نقش دولت اسلامی در توسعه از منظر امام خمینی (ره )
مقدمه :
تبیین رهنمودهای بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی یکی از گامهای اساسی در تداوم نظام اسلامی ایران به خصوص در شرایط امروز جهان است . در آستانه قرن پیش رو تحولات گسترده ای را در زندگی بشر از جنبه های مختلف شاهد هستیم یکی از مهمترین جنبه های این دگرگونی تحولی است که امروزه در مورد نقش دولت در توسعه و توسعه اقتصادی پدید آمده است . به این خاطر بازبینی و ترسیم خطوط فکری و سیاسی ـ اقتصادی امام خمینی (ره ) در شرایط کنونی درباره نقش دولت اسلامی در توسعه اقتصادی اگرچه کار دشواری است اما گام مهمی به شمار می رود. هدف دولت اسلامی از دیدگاه امام همان هدف نهایی ادیان آسمانی یعنی " توسعه معرفت به خداوند " است و قرار است انسان با همه ابعاد مادی و معنویش ساخته شود بنابر این ماهیت دولت اسلامی با دولت های دیگر اعم از استبدادی لیبرالی و سوسیالیستی که هدفشان حداکثر کردن رفاه مسئولان و کارمندان عالی رتبه دولت یا حداکثر کردن رفاه مادی جامعه است تفاوتهایی اساسی دارد.
تجربه چهارصد ساله غرب و پنجاه ساله اخیر کشورهای درحال توسعه این درس را به ما می دهد که هرچند توسعه اقتصادی دولت محور با شکست مواجه شده ولی توسعه اقتصادی بدون دخالت دولت نیز با بحرانهای اجتماعی اقتصادی انسانی و زیست محیطی مواجه شده و خواهد شد.
به این ترتیب به یقین می توان گفت که توسعه همه جانبه و حقیقی تنها با وجود یک دولت کارا سالم و موثر ممکن است . در همین رابطه امام خمینی (ره ) عامل اصلی عقب ماندگی مسلمانان را عدم تشکیل حکومت حق دانسته و می گویند :
" اگر گذاشته بودند که حکومتی که اسلام می خواهد حاکمی را که خدای تبارک و تعالی امر به تعیین آن فرموده است و رسول اکرم (ص ) تعیین فرموده بود اگر گذاشته بودند و آن مشکلات پیش نمی آمد آن وقت مردم می فهمیدند که اسلام چیست و معنی حکومت اسلامی چیست " (صحیفه نور جلد 165 1 )
برهمین مبنا امام خمینی (ره ) شرط اساسی و اولیه برای رشد و توسعه کشور را تغییر زمامداران وابسته تشکیل حکومت اسلامی و تحصیل استقلال دانسته می گویند : " جمله کلام آنکه این زمامداران خائن باید عوض شوند تا کشور عوض شود " (کشف الاسرار222 )
با توجه به این اصول و برمبنای خطوط کلی توسعه از نظر بنیانگذار نظام اسلامی سئوال اصلی این است که از نظر ایشان نقش دولت اسلامی در ایجاد توسعه خصوصا توسعه اقتصادی چیست وظایف دولت در یک حکومت اسلامی برای پیشرفت و توسعه اقتصادی کشور که به پیشرفت و توسعه در سایر حوزه ها و حیطه ها هم می انجامد در چه منظومه فکری و رفتاری تعریف می شود
البته واضح است که ابتدا باید مشخص شود منظور از توسعه در دیدگاه امام چیست
توسعه در دیدگاه امام خمینی (ره )
توسعه فرایندی است اجتماعی و مبتنی بر عقلانیت عمل که در جریان آن جامعه از وضعیت غیرعقلانی نامطلوب به سوی وضعیت عقلانی مطلوب گذر می کند.
