها را در یک محیط دربسته آزمایشگاهی محصور و زندانی کند و مثلا تاثیر شرایط اقتصادی خانواده را بر گرایش آنها به اعتیاد بررسی کند.
2- موضوع تحقیق بر محقق علوم طبیعی تاثیری ندارد، اما ممکن است محقق علوم اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد یا احساسات او را تحریک کند و در نتیجه گیری نهایی او اثر بگذارد. محقق علوم اجتماعی نمی تواند نسبت به موضوع تحقیق خود و احساسات او – که یک انسان است- بی تفاوت باشد.
مراحل کلی تحقیق
مراحل کلی تحقیق عبارتند از:
1- انتخاب دقیق و مشخص موضوع تحقیق
مثال: بررسی وضعیت اعتیاد بین دانش آموزان دبیرستانی شهرستان آمل
2- بررسی مقدماتی و جمع آوری اطلاعات و داده های مختلف درباره موضوع تحقیق
مثال: بررسی و جمع آوری اطلاعات درباره دانش آموزان دبیرستانی شهرستان آمل
3- طرح فرضیه درباره موضوع تحقیق و بر اساس نتایج مقدماتی تحقیق و اطلاعات اولیه
مثال: فرضیه 1: بین زمینه خانوادگی افراد و اعتیاد رابطه وجود دارد؛ فرضیه 2: یا بین سابقه اعتیاد در خانواده و اعتیاد نوجوان رابطه وجود دارد.
4- انجام تحقیق گسترده با استفاده از شیوه های تحقیقاتی موجود
5- در صورت تایید فرضیه، کشف قوانین حاکم بر موضوع
مثال: تایید فرضیه 1 و رد فرضیه 2.
6- تنظیم و تدوین تئوری علمی بر پایه قوانین کشف شده.
مثال: تدوین الگوی اعتیاد در بین دانش آموزان دبیرستانی شهرستان آمل
فنون تحقیق
برای انجام تحقیق از فنون مختلفی می توان استفاده کرد که عبارتند از:
1- مشاهده: مشاهده عبارتست از درک دقیق واقعیت با استفاده از حواس و ابزار علمی که به صورت با واسطه و بدون واسطه انجام می شود.
مشاهده مستقیم: ممکن است هنگام انجام مطالعه فرد عضو جامعه مورد بررسی باشد که به آن مشاهده مستقیم می گویند.
مشاهده غیرمستقیم: ممکن است هنگام انجام مطالعه فرد عضو جامعه مورد بررسی نباشد و فقط به منظور بررسی جامعه در آن حضور پیدا کرده باشد که به آن مشاهده غیر مستقیم می گوییم.
2- مصاحبه: مصاحبه عبارتست از ملاقات برنامه ریزی شده محقق با فرد یا افراد مورد نظر و انتخاب شده برای تحقیق و طرح سوالات کلی یا جزئی توسط محقق و بحث یا مذاکره برای کسب نظرات مصاحبه شونده درباره موضوع تحقیق.
3- پرسشنامه: پرسشنامه عبارتست از برگه ای که تعدادی سوالات دقیق و سنجیده در باره موضوع تحقیق روی آن درج شده است و پاسخگو به آنها پاسخ می دهد.
در پرسشنامه دونوع سوال مطرح می شود که عبارتند از: سوالات باز و سوالات بسته.
سوال باز: پاسخ دهنده بسته به میل خود به سوال پاسخ می دهد.
سوال بسته: پاسخ دهنده برای ارائه پاسخ با محدودیت مواجه است و باید از بین گزینه های ارائه شده به عنوان پاسخ انتخاب کند.
انواع روش ها در جامعه شناسی
روش های کمی:
این نوع روش ها روش هایی هستند که با استفاده از ابزار خاص اطلاعاتی جمع آوری می شوند و قابل مقایسه عددی و کمی با هم هستند. نتایج به دست امده قابل شمارش هستند و روی داده های جمع آوری شده می توان تجزیه و تحلیل کمی انجام داد. به دوصورت انجام می شود: تمام شماری و نمونه گیری.
در تحقیق کمیِ تمام شماری تمام جمعیت موردنظر مورد پرسش قرار می گیرد. سرشماری ها از نوع تمام شماری هستند.
گاهی اوقات لازم است که نمونه ای از جمعیت انتخاب شود و مورد بررسی قرار بگیرد.
روش های کیفی:
گاهی اوقات نمی توان تمام اطلاعات موردنیاز را با استفاده از روش های کمی جمع آوری کرد. مثلا می خواهیم یک فیلم را تحلیل کنیم یا یک فیلم را مورد بررسی قرار دهیم. در این صورت ناگزیر هستیم که از روش های کیفی برای بررسی استفاده کنیم.
علاوه بر اینکه روش های تحقیق به دو گروه کلی کمی و کیفی تقسیم می شوند برای انجام تحقیقات اجتماعی از روش های دیگری هم استفاده می شود که برخی عبارتند از:
1- روش های تاریخی و اسنادی:
برخی از پدیده ها در گذشته اتفاق افتاده اند و از دسترسی مستقیم دور هستند. در این حالت محقق اسناد موجود را به کار می گیرد و با استفاده از روش های کتابخانه ای اطلاعات موردنیاز خود را جمع آوری و تجزیه و تحلیل می کند.
2- مونوگرافی:
گاهی اوقات ما یک تحقیق کاملا عمیق و ژرف در مورد کلیه جوانب یک موضوع کاملا محدود و مشخص انجام می دهیم که به آن مونوگرافی می گوییم. مثال: شناخت کلیه امور اجتماعی، فرهنگی، آداب، رسوم، فعالیت ها، امور جمعیتی و … در یک ده، یا شهر یا کشور.
مشکلات تحقیق
1- عدم دستیابی به اهداف علمی: تحقیقات اجتماعی معمولا به سفارش موسسات تحقیقاتی انجام می شود و در نتیجه ممکن است منافع کوتاه مدت مدنظر قرار بگیرند.
