مقدمه
معلمی شغل و حرفه نیست، بلکه ذوق و هنر توانمندی است معلمی در قرآن به عنوان جلوه ای از قدرت لایزال الهی نخست ویژه ذات مقدس خداوند تبارک و تعالی است.
معلّمی هنر است،هنر آموختن هر آن چه سال ها با سعی و تلاش اندوخته است. معلّمی عشقی است الهی و آسمانی که پروردگارِ مهربان به انسان اعطا کرد تا با همّت بلند خویش روشنائی شب های تارِ جهالت و نادانی باشد. معلمّی، مهری است که از روز ازل با گل آدمی سرشته شد تا مردم از ظلمات جهل به نور دانایی،رهنمون شوند. براستی که معلّمی شغل نیست، عشق است.
از میان روابط انسانی , آنچه والاترین است , رابطه بین معلم و شاگرد است , و بهترین نوع این رابطه را که سر شار از ادب و فروتنی است , در حکایت موسی و خضر می یابیم که در آن حکایت , موسی در مقام شاگرد و خضر در جایگاه رفیع معلم جای دارد و چه شیرین نقل میکند این حکایت را کتاب خدا , طرفه آنجا که موسی به خضر میگوید : از تو پیروی میکنم تا از آنچه به تو تعلیم داده شد و مایه رشد انسان است به من بیاموزی. و خضر در جواب میگوید : تو هر گز هم پای من نمی توانی صبر کنی , چگونه شکیبایی خواهی کرد ؟ موسی بی درنگ میگوید اگر خدا بخواهد مرا شکیبا خواهی یافت و در هیچ کاری نافرمانی تو نمی کنم . و از این رو است که نقش معلم را در جامعه , همچون نقش انبیا میدانیم.
لزوم دلسوزی معلم نسبت به شاگرد
مرحوم شهید ثانی در مورد لزوم دلسوزی معلم نسبت به شاگرد می نویسد: " معلم باید درباره شاگردان، خواهان اموری باشد که نسبت به آنها، در خود احساس علاقه ودوستی کند. واز هرگونه شر وبدی که برای خویش نمی پسندد برای شاگردانش نیز نپسندد؛ زیرا این گونه دلسوزی و برابر اندیشی نسبت به شاگردان، حاکی از کمالِ ایمانِ معلم و حُسن رفتار و برادری، نمایانگر روح تعاون و همبستگی معلم نسبت به آنان می باشد."
حقوق معلم در آینه فرمایشات حضرت سجاد (ع)
حضرت سجاد (ع) در فرمایشات خود سفارش بسیاری در حفظ حقوق معلم از سوی شاگردان دارند و می فرماید:" حق کسی که عهده دار تعلیم توست آن است که او را بزرگ شماری و مجلس او را سنگین بداری و نیکو به وی گوش فرا دهی و روی خود را بر او کنی و با او بلند سخن نگویی و کسی را که از او چیزیمی پرسد تو پاسخ ندهی و بگذاری که خود او پاسخ گو باشد و در مجلس او با هیچ کس به صحبت ننشینی و در محضر او بدگویی از کسی نکنی و اگر از او در نزد تو بدگویی شد از او دفاع کنی و عیب پوشش باشی و فضایل و مناقب او را آشکار کنی و با دشمنش همنشینی نکنی و با دوستش دشمنی نورزی؛ پس چون چنین کردی، فرشتگان خدای تعالی به سود تو گواهی خواهند داد که مقصد و مقصود تو از او و
فرا گرفتن دانش او فقط برای خدا بوده نه به خاطر مردم."
معلمی در کلام امام خمینی (ره):
نقش معلم در جامعه، نقش انبیاست؛ انبیا هم معلم بشر هستند.تمام ملت باید معلم باشند؛ فرزندان اسلام تمام افرادش معلم باید باشند و تمام افرادش متعلم.
اطلاعاتی در مورد شغل معلمی
1-عنوان شغل:
دبیری
2- تعریف شغل :
مجموعهای از مهارتها و قابلیتها فردی جهت تعلیم و تربیت فرزندان کشور و آموزش مهارت های زندگی و شغلی.
3- رسته (گروه) شغلی :
دبیری- آموزشی.