امام خمینی (ره ) در مورد توسعه فراگیر معتقدند :
" این مسلم است که از نظر اسلامی حل تمام مشکلات و پیچیدگی ها در زندگی انسانها تنها با تنظیم روابط اقتصادی به شکل خاصی حل نمی شود و نخواهد شد. بلکه مشکلات را در کل نظام اسلامی باید حل کرد و از معنویات نباید غافل بود که کلید دردهاست … " صحیفه نور129 20
از دیدگاه بنیانگذار نظام اسلامی مشکل اصلی توسعه غرب و شرق غفلت از معنویات و عدم اعتقاد واقعی به خداست … صحیفه نور140 20
مفهوم و ویژگی های دولت اسلامی
در اصطلاح سیاسی دیدگاه های مختلفی درباره دولت و مفهوم آن وجود دارد. برخی تفاوتی بین دولت و هیات حاکمه قائل نیستند و مفهوم حکومت یعنی فرمان راندن را به صورت هم معنا و مترادف با مفهوم دولت به کار می برند اما بیشتر اندیشمندان سیاست دولت را عبارت از کیفیتی از خود ملت دانسته اند نیرویی که از اجتماع مردم واحد و متشکل در سرزمین معین و محدود آزاد می شود. دولت قدرت عمومی کاملی است که به حکومت شان و حیثیت می بخشد البته حکومت هم مجری و حامل اقتدار دولت است و این اقتدار مستمر فراتر از احکام و ابتاع بوده و به کشور و سازمان سیاسی آن تداوم و همبستگی می بخشد.
دولت در این مفهوم عام دارای چهار عنصر اساسی است : قلمرو مردم حاکمیت و حکومت . ممکن است تعداد جمعیت یا وسعت قلمرو تغییر یابد اقتدار و حاکمیت سیاسی داخلی و خارجی دستخوش تحول شود یا شکل و نوع حکومتها عوض شود ولی دولت و نظام سیاسی ـ اجتماعی ثابت باشد.
دولت با این کیفیت زوال ناپذیر است ولی مادامی که مردم محفوظ و نظام اجتماعی آنها تداوم و مشروعیت داشته باشد برکناری حکومتها موجب زوال دولت ها نمی شود. به بیان دیگر هر تغییری در حکومت به معنای بروز بحران در دولت نیست بودن یا نبودن دولت بستگی به بودن یا نبودن جامعه و مشروعیت نظام اجتماعی دارد و تا وقتی نظام اجتماعی تداوم و مشروعیت دارد دولت هم خواهد بود زیرا هر نظام اجتماعی به هر شکلی که باشد احتیاج به استقرار نظم عدالت و امنیت خواهد داشت و هیچ جامعه ای فارغ از احتیاج به این سه رکن زندگی اجتماعی نخواهد بود بنابر این آنچه بنیان و پایه اساسی دولتی را تشکیل می دهد نه تعداد جمعیت نه وسعت قلمرو نه اقتدار سیاسی داخلی و خارجی و نه شکل و نوع حکومت ها است بلکه وحدت سیاسی فکری یا قدرت سیاسی واحد ناشی از وجود جمعی مردم است که اساس هر دولتی را پی می ریزد و البته این وحدت و قدرت در چارچوب قلمرو جمعیت حاکمیت و حکومت خاصی قرار می گیرد.
امام خمینی (ره ) در موارد متعددی هدف پیامبران را تشکیل مدینه فاضله با توحید کلمه دانسته و در مقدمات لازم برای تحقق آن می گویند :
" این مقصد بزرگ که مصلح اجتماعی و فردی است انجام نگیرد مگر در سایه وحدت نفوس و اتحاد هم و الفت و اخوت و صداقت قلبی و صفای باطنی و ظاهری و افراد جامعه به طوری شوند که نوع بنی آدم تشکیل شخص واحد دهند و جمعیت به منزله یک شخص باشد و افراد به منزله اعضا و اجزای آن باشد و تمام کوششها حول یک مقصد بزرگ الهی و یک مهم عظیم عقلی که صلاح جمعیت و فرد است چرخ زند … " چهل حدیث 9 ـ268
امام همچنین در مورد ارتباط با جایگاه دولت و ملت و نگرش آنان نسبت به هم در یک حکومت الهی می گویند :
" خاصیت یک حکومت محرومان و مستضعفان و حکومت مردمی این است که مجلسش می فهمد مستضعفان و محرومان یعنی چه هم حکومت و وزرا می فهمند که یعنی چه … لذا حکومت اسلامی چون احساس کرده محرومیت را به فکر محرومان می توانند باشند … " صحیفه نور52 18
نقش دولت اسلامی در توسعه
از نظر امام خمینی (ره ) دولت به مفهوم عام آن که در راس آن فقیه عالم و مدبری قرار دارد بایستی برای رسیدن به توسعه ای پایدار عادلانه حکیمانه و انسانی وظایف ذیل را برعهده بگیرد :
تاسیس بنیادهای قانونی نظیر قانون اساسی به منظور ایجاد آرامش و امنیت و وحدت ملی برنامه ریزی برای توسعه براساس اصول و شاخصهای ثابت اسلامی و تعیین عناصر متغیر با اصول ثابت سرمایه گذاری در امور زیربنایی فرهنگی و اجتماعی به منظور بهره برداری از طبیعت با حفظ محیط زیست توسعه مشارکت مردم در همه امور دخالت مسئولانه حکومت در بازار تامین اجتماعی و تعادل اجتماعی
تاسیس بنیادهای قانونی :
قانون صحیح و عادلانه و امنیت و وحدت ملی در هر جامعه ای همچون زمینی مستعد و آبی گوارا و هوایی مساعد است که برای رویش و بالندگی نهال انسان ضروری است بدون وجود پایه های نظم اجتماعی از قبیل قانون اساسی حقوق مالکیت امنیت و وحدت ملی نمی تواند به سرانجام برسد.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که به تعبیر امام خمینی یکی از ثمرات عظیم بلکه بزرگترین ثمره جمهوری اسلامی است تدوین شده تا همین اهداف را تامین کند.