2- مشکلات اجرائی: در بسیاری از کشورها اطلاعات دقیق و دسته بندی شده وجود ندارند، یا امکان جمع آوری اطلاعات درست فراهم نیست. همچنین ممکن است مردم از بیان حقیقت خودداری کنند. منابع جمع آوری اطلاعات هم ممکن است ناقص باشد.
3- خدشه دار شدن آزادی تحقیق: تحقیق اجتماعی باید در محیطی آزاد و دور از تعصب فردی یا گروهی باشد. چون آزادی کامل در بسیاری از کشورها وجود ندارد ممکن است در بعضی از حوزه ها اصلا تحقیقی انجام نشود یا پژوهشگران از آزادی کافی برای جمع آوری اطلاعات برخوردار نباشند.
4- کمیت گرایی: گرایش به آمار و اطلاعات عددی در جامعه شناسی بسیار بالاست. گرچه استفاده از آمار بسیار ضروری است، اما بسیاری از رفتارهای انسانی جنبه ذهنی دارد و با استفاده از آمار و اعداد نمی توان آنها را شناخت.
5- دخالت عواطف و عقاید انسانی: موضوع جامعه شناسی با عواطف و احساسات و اعتقادات و ارزش های اجتماعی ارتباط دارد. جامعه شناس هم خود از همین ارزش ها و عواطف برخوردار است. لذا نمی تواند هنگام انجام تحقیق به آن توجه نکند. ممکن است محقق در قضاوت نهایی خود و هنگام جمع بندی نهایی دچار اشتباه شود و عقاید شخصی خود را در جمع بندی نهایی دخالت دهد.
تفکرات اجتماعی فارابی
یکی از متفکران اسلامی که در زمینه مسائل اجتماعی مطالبی مطرح کرده است، فارابی است. فارابی در قرن چهارم هجری قمری زندگی می کرد و تفکراتی در زمینه زندگی اجتماعی انسان دارد. او هم موضوع مدینه فاضله را مطرح می کند که شباهت هایی با مدینه فاضله افلاطون دارد. فارابی سه نوع جامعه را از هم تفکیک می کند:
1- جامعه عظمی: اجتماعات بسیار بزرگ را جوامع عظمی می نامد. به تعبیر امروزی کشورها جزو جوامع عظمی هستند.
2- جامعه وسطی: به یک قوم در یک واحد سکونت کوچک تر جامعه وسطی می گوید. شاید شهرها را بتوان جوامع وسطی دانست.
3- جامعه صغری: افرادی که در یک دهکده کوچک یا محله زندگی می کنند جامعه صغری تشکیل می دهند.
فارابی جزو اولین کسانی است که تیپولوژی درباره جوامع انسانی ارائه کرده است و از نظر سطح خرد، میانی و کلان جوامع را تقسیم بندی کرده است.
در مدینه فضله افلاطون، افراد با هم همکاری دارند و از طریق همکاری با هم به سعادت می رسند.
تفکرات اجتماعی ابن خلدون
یکی دیگر از متفکران مسلمان ابن خلدون است. وی در قرن هشتم هجری قمری زندگی می کرد و در کتابی به نام العبر و دیوان المبتدا و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر به طور کامل مباحث اجتماعی مطرح کرده است. بسیاری معتقدند که ابن خلدون بنیانگذار علم اجتماع به مفهوم علم جدید که جامعه شناسی نام گرفته، است. چون او ده قرن قبل از اگوست کنت مباحث جامعه شناسی را مطرح کرده است. برخی از موضوعاتی که ابن خلدون مطرح کرده عبارتند از:
1- انواع اجتماعات (کوچ نشینی، روستانشینی، شهرنشینی و … )
2- علل پیشرفت و نابودی دولت ها
3- نحوه پیدایش علوم
4- نظام های اجتماعی نظیر مالیات و . ….
ابن خلدون یک مفهوم کلیدی جامعه شناختی دارد که آن را تحت عنوان "عصبیت" ارائه کرده است.
عصبیت از نر ابن خلدون عبارتست از همبستگی یا احساس عشیره ای که در جوامع کوچده از جوامع شهری قوی تر است. ابن خلدون معتقد است که کمرنگ شدن عصبیت باعث فروپاشی جوامع شهری می شود.
از نظر ابن خلدون مراحل نظام اجتماعی عبارتند از:
1- کوچ نشینی
2- دامداری
3- کشاورزی
4- شهرنشینی
تفکرات اجتماعی ابوریحان بیرونی
یکی دیگر از متفکران مسلمان که نظریات اجتماعی مطرح کرده است ابوریحان بیرونی است که در قرن چهار و پنج میلادی زندگی می کرد. ابوریحان بیرونی در بازگشت از سفر به هندوستان متابی تحت عنوان تحقیق ماللهند نوشته است که به بررسی آداب و رسوم، زبان، مذهب، و سنت های مردم هندوستان پرداخته و کاملا مردم شناختی است.
سیر تحول جامعه شناسی
جامعه شناسی یک علم جدید است که از قرن نوزدهم به بعد مطرح شده است. با وقوع انقلاب فرانسه و افزایش آسیبهای اجتماعی و مشکلات اجتماعی، توجه دانشمندان به پیداکردن راه حلی برای بررسی یا حتی کاهش این آسیبها جلب شد و در نهایت به این نتیجه رسیدند که مانند علوم طبیعی، باید علمی وضع کرد که بتواند همان نقش علوم طبیعی در طبیعت را حوزه جامعه ایفا کند و بتواند با بررسی قوانین حاکم بر جامعه سازوکارهای آن را بررسی کند و وضعیت زندگی اجتماعی انسان ها را تنظیم کند. این امر، مقدمه ایجاد علم جامعه شناسی و ایجاد واژه علم الاجتماع توسط اگوست کنت بنیانگذار جامعه شناسی شد. اما تفکر جامعه شناسی یا اندیشه اجتماعی قرن ها قبل از ابداع واژه جامعه شناسی توسط اگوست کنت وجود داشته است.