4- شرح وظایف و مسئولیتهای اصلی شغل :
آموزش و پرورش دانشآموزان، آموزش مهارت های زندگی – آمادگی انسان ها برای وارد شدن به اجتماع و بازار کار.
5- اهمیت و ضرورت شغل :
برای ساختن افراد شایسته و لایق حهت انجام تمام امور جامعه.
6- مدارک تحصیلی لازم برای احراز شغل:
کارشناسی یا کارشناسی ارشد.
7- مهارتها ، تجربات و دورههای آموزشی ویژه برا احراز شغل :
تحصیلات عالیه چهار ساله در دانشگاه یا مراکز تربیت مدرس جهت اخذ مدرک لیسانس و جهت گرفتن مدرک فوق لیسانس گذراندن دورهی 2تا3 سال در مراکز دانشگاهی کشور.
8-شرایط محیط کار :
فضای کلاس در مدارس وآزمایشگاهها و کارگاههای لازم.
9- وسایل و ابزار لازم برای انجام شغل :
گچ-تخته-کتاب-وسایل کمک آموزشی و آزمایشگاهی و کارگاهی-فیلمهای آموزشی لازم-بازدیدهای علمی
10- خصوصیات جسمانی و تواناییهای بدنی لازم برای انجام شغل :
سلامتی کامل جسمانی و روانی و قدرت صبر و تحمل زیاد برای برخورد با دانشآموزانی که تمایل زیادی برای تحصیل ندارند.
11- معلولیتهای بی اثر در انجام شغل :
معلولیتهای سطحی که به ارائه خدمات و امور محوله خدشهای وارد نکند بی اثر است.
12- خصوصیات روانی و توانمندیهای ذهنی لارم برای انجام شغل :
با آرامش و استفاده از روشهای تدریس نوین و تسلط بر مطلب درسی ، تدریس نماید.
13- رغبتهای مورد نیاز برای انجام شغل :
علاقه به تعلیم و تربیت و آموزش فرزندان کشور.
14- ویژگیهای شخصی لازم برای انجام شغل :
از نظر عاطفی ارتباط صمیمانه با دانشآموان برقرار کرده و با صبر و حوصله فراوان به آنها آموزش داد.
15- محلهای اشتغال و استخدام :
در کلیه مدارس دولتی و غیر دولتی کشور و مراکز پیش دانشگاهی.
16- جنبه مالی و حقوقی :
مزایا و فوقالعاده شغل: هر معلم می تواند به صورت اضافه کار مزایایی کسب کند و باتوجه به ساعت اضافه کار حقوق دریافت نماید.
نوع ترفیع:هر سه سال به یک گروه شغلی تعلق می گیرد.
حق مسکن:
باز نشستگی: بعد از 30-25 سال خدمت می تواند بازنشسته شود.
17- شرایط ارتقا :
پس از قبولی در مقطع کارشناسی ارشد ادامه تحصیل امکان پذیر می باشد.
18- نحوه استخدام و ورود به شغل :
فقط از طریق آزمونهای استخدامی و پس از طی مراحل مصاحبه و گزینش امکان پذیر است.
19- ارتباطهای شغلی :
با مشاغل دیگر ارتباطی ندارد.
20- مطلوبیتها و محدودیتها شغل معلمی :
بستگی به علاقه فرد دبیر داشته که بتواند مشکلات را تحمل کند یا نه.مانند آموزش خارج از کلاس به دانشآموزان ضعیف و یا کلاسهای جبرانی در تابستان.
21- اتحادیه،انجمن و تشکیلات حرفهای وابسته به شغل :
گروههای آموزشی در ادارات ناحیه.
22- آینده شغل :
از نظر اقتصادی: با توجه به شرایت سخت کاری نیاز به توجه خاص مسئولین دارد.
از نظر اجتماعی: با توجه به نیاز مبرم معلمی و جنبهی معنوی آن از احترام و موقعیت مناسبی در جامعه بر خوردار است.
23- مراحل و جریان یک روز عادی برای شغل :
در هر کلاس ابتدا پرسش دروس گذشته و سپس تدریس و تعیین تکلیف برای دانشآموزان.
24- محل و راههای کسب اطلاعات بیشتر درباره شغل :
بهترین راه جهت کسب اطلاعات، پرسش از دبیران شاغل در این حرفه می باشد، همچنین مطالعه کتب آموزشی و علمی پیرامون فن معلمی و ارتباط با مراکز دانشگاهی و تربیت معلم نیز مفید می باشد.