تفکرات اجتماعی در زمان باستان
فیلسوفان در یونان باستان اولین کسانی بودند که تفکر اجتماعی را مطرح کردند و درباره قوانین حاکم بر زندگی اجتماعی انسان صحبت کردند.
نظرات اجتماعی افلاطون
یکی از این افراد افلاطون است. افلاطون را همه به عنوان فیسوف می شناسیم اما او در آثارش به مسائل اجتماعی هم پرداخته و مطالب متعددی در این زمینه دارد. افلاطون درباره طبقات اجتماعی، مالکیت، تاثیر شرایط اقلیمی بر زندگی اجتماعی بشر، و … بحث کرده که همه اینها مبانی اصلی تفکر جاتماعی و موضوع علم جامعه شناسی هستند.
افلاطون در نظریه مدینه فاضله خود نظام اجتماعی مطلوب را معرفی میکند و تفکرات اجتماعی خود را در این رابطه مطرح میکند. او جامعه را به بدن انسان تشبیه میکند. از نظر افلاطون اداره کنندگان جامعه یا زمامداران نقش سر را در جامعه ایفا میکنند. سپاهیان یا قوای نظامی هر جامعه که حافظ امنیت هستند، قلب جامعهاند و کسانی که برای تهیه نیازمندیهای مردم کار میکنند و کشاورزی میکنند یا در صنعت فعالیت دارند، و امکان ادامه حیات مردم را فراهم میکنند نقش شکم را ایفا میکنند. افلاطون معتقد بود که همانطور که تعادل بین اعضای بدن انسان باعث تعادل و سلامتی بدن میشوند در اجتماع هم باید این تعادل برقرار باشد.
نظرات اجتماعی ارسطو
ارسطو شاگرد افلاطون هم دربین فیلسوفان یونان باستان نظرات اجتماعی خ. ارسطو مطالبی درباره نظام خانواده و اهمیت آن برای بقای جامعه مطرح کرده است. در خانواده و در اجتماع به نقشهای تفکیک شده بین زنان و مردان اهمیت میداد و معتقد بود که زنان قدرت تصمیمگیری ندارند و نمیتوانند به صورت مستقل زندگی کنند. او همچنین معتقد بود که به علت نقشهای متفاوتی که زنان و مردان در جامعه به عهده میگیرند باید آموزشهای مختلفی هم ببینند و نحوه آموزش زنان و مردان که ما امروز به آن جامعه پذیری میگوییم باید متفاوت باشد.
ارسطو درباره نظام قشربندی جوامع هم نظراتی مطرح کرده و بردگی و روابط بین ارباب و برده را تایید میکند. او برده را در مقابل ارباب مثل بدن در مقابل مغز می داند که باید از مغز اطاعت کند.
ارسطو درباره مساله جمعیت هم نظراتی مطرح کرده و اعتقاد داشت که تعداد جمعیت از تعداد خاصی نباید بیشتر یا کمتر شود. ارسطور نظرات خود در باب جمعیت را در قالب کنترل جمعیت مطرح کرده است که از موضوعات جدید جامعه شناسی و جمعیت شناسی است.
تفکرات اجتماعی در زمان قرون وسطی
دوران قرون وسطی در اروپا دوران تاریک اندیشی است. ما در این دوران اندیشه اجتماعی نداریم و تعصبات اجتماعی و اطاعت بی چون و چرا از کلیسا اجازه نمی داد که تفکر اجتماعی پا بگیرد.
تفکرات اجتماعی در دوران رنسانس
در دوران رنسانس تعصبات از بین رفت و شک مبنای همه چیز قرار گرفت. این باعث شد که علم هم وارد مرحله جدیدی بشود. در این دوران تفکر اجتماعی هم وارد مرحله جدید خودش شد.
نظرات اجتماعی توماس مور در دوران رنسانس
یکی از افراد کلیدی در دوران رنسانس که تفکرات اجتماعی مطرح کرده است، توماس مور است. توماس مور هم مانند متفکران دوران باستان بحث های اجتماعی خود را در قالب مدینه فاضله مطرح کرده است. توماس مور مدینه فاضله خود جزیره اتوپی می نامد که همه افراد در آن با خوشبخت و رفاه در آن زندگی می کنند و شرایط اجتماعی نامطلوب در آن وجود ندارد.
ویژگی های جزیره اتوپی توماس مور:
در جزیره اتوپی مالکیت خصوصی وجود ندارد اما زندگی خانوادگی هم اشتراکی نیست و بر اساس اجرای کامل قوانین اداره میشود. در این جامعه پول معیار امور نیست و توماس مور در این کتاب نشان میدهد که هرجا پول معیار امور باشد رفاه، عدالت و خوشبختی از بین میرود. در این جامعه همه چیز به طور مساوی بین همه تقسیم شده و همه مردم در رفاه و آسایش هستند. همه مردم شش ساعت در روز کار میکنند و بقیه اوقات خود را به مطالعه و فعالیتهای علمی میپردازند. فلزات قیمتی برای مردمی که در جزیره اتوپی زندگی میکنند ارزش ندارد.
نظرات اجتماعی منتسکیو در دوران رنسانس
منتسکیو که یکی دیگر ز متفکران دوران رنسانس است نظراتی درباره موضوعات اجتماعی مطرح کرده است. او درباره تغییر اجتماعی، نحوه اداره جامعه و انواع جکومت بحث کرده است. منتسکیو به قانون توجه خاصی داشت و معتقد بود که کلیه روابط بین انسان ها باید بر اساس قانون باشد. او به تحولات سریع اعتقاد نداشت و طرفدار تغییر تدریجی بود. منتسکیو معتقد بود که سه نوع حکومت وجود دارد که عبارتند از:
1- حکومت جمهوری
2- حکومت پادشاهی
3- حکومت استبدادی
از نظر منتسکیو حکومتهای جمهوری و پادشاهی بر اساس قانون اداره می شود و حکومت استبدادی حکومت غیرقانونی است.