25- توصیه و پیشنهاد لازم برای داوطلبان ورود به این شغل :
داوطلبان ورود به این شغل باید با آگاهی و بینش به این شغل وارد شوند و همچنین با مشاهده روش تدریسهای جدید و سنجش تواناییهای خود این شغل مقدس را انتخاب کنند و تمام اهتمام خود را صرف آموزش به دانشآموزان و رضای خلق که مقدمه رضای خداوند است را به دست آورند.
آموزگاری شغلی پر استرس
واقعیت این است که استرس همیشه برای انسان مضر نیست. در واقع خیلی ها معتقدند انسان برای حفظ سلامت خود تا حدودی به استرس نیاز دارد. وقتی استرس به شکل انگیزه ای مثبت کار می کند، سودمند به حساب می آید، اما اگر از این حد مطلوب فراتر برود، استرس ضررش از فایده اش بیشتر می شود.
مساله استرس در همه مشاغل مطرح است، اما در ارتباط با شغل معلم، استرس معنای خاصی پیدا می کند، چون یک معلم، علاوه بر مسائل و مشکلاتی که در همه افراد مطرح است، با برخی مسائل و مشکلات که صرفا ناشی از نوع شغل وی است نیز مواجه می شود. معلم در مدرسه با مسائلی مواجه است که در کمتر حرفه ای چنین مسائلی وجود دارند. به طور مثال معلم ناچار است روزانه چندین ساعت تنها مقابل یک گروه که گاهی یک گروه ناآشنا نیز هستند قرار بگیرد و صحبت کند. گذشته از آن که خود صحبت کردن از انرژی و توان معلم کم می کند.
مساله تفاوت های فردی و فرهنگی از قبیل تفاوت های سنی، استعداد، میزان رشد و بلوغ و شخصیت دانش آموزان و شیوه برخورد معلم با این عوامل، فشار وارد بر وی را دوچندان می کند؛ بعلاوه مشغله های فکری معلم در ارتباط با موضوع درسی و حل مسائل و مشکلات موجود در کلاس، محیط بسته کلاس، احیانا تعداد زیاد دانش آموزان، سوءرفتار برخی دانش آموزان و سروصدای آنها، همه و همه جزو عوامل بسیار استرس زا هستند.
از طرف دیگر، گاهی معلم باید چند نقش را در مدرسه ایفا کند. گاهی باید نقش والدین را برای دانش آموزان اجرا کند و زمانی نقش یک ناظر بر اجرای تکالیف درسی و مقررات مدرسه را داشته باشد، در عین حال که همیشه باید نقش دیگر خود را نیز به عنوان یک دوست و حمایت کننده عاطفی برای جذب آنها حفظ کند، بالاخره نقشی را هم به عنوان یک کارمند و نیز مسوولیت هایی که در مقابل مدیریت و دیگر همکاران به عهده دارد، ایفا کند.
یکی از عوامل مهم دیگر در ارتباط با استرس ناشی از شغل معلمی، مسوولیتی کلی ا ست که معلم در قبال دانش آموزان و به طور کلی جامعه به عهده دارد. مسوولیت ساختن آینده یک جامعه از بزرگ ترین آنهاست و چنانچه تحقیقات نشان داده اند یکی از عواملی که در هر شغلی می تواند موجب استرس بیش از حد شود، همانا داشتن مسوولیت در مقابل افراد است.
فرسودگی شغلی در حرفه معلمی
فرسودگی شغلی از نظر مفهومی یک حالت خستگی بدنی، هیجانی و ذهنی است که ناشی از فشار هیجانی پی در پی است. در واقع این عارضه ناشی از تنیدگی و فشارهای عصبی است و از این رو عوامل ایجادکننده تنیدگی در ایجاد آن نقش موثری دارند. مهم ترین مشکل مبتلایان به فرسودگی شغلی، رنج حاصل از فرسودگی جسمی است. قدرت افراد در این حالت برای کار کردن کم است و اغلب خسته و ناتوان هستند.
مشکل دوم آنان، فرسودگی ذهنی و نگرشی است یعنی نسبت به دیگران بدبین می شوند و با داشتن نگرش منفی سعی دارند با دیگران مثل شیء رفتار کنند و سومین مشکل، فرسودگی هیجانی است که با افسردگی و احساس درماندگی همراه است.