منتسکیو حکومت جمهوری را به دو نوع دموکراسی و اشرافی تقسیم می کند. دموکراسی حکومت عامه مردم است و همه مردم در آن دخالت دارند. حکئمت اشرافی، حکومت گروه خاصی از اشراف بر سایر مردم است.
در حکومت پادشاهی پادشاه حاکم اصلی است و بر اساس قانون حکومت می کند. اما در این نوع حکومت گروه های رابطه هم وجود دارد. این گروه های رابط شامل پارلمان، روحانیون، نمایندگان شهرهای مختلف و اشراف هستند.
در حکومت استبدادی، جامعه بر اساس رای هیات حاکمه اداره می شود. در این نوع حکومت مقررات وجود ندارد و اگر هم باشد فقط آرای حاکمان اجرا می شود.
تعاریف مختلف جامعه شناسی
افراد مختلف و دانشمندان مخنتلف جامعه شناسی علم جامعه شناسی را از زوایای مختلفی تعریف کرده اند:
تعریف اگوست کنت از جامعه شناسی
اگوست کنت بنیانگذار علم جامعه شناسی به مفهوم نوین کلمه، جامعه شناسی را اینطور تعریف می کند:
"جامعه شناسی علم شناخت قوانین پدیده های اجتماعی است. "
تعریف امیل دوکیم از جامعه شناسی
امیل دورکیم یکی دیگر از بنیانگذاران جامعه شناسی و کسی که جامعه شناسی را به عنوان یک رشته علمی دارد دانشگاه ها کرده است، در تعریف جامعه شناسی می گوید:
"جامعه شناسی علم مستقلی است که پدیده های اجتماعی را مانند شیء در نظر می گیرد و ورد بررسی قرار می دهد."
بعدها در کنار این تعریف، تعریف دیگری هم برای جامعه شناسی ارائه کرده است:
"جامعه شناسی علم مطالعه نهادهای اجتماعی است. "
تعریف ماکس وبر از جامعه شناسی
وبر یکی دیگر از جامعه شناسان کلیدی جامعه شناسی را اینطور تعریف می کند:
"جامعه شناسی علمی است که رفتارهای متقابل افراد را مورد بررسی قرار می دهد و سعی می کند آن را بشناسد و به صورت علمی تبیین کند و دلایل آن را طبقه بندی کند. "
تعریف جرج زیمل از جامعه شناسی
جرج زیمل یک دیگر از جامعه شناسان هم جامعه شناسی را اینطور تعریف می کند:
"جامعه شناسی علم بررسی و مطالعه روابط انسانی است. "
همانطور که ملاحظه می گردد برخی از جامعه شناسان به بررسی ساخت و نظام اجتماعی به عنوان موضوع جامعه شناسی توجه دارند، و برخی به افراد و کنش های بین افراد توجه می کنند.
تفاوت جامعه شناسی با سایر علوم
1- تفاوت جامعه شناسی با علوم طبیعی
این تفاوت کاملا مشخص و تقریبا شفاف است. علوم طبیعی مطالعه ویژگی های فیزیکی طبیعت است مانند شیمی، فیزیک، ستاره شناسی و … )، اما علوم اجتماعی به مطالعه ابعاد مختلف جامعه انسانی می پردازد. تمرکز و توجه اصلی علوم اجتماعی روی رفتار اجتماعی مردم و گروه های اجتماعی است.
انسان شناسی به مطالعه فرهنگ و در بیشتر موارد فرهنگ جوامع گذشته و جوامع ابتدایی میپردازد.
اقتصاد علم بررسی روشهای تولید و مبادله کالاها و خدامات اجتماعی است.
علم تاریخ به بررسی مردم و رویدادهای گذشته زندگی بشر میپردازد.
علوم سیاسی به بررسی روابط بین المللی، عملکرد دولت ها می پردازد و قدرت و مشروعیت را بررسی می کند.
علم روانشناسی هنگام بررسی پدیده های جامعه به ویزگی های شخصی افراد در بررسی دلایل انجام رفتار توجه دارد. و همین طور درباره سایر علوم اجتماعی.
مثال:
فرض کنید می خواهیم موضوع ترافیک را از نگاه هریک از این دانشمندان علوم اجتماعی بررسی کنیم. ببینیم هریک از این دانشمندان از چه بعدی به بررسی موضوع می پردازند:
روانشناسان به ویژگی های فردی افراد هنگام رانندگی توجه دارند و در بررسی ترافیک آن را مورد بررسی قرار می دهند.
مردم شناسان ساختارهای حمل و نقل را در جوامع مختلف بررسی می کننید و به تاثیر آن بر وضعیت ترافیک فعلی جوامع توجه دارند.
اقتصاددانان با بررسی تاثیر سازوکارهای اقتصادی بر حمل و نقل، و بررسی نقش اقتصاد در تولید خود تلاش می کنند تا تاثیر آن بر وضعیت ترافیک جوامع را مورد بررسی قرار دهند.
دانشمندان علوم سیاسی با بررسی ساختارهای دولت و بررسی تاثیر سازوکارهای سیاسی و بین المللی در تولید خودرو وضعیت فعلی ترافیک در سطح جامعه را مورد بررسی قرار می دهند.
انواع سوالات در جامعه شناسی
جامعه شناسی هم مانند سایر علوم از سوال شروع می کند. یعنی جامعه شناسی در ابتدا سوالاتی را مطرح می کند و سپس به دنبال یافتن پاسخ آنهاست.
1- سوالات واقعی: گاهی ما به عنوان جامعه شناس، یک موضوع واقعی و عینی را بررسی می کنیم. مثلا میزان فقر در جامعه یا میزان گرایش نوجوانان دبیرستانی به مواد مخدر. به این سوالات سوالات وافعی می گوییم.
2- سوالات تطبیقی: گاهی می خواهیم دو گروه یا دو جامعه را با هم مقایسه کنیم. مثلا مقیسه وضعیت تحصیلی دانشجویان حسابداری دانشگاه سبز آمل با دانشگاه شمال یا تفاوت های فرهنگی مردم مازندران با گیلان. به این سوالات سوالات تطبیقی می گوییم.
3- سوالات تکوینی: گاهی می خواهیم ببینیم شرایط فعلی نسبت به شرایط قبلی چه تغییری کرده است. مثلا می خواهیم ببینیم برداشت دانشجویان سال سوم دانشگاه درباره فقر با برداشت آنها از فقر در سال اول دانشجویی چه فرقی کرده است. بیه این نوع سوالات سوالات تکوینی می گوییم.
4- سوالات نظری: گاهی اوقات یک مدل نظری در اختیار داریم و می خوهیم ببینیم که آیا این مدل در واقعیت و در عمل هم صدق می کند یا خیر. مثلا به ما گفته اند که بین تحصیلات و اعتیاد رابطه وجود دارند و کسانی که به اعتیاد روی می آوردند نسبت به افراد غیرمعتاد دارای تحصیلات کمتری هستند. به این نوع سوالات سوالات نظری می گوییم.
جامعه شناسی به مفهوم کلی، علم بررسی و شناخت جامعه است. وقتی که درباره جامعه شناسی صحبت می کنیم، بیشتر از آنکه بگوییم جامعه ششناسی چیست، باید بگوییم جامعه شناسی درباره چیست؟
جامعه شناسی علم مطالعه نظام مند رفتارهای اجتماعی و گروههای انسانی است.
موضوع جامعه شناسی چیست؟
خانواده، شغل، شرکت های تجاری، بزهکاران، احزاب سیاسی، مهندسی ژنتیک، آموزش، مذهب، فقر، عشق، بیماری، تکنولوژی و اجتماع وقتی با هدف بررسی و مطالعه نظام مند رفتارهای اجتماعی و گروه های انسانی مورد توجه قرا گیرند می توانند موضوع علم جامعه شناسی باشند. پس همه پدیده هایی که در محیط زندگی انسانها با هدف بررسی نظام مند مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرند موضوع علم جامعه شناسی هستند.
فرض کنید در صف بنرین هستید و یک اتومبیل با دنده عقب گرفتن نوبت شما را اشغال می کند، یا می بینید که افراد در محیط عمومی شهر حقوق یکدیگر را رعایت نمی کنند، شما به عنوان یک شهروند ممکن است حد اقل دونوع رویکرد با این موضوعات داشته باشید:
1- ممکن است عصبانی شوید و با این افراد برخورد فیزیکی یا لفظی کنید؛
2- ممکن است به جای اینکه عصبانی شوید بعد از خروج از این فضا درباره موضوعات رخ داده فکر کنید، و به دنبال بررسی این موضوع باشید که چرا برخی از افراد چنین رفتارهایی انجام می دهند. ممکن است تصمیم بگیرید بررسی های تکمیلی انجام دهید تا بتوانید دلایل خاص چنین رفتارهایی را پیدا کنید. ممکن است حتی با چندنفر صحبت کنید، کتاب بخوانید، سابقه زندگی این افراد را بررسی کنید، سوالاتی را تهیه کنید و به صورت کنبی یا مصاحبه از افراد مختلف بپرسید و سعی کنید دلایل چنین رفتارهایی را پیدا و طبقه بندی کنید. حتی ممکن است این مطالعه را به سفارش یک نهاد رسمی – مثلا شهرداری شهرتان – انجام دهید و در نهایت آنها از شما انتظار داشته باشند که راه حل هایی ارائه کنید تا چنین مشکلاتی در سطح شهر کاهش پیدا کند.
در این حالت ما در چارچوب فعالیت یک جامعهشناس عمل کردهایم و به دنبال بررسی نظاممند رفتارهای اجتماعی افراد و گروههای انسانی هستیم.
آیا جامعه شناسی علم است؟
برای اینکه بتوانیم به این سوال پاسخ دهیم باید ابتدا ویژگی های یک مطالعه علمی را بررسی کنیم. مثلا همه ما فیزیک را به عنوان یک علم قبول داریم. علم فیزیک چه ویژگی هایی دارد؟
1- در علم فیزیک می توانیم اطلاعات دقیق جمع آوری کنیم؛
2- در علم فیزیک می توانیم از روش های معین و منظم پژوهشی استفاده کنیم؛
3- می توانیم اطلاعات جمع آوری شده را در یک مجموعه منظم به هم ربط دهیم؛
4- می توانیم نتایج به دست آمده را به موارد مشابه تعمیم دهیم.
پس ویژگی های یک مطالعه علمی عبارتند از:
1- جمع اوری اطلاعات دقیق؛
2- استفاده از روش های منظم پژوهشی؛
3- جمع بندی اطلاعات در یک مجموعه منظم منطقی؛
4- تعمیم نتایج به موارد مشابه
جامعه شناسی هم این ویژگی ها را دارد پس می توانیم مطالعه جامعه شناسی را هم یک مطالعه علمی بدانیم.
دلایل اهمیت جامعه شناسی
جامعه شناسی به ما کمک می کند که محیط اطراف را بهتر بشناسیم و اتفاقات محیط را بهتر درک کنیم. پس دلایل اهمیت جامعه شناسی عبارتند از:
1- درک بهتر اتفاقات اطراف محیط زندگی
2- شناخت بهتر محیط اطراف زندگی اجتماعی انسان ها
فواید جامعه شناسی
1- شناخت وضع موجود جامعه (مثلا بررسی وضعیت بزهکاری در جامعه)
2- شناخت و آگاهی از تفاوت های فرهنگی (مثلا بررسی این موضوع که سبک غذایی مردم مازندران با مردم گیلان متفاوت است.)