فرسودگی شغلی، فقدان نیرو را به دنبال خواهد داشت که در نهایت به کاهش عملکرد و دیگر اثرات منفی منجر می شود و از عمده ترین پیامدهای اجتناب ناپذیر استرس شغلی در معلمان است که بر ابعاد مختلف کار و اجتماعی آنان تاثیر می گذارد.
با توجه به رسالت و نقش موثر معلمان در رشد ابعاد وجودی دانش آموزان و تربیت نیروی انسانی و مسوولان آتی جامعه بویژه در دوره ابتدایی که زمینه ساز و اساس رشد در دوره های بعدی محسوب می شود، اهمیت و سلامت بهداشت روانی معلمان آشکار است. حضور معلمان سالم، بانشاط و کارآمد می تواند چهره و محتوای سازمان آموزشی را متحول کند و محیطی سالم برای فراگیران فراهم آورد. در حالی که معلم خسته، کسل و بی انگیزه موجب اتلاف وقت و انرژی و عدم رشد و تکامل فراگیران را در پی دارد. پژوهش ها نشان داده اند تجارب نامطلوب با ایجاد فشار روانی به مرور، قدرت تحمل فشار و توانایی مقابله با آن را کاهش داده و در نهایت منجر به اختلال فرسودگی شغلی شده و مشکلاتی در زمینه های شناختی، هیجانی و رفتاری ایجاد می کنند. همچنین فرسودگی شغلی ازجمله اختلالاتی است که طی سال های اخیر مورد توجه روان شناسان و متخصصان علوم رفتاری قرار گرفته است.
نتایج تحقیقات نشان می دهد درصد قابل توجهی از افراد سازمان های فعال از این عارضه رنج می برند و فرد مبتلا به این اختلال، دچار افسردگی شده و احساس می کند پیشرفتی ندارد، عملکردش کاهش می یابد، گرفتار انواع سردردها، کاهش وزن و اختلال در خواب می شود.
شرایط نامطلوب کاری اعم از فشارهای فیزیکی، امکانات و تجهیزات مدرسه، مشکلات مالی معلمان و مشکلات رفتاری دانش آموزان به اشکال مختلف سلامت و بهداشت روانی معلمان را به مخاطره انداخته و منجر به ناخشنودی شغلی می شود. سختی کار در دوره ابتدایی و حضور معلم در نقش های مختلف، هم به عنوان آموزش دهنده مواد درسی و هم شکل دهنده رفتار و شخصیت کودکان، از عوامل موثر در ایجاد احساس نارضایتی و خستگی از کار معلمان است. محققان معتقدند برای معلمان در دوره ابتدایی مسوولیت کار با تعداد زیاد دانش آموز و تفهیم مسائل به آنان، استرس زیادی فراهم می کند.
مهم ترین منابع استرس معلمان:
– تدریس به دانش آموزان فاقد انگیزه
– حفظ نظم
– فشار زمانی و کار زیاد: بیشترین نوع استرسی که معلمان از آن شاکی هستند استرس ناشی از انجام کار زیاد در زمانی فشرده و در مهلتی مقرر است
– مدارا با تغییر
– ارتباط با همکاران
– شرایط کاری بد
تدریس به دانش آموزان فاقد انگیزه
یکی از شایع ترین منابع استرسی که معلمان گزارش می کنند، درماندگی و خستگی مفرط ناشی از تلاش برای تشویق دانش آموزان بدون انگیزه برای تلاش بیشتر است. مشکل اصلی این دسته از دانش آموزان، بی علاقگی به درس است. آنان هیچ انگیزه ای برای بهتر انجام دادن کارشان ندارند و از هر فرصتی برای تنبلی استفاده می کنند. معلمان اغلب از تلاش برای ایجاد انگیزه در دانش آموزان فاقد علاقه صحبت می کنند و این تلاش، خود یکی از دلایل اصلی خستگی روحی و جسمی معلمان است.
حفظ نظم
درخصوص حفظ نظم درکلاس، معلم باید هوشیاری و زیرکی به خرج دهد تا از بدرفتاری دانش آموزان جلوگیری کند و به همین سبب در بعضی از کلاس ها معلمان احساس می کنند هرگز آرامش نخواهند داشت. آنها باید مدام مواظب هر علامتی باشند که حاکی از بروز مشکلی است و اگر سریع به آن نپردازند، می تواند به بدرفتاری دانش آموزان منجر شود.