جامعه شناسی به ما کمک می کند تا این تفاوتهای فرهنگی را بفهمیم تا مردم را پیشداوری و قضاوت نکنیم. جامعه شناسی برای اینکه بتواند فرهنگ ها را به درستی بررسی کند باید پیشداوری نداشته باشد.
3- ارزیابی نتایج سیاستگذاری ها. مثلا در یک قسمت از شهر به طور عمده ویلاسازی شده است. می خواهیم ببینیم که این امر بروضعیت اقتصادی مردم، وضعیت روابط اجتماعی بین افراد و بر ویژگی های فرهنگی شهر چه تاثیری داشته است.
4- شناخت بهتر محیط. همه ما به دنبال بهترکردن شرایط زندگی و بهبود شرایط جامعه هستم تا بتوانیم ابتدا شناخت بهتر پیدا کنیم و سپس محیط اجتماعی را بهبود ببخشیم
مطالعه ی جامعه شناسی با این فرض اساسی آغاز می شود که زندگی انسان، زندگی اجتماعی است (ریباخ و براهن:2005،5). اکثر ما به طور مداوم درحال تعاملاتی با دیگر موجودات انسانی هستیم. در خانواده هایی که در آن تولد یافته ایم، در خلال مدرسه، کار و بازی، بازنشستگی و حتی درگردهمایی های پاسداشت مرگمان ، زندگیمان را در درون پیله ی بافته شده ای از ترتیبات اجتماعی به هم پیوسته ای می گذرانیم. جامعه شناسی بر این ترتیبات ، از جمله اینکه آنها چگونه ایجاد شده اند، چگونه تغییر می کنند، و چگونه بر زندگی ، فرصتها و عقایدمان تاثیر می گذارند(ریباخ و براهن:2005،5) تمرکز می کند.
واژه ی جامعه شناسی خودش در واقع از واژه ی لاتین socius (معاشر و همدم) و واژه ی یونانی logos ( مطالعه ی) مشتق شده است. بنابر این ، جامعه شناسی به معنای واقعی کلمه، مطالعه ی جامعه است(آبرکرامبی،هیل و ترنر: 2000، 333). یک تعریف درکتاب درسی اغلب چنان گسترش می یابد که تعریف تحت اللفظی جامعه شناسی چیزی نزدیک به مطالعه ی علمی توسعه، ساختار، تعامل، و رفتار جمعی روابط اجتماعی تعبیر می شود. اما آیا واقعاً اینگونه است؟ این تعریف واقعاً چه معنایی دارد؟ چرا جامعه شناسی مهم است؟ چرا باید هرکسی جامعه شناسی را مطالعه کند؟ جامعه شناسی چه چیزی در زندگی شخصی مان به ما عرضه می کند؟ و چه چیزی را به جامعه ی گسترده تر عرضه می دارد؟
این کتاب به این سئوالات اساسی پاسخ می دهد. این کتاب مفاهیم اصلی در جامعه شناسی را معرفی نموده و شرح می دهد که به چه سبب این رشته ، پویا و مناسب است. در خلال کتاب، این موضوع را تببین می کنیم که چگونه کسانی که مشغول مطالعه ی جامعه شناسی هستند، روابط و تعاملاتی که جهان اجتماعی ما را می سازند درک می کنند، جهانی که دربرگیرنده ی " هر چیزی است که زندگی جمعی گروههایی از افراد… اقتصادشان، سیاست شان، زندگی ذهنی مشترک شان، فرهنگ شان و علاوه بر اینها را تشکیل می دهد
مطالعه ی جامعه شناسی انواع متنوعی از این جها ن های اجتماعی ، اعم از آشنایان، مبادلات مابین یکایک افرادتعداد وسیعی از مردم در تجمعات غیرشخصی را در بر می گیرد. می توان بر واحدهای کوچکی همچون زوجین یا بر واحدهای بسیار بزرگتر تمرکز کرد. این امر می تواند خانواده ها، اجتماعات، شهرستان ها، و حتی ملت ها یا روابط و تعاملات بین ملتها را شامل شود. علاوه بر این، جهان های اجتماعی"مجازی" از قبیل آنهایی که بر روی اینترنت در دسترس هستند را نیز می توان در زمره ی مطالعات جامعه شناختی به حساب آورد. افرادی که کار جامعه شناسی را انجام می دهند، جامعه شناسان نامیده می شوند. پیتربرگر در اثر کلاسیکش دعوت به جامعه شناسی جامعه شناس را به عنوان کسی توصیف می کند که " به شدت، بی وقفه، بی محابا دلبسته ی" اعمال انسانهاست(1963،18). برای جامعه شناس، جهان اجتماعی " یک آزمایشگاه زنده و تصویر متحرکی است که هرگز متوقف نمی شود"(راباخ و براهن:2001،7). از آنجایی که هر جنبه ای از جهان اجتماعی بازی نسبتاً بیطرفانه ای برای مطالعه ی جامعه شناختی است، عناوین بالقوه ی مطالعه، نامحدود هستند. به تعبیری ساده، "بی حوصلگی هرگز ویژگی یک جامعه شناس نیست"
یک مجموعه ی کوتاه از نمایه های زندگینامه ای در سراسر کتاب به معرفی دانشمندان اجتماعی برجسته می پردازد. این زندگینامه ها بینشی کلی نسبت به زندگی و کار بسیاری از کسانی که جامعه شناس بوده اند و کسانی که کار جامعه شناسی را دنبال کرده، و در شکل گیری رشته ی جامعه شناسی موثر بوده اند، را فراهم می کنند. با این حال، سهم بسیار مهمی از این کار بعهده ی کسانی بوده است که به عنوان جامعه شناسان، شناخته شده نیستند. برخی از زندگینامه ها متعلق به افرادی است که سهم مهمی در ایجاد رشته ی جامعه شناسی داشته اند اما در رشته های دیگری آموزش دیده اند یا چنین ادعا می کنند.
علاوه بر این، هر فصل حاوی بخشی است که انواع مشاغل موجود برای علاقه مندان به جامعه شناسی را شامل می شود. آموزش جامعه شناسی زمینه ای عالی را برای فرصتهای شغلی متنوع فراهم می کند. فصل11 با جزییات بیشتری توضیح می دهد که چگونه یک فرصت شغلی در جامعه شناسی و فرصتهای شغلی برای جامعه شناسان مهیا می شود. هر فصل بخشی را دربرمی گیرد که منابع اضافی(هم چاپی و هم برخط) برای کسانی که علاقه مند به کسب اطلاعات بیشتری هستند، پیشنهاد می نماید.
جامعه شناسی چه چیزی را ارائه میدهد
نگاه جامعه شناختی به جهان دیدگاهها و مزایای منحصر به فرد فراوانی را فراهم می سازد. جامعه شناسی فهم درستی از موضوعات اجتماعی و الگوهای رفتاری را میسر می سازد. جامعه شناسی به ما در شناسایی قواعد اجتماعی حاکم بر زندگی مان کمک میکند. جامعه شناسان بررسی میکنند که چگونه این قواعد خلق شده، حفظ شده، تغییریافته، میان نسلها منتقل شده، و در بین مردمی که در بخشهای مختلف جهان زندگی میکنند، مشترک است. آنان همچنین بررسی میکنند که زمانی که این قواعد شکسته میشوند چه اتفاقاتی می افتد. جامعه شناسی به ما کمک میکند تا شیوه های عملکرد نظامهای اجتماعی که ما زندگیمان را در درون آنها سپری می کنیم را درک کنیم.
جامعه شناسان تعاملات ما را با دیگران در درون یک زمینه ی اجتماعی تعبیر می کنند. این بدان معنی است که آنان نه تنها به رفتارها و روابط می نگرند بلکه جهان گسترده تری که ما در آن زندگی میکنیم چگونه تحت تاثیر این چیزها قرار میگیرد را نیز بررسی میکنند. ساختارهای اجتماعی(شیوه ای که جامعه حول شیوه های قانونمند مناسبات مشترک افراد سازمان یافته است و زندگی اجتماعی را سازمان داده است) و فرایندهای اجتماعی( شیوه ای که جامعه عمل میکند) در حال شکل دادن به زندگی مان به شیوه هایی که اغلب ناشناخته مانده اند، هستند. از همین منظر است که جامعه شناسان اغلب بیان میدارند که به عنوان اشخاص، ما محصولاتی اجتماعی هستیم. حتی با وجود اینکه ما هستی خودمان را بازمی شناسیم، این ساختارها و فرایندها ممکن است " برای مردم درخلال زندگی روزمره از طریق یک ابهام رمزآلود پدیدار شوند"(لمرت:2001،6). جامعه شناسان تلاش میکنند این چیزها را از ابهام خارج ساخته ، معلوم نموده و آنها را مطالعه نمایند و روابط متقابلشان و تاثیراتشان بر افراد و گروهها را بررسی و تبیین کنند. از طریق توصیف و تبیین این ترتیبات اجتماعی و نحوه ای که زندگی ما را شکل می دهند، جامعه شناسان به ما کمک میکنند تا به شناختی از جهان پیرامون نائل آمده و خودمان را بهتر درک کنیم. جامعه شناسی به ما کمک می کند تا درک کنیم که چرا ما جهان را به شیوه ای که عمل می کنیم، در می یابیم. ما با پیامهایی در اشکال مختلف درباره ی اینکه ما و جهان پیرامون چگونه هستیم و هر دو باید چگونه باشیم، احاطه شده ایم. این پیام ها در اشکال گوناگونی نظیر رهنمودهایی از سوی والدین و معلمان ، قوانینی از طریق اشخاص مذهبی و سیاسی و تبلیغات دور زمین برای کفشهای ورزشی به منظور تهیه ی غذا برای کودکان گرسنه از جمله ی آنهاست که به دست ما می رسند. جامعه شناسی به ما کمک میکند انواع پیامهایی را که ما مداوماً دریافت میکنیم، منبع شان، اینکه چگونه و چرا آنها ما را تحت تاثیر قرار میدهند و نقش خودمان در تولید، تداوم و تغییر آنها را بررسی کنیم.
جامعه شناسی به ما کمک میکند تا آن چیزی را که در درون و در مابین فرهنگها و جوامع به صورت مشترک وجود دارد ، شناسایی کنیم. جامعه شناسان می دانند که اگرچه مردم در بخشهای مختلف شهر، کشور یا جهان بطور متفاوتی لباس می پوشند، متفاوت حرف می زنند، و اعتقادات و رسوم متفاوتی دارند، بسیاری از همان نوع نیروهای اجتماعی در حال شکل دادن به زندگیشان هستند. این یک دیدگاه بویژه مهم در جهانی است که عناوین رسانه ها اغلب مملو از اتهاماتی در باره ی موضوعات تفرقه انگیز است. جامعه شناسان معنای فرایندها و ساختار اجتماعی نزد گروههای مختلف را جستجو می کنند. آنان بررسی می کنند که گروههای مختلف چگونه شکل می گیرند و تحت تاثیر جامعه قرار می گیرند. جامعه شناسان می توانند به گروهها کمک کنند تا علائق مشترک را یافته، دیدگاههای گروههای دیگر را درک نموده و بجای مقابله با یکدیگر راههای کار با همدیگر را پیدا کنند.