برای بعضی از معلمان، پرداختن به نظم، دشوار نیست. آنها مهارت سطح بالایی را در جلوگیری از بی نظمی و پرداختن به بدرفتاری، در خود به وجود آورده اند، هر چند معلمانی هم هستند که فکر می کنند کنترل کامل، موقعیت بسیار تهدیدآمیزی است.
فشار زمانی و کار زیاد
بیشترین نوع استرسی که معلمان از آن شاکی هستند ، استرس ناشی از انجام کار زیاد در زمانی فشرده در مهلتی مقرر است. در راستای تدریس، مجموعه ای از کارهای کوچک هم هست که باید در زمان های مقرر انجام شود. همچنین معلمان باید فعالیت های بسیار دیگری انجام دهند نظیر نوشتن گزارش های مدرسه، شرکت در جلسات کارکنان، تصحیح اوراق، آماده کردن موضوعات و… انجام دادن کارهای زیاد در مهلت مقرر اغلب موجب استرس معلمان می شود.
مدارا با تغییر
تغییرات مستمر در فعالیت های کاری معلمان، بخش اساسی زندگی یک معلم را تشکیل می دهد. این تغییرات گاه خیلی سریع اعمال می شوند و معلمان خود را در شرایطی می بینند که مجبورند بسرعت روش هایی را که به آن عادت کرده اند و فکر می کنند موفقیت آمیز است، کنار بگذارند و روش هایی را جایگزین کنند که برایشان نام آشناست و برای آنها، آمادگی ندارند. در این شرایط وقتی معلمان مجبور می شوند، روش کار خود را تغییر دهند، نسبت به استرس آسیب پذیرتر می شوند.
ارتباط با همکاران
گاه پیش می آید که معلمان با هم اختلاف نظر پیدا می کنند. این مساله ممکن است صرفا به دلیل داشتن عقاید متفاوت درباره چگونگی انجام دادن کاری باشد. در این شرایط برخی معلمان قادرند مشکلات و تعارض ها را به شیوه ای مثبت و حرفه ای حل کنند. هر چند گاه ممکن است شیوه برخورد آنان با هم بسیار تند و نامناسب باشد یا آن که مشکل به شیوه ای بیان شود که به رابطه دو همکار لطمه بزند. چنین برخوردهایی بین معلمان می تواند موجب بهوجودآمدن استرس برای آنان شود و دو همکار که ارتباط بین آنها آسیب دیده است، اگر مجبور باشند با هم کار کنند، استرس حاصل، احتمالا شدید خواهد بود.
شرایط کاری بد
کیفیت شرایط کاری می تواند برحس عزت نفس حرفه ای معلمان بیفزاید. در واقع هر چه شرایط آنها بهتر باشد، احساس بهتری درباره خودانگاره شان پیدا می کنند. مسلما چگونگی برخورد با معلمان بسیار مهم است. چرا که در شرایط کاری بد که موجب آسیب دیدن خودانگاره می شود تاثیر عکس دارد. شرایط کاری بد، نظیر فقدان مواد و منابع کافی و مناسب، شرایط بد ساختمان، مدرسه، میزان حمایت ناکافی از سوی کارکنان اداری و دفتری و… منبعی مهم و بالقوه برای استرس معلمان است.
نتیجه گیری
در پایان می توان گفت در هر شغلی، استرس به صورت خفیف و گاه شدید وجود دارد که به ما کمک می کند با چالش های پیشآمده مصمم تر روبه رو شویم. در حیطه کار یک معلم جنبه های بسیاری وجود دارد که موجب دلسردی او می شود.
حرفه تدریس هم نوعی ارتباط با مردم است و ما می دانیم در روابط انسانی خیلی راحت سوءتفاهم پیش می آید و در این حالت افراد خیلی سریع ناراحت می شوند بنابر این معلمان می توانند از طریق فنون آرام سازی، اختصاص وقت به خود، مشخص کردن اولویت ها، برقراری روابط صمیمی با دیگران و داشتن انتظارات واقع بینانه از استرس ناشی از کار خود بکاهند.
2