جامعه شناسی به ما کمک می کند درک کنیم که چرا و چگونه جامعه تغییر میکند. بدیهی است، جهان اجتماعی همواره در حال تغییر است. این تغییر از آغاز پیدایش این رشته از علائق اصلی جامعه شناسان بوده است. با این حال، بسیاری از جامعه شناسان بر این باورند که جامعه شناسی نباید تنها به تبیین کردن جامعه و چرایی و چگونگی تغییرات جهان بسنده کند. آنان استدلال می کنند که جامعه شناسان همچنین الزام به عمل داشته ، مهارتهای منحصر به فرد و دیدگاههای شان در باره ی کار اصلاح جهان را بکار گیرند. آنان استدلال میکنند که جامعه شناسی، " حوزه ی رسیدگی همزمان با فهمیدن، تبیین کردن ، انتقاد کردن و اصلاح کردن شرایط انسان مرتبط" است( رستیوو، 1991:4). با مجهز شدن به دیدگاه جامعه شناختی، ما میتوانیم بطرزی موثرتر عمل کنیم هر چند که آن چیزی را که در حال شکل گیری است، دوست نداشته باشیم. ما می توانیم در شکل دادن به آینده برای خود و برای دیگران بهتر مشارکت کنیم. جامعه شناسی دیدگاههای نظری را برای ما فراهم میسازد که در درون آنها این ادرکات و روشهای تحقیق را که که به ما اجازه میدهند که زندگی اجتماعی را بشیوه ای علمی مطالعه کنیم را قاعده مند نماییم. جامعه شناسی یک علم اجتماعی است. این بدان معنی است که جامعه شناسان برای درک جامعه به شیوه های منظم و بسیار ساخت یافته کار می کنند. مانند دانشمندانی که جهان فیزیکی را مطالعه می کنند، جامعه شناسان نیز از دستورالعملهای علمی پیروی میکنند که مجموعه ای از نظریه ها و روش ها را در هم می آمیزند تا دقت در جمع آوری، پردازش و معنادهی اطلاعات را فراهم سازند. در مورد جامعه شناسی، نظریه ها بر اینکه چگونه عمل کردن روابط اجتماعی، تمرکز می کنند. آنان شیوه ی تبیین این روابط را میسر می سازند. روشهای علمی، شیوه های جمع آوری دقیق نتایج تحقیق را فراهم می سازند. دیدگاههای نظری عمده ای که جامعه شناسان از آنها استفاده می کنند بطور مشروح در فصل 2 مورد بحث قرار گرفته اند. روشهایی را که جامعه شناسان از طریق آنها پژوهش علمی را انجام می دهند در فصل 10 مورد بحث قرار گرفته اند. جامعه شناسی یگانه قضاوت صحیح نیست. نتایج تحقیق جامعه شناسی ممکن است غیرمنتظره باشد. آنها اغلب نشان می دهند که موضوعات همیشه، یا حتی معمولاً، آنگونه که در ابتدا به نظر می رسند، نیستند. " افرادی که دوست دارند از نوآوریهای تکان دهنده اجتناب کنند، کسانی که ترجیح میدهند که باور داشته باشند که جامعه صرفاً همان چیزی است که آنان در مدرسه یکشنبه آموخته بودند، کسانی که دوست دارند از قواعد و اصول آن چیزی که آلفرد شوتز … آنرا "دنیای مسلم فرض شده" می نامد، ایمن باشند، بایستی از دسترس جامعه شناسی دور مانده باشند" ( برگر، 1963:24). این چالش به این معنی است که یافته های جامعه شناختی اغلب با آنچه که اصطلاحاً عقل سلیم نامیده می شود یا آن چیزهایی که " همه می دانند" در تقابل هستند. آن چه را که ما به عنوان عقل سلیم می پنداریم یا چیزهایی که همه میدانند، در واقع مبتنی بر تجارب شخصی ما و انگاره ها و کلیشه هایی است که آنها را نگه داشته ایم. این به ما دیدی بسیار محدود از آنچه که در جهان بزرگتر واقع شده است، می دهد. دستیابی به دیدگاه جامعه شناختی مستلزم آن است که ما برای درک بهتر زندگی روزمره به ماورای تجارب فردی خویش نظر بیفکنیم( اشتراوس، 1994). این به ما اجازه می دهد تا نیروهای اجتماعی که بر زندگی ما اثر میگذارند و آن تجربه ها را شکل میدهند را بررسی کنیم. هنگامیکه ما درکی قوی از این نیروها داشته باشیم، بهتر می توانیم آنها را مدیریت کنیم. به عنوان مثال، تصور رایج این است که خودکشی از کسانی سرمی زند که مسائل روانشناختی شخصی دارند. با این حال، اولین مطالعه ی جامعه شناختی خودکشی توسط امیل دورکیم ( 1917-1858) اهمیت عوامل اجتماعی در خودکشی ،از جمله روابط در درون کلیسا و خانواده را نشان داد( دورکیم، 1966). (دورکیم در فصل 10 معرفی شده است و تحقیق وی در بارهی خودکشی با جزییات بیشتری در همانجا بررسی شده است). تصور رایج دیگر این است که جنایات را همیشه کسانی که برخی از " عناصر جنایی" را دارند مرتکب میشوند که بعنوان مشکل سازان شناسایی شده اند. توماس سولیوان(1973،296) در کتابش تحت عنوان مسائل اجتماعی، فصل جرم را با بحث در این باره آغاز میکند که این (گونه ی تصور از جرم) دیدگاهی بسیار ساده از جنایتکاری است. او به مطالعه ای(زیمباردو،1973) اشاره می کند که در آن، محققان ماشینی را در یکی از خیابانهای شهر نیویورک رها ساخته و از یک موقعیت مخفی آنرا تماشا میکنند تا ببینند که چگونه و توسط چه کسانی تخریب میشود. خرابکارانی که توسط محققان پیدا شدند یک خانواده، فردی همراه با کودکی در حال پرسه زنی، و بسیاری از افرادی که بخوبی لباس پوشیده و با افرادی که در حال عبور بودند در خلال فعالیتهایشان تعامل میکردند، را شامل می شدند.

مبانی جامعه شناسی

5