از جمله نهادهایی که امام (ره ) با حساسیت تمام به فکر ابزارهای لازم برای تحقق آن بودند امنیت و آرامش جامعه بود. در این راستا ایشان احترام به مالکیت و سرمایه های مشروع با حدود اسلامی را به مجلس شورای نگهبان دولت رئیس جمهور و قوه قضائیه سفارش کردند و ابراز داشتند نقض مالکیت مشروع حتی به بهانه خدمت به محرومان یک انحراف و خیانت به اسلام و جمهوری اسلامی بلکه به خود محرومان است چرا که با غصب و یاظلم به دیگران محرومان را به آتش جهنم مبتلا می کنند. (صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی )
ایشان در مورد مالکیت ابزار تولید نیز معتقدند :
" اسلام مالکیت را به طور مالکیت مشروع تثبیت کرده اجازه داده و کسانی که دارای کارخانه ای هستند آنها اگر به غیر مشروع نباشد اینها باید باشند سرجایشان " (صحیفه نور6 19 )
تفاوت سرمایه مشروع با سرمایه در نظام سرمایه داری در دو ویژگی است :
الف : تحصیل سرمایه مالی و غیرمالی در نظام سرمایه ای بوسیله ربا تجویز می شود درحالی که ربا در دولت اسلامی ممنوع است .
ب : این کار در دولت سرمایه داری بدون حد و حصر و بدون نظارت و اجازه دولت مجاز است درحالی که از دیدگاه امام (ره ) دولت اسلامی می تواند در جایی که خلاف مصالح مردم کشور و اسلام باشد از این کار جلوگیری کند و یا می تواند برای حفظ تعادل اجتماعی از فرد سرمایه دار مالیات بگیرد . (صحیفه نور37 8 )
امام خمینی (ره ) در بیان فلسفه مالکیت خصوصی می گوید :
" اسلام انسان را آزاد خلق کرده است و انسان را مسلط برخودش برمالش و برجانش و نوامیس خلق فرموده او فرموده است که مسلط است . انسان هر انسانی در مسکن آزاد است در مشروب و ماکول آنچه خلاف قوانین الاهیه نباشد آزاد است " . (تحریرالوسیله 582 1 )
برنامه ریزی برای توسعه مطلوب براساس اصول ثابت اسلامی
برنامه ریزی به عنوان تفکر نظام مند در امور و ترسیم راه برای آینده باتکیه بر مطلوب ترین راه استفاده از دانش و فناوری یکی از وظایف مهم دولتهای کنونی برای توسعه یافتگی و پیشرفت است .
امام خمینی (ره ) در این باره می فرماید :
" مسئله برنامه از مهمات یک کشور است اگرچه بدون برنامه یک کشوری بخواهد اداره بشود نمی شود اداره بشود باید برنامه باشد " . (صحیفه نور68 1 )
اما برنامه ریزی در یک دولت اسلامی باید مطابق با ارزشهای اسلامی باشد بنابر این متخصصان در امر برنامه ریزی در امور اسلامی را توصیه می کردند :
" اگر برنامه ریزی را بدون نظارت روحانیون (آشنایان با اهداف و احکام اسلامی ) بکنند این موجب این می شود که برنامه را که ریختند ببرند مجلس مجلس رد کند آنها قبول کردند ببرید در کمیسیون که تخصص در این امر دارند آنها رد کنند از اینجا بگذرید ببرید در شورای نگهبان آنجا رد کنند. این اسباب این می شود که کارها معطل بماند… اگر (برنامه ) برخلاف اسلام واقع بشود جز اینکه شما زحمتتان هدر رفته است کاری نکرده اید … (صحیفه نور96 17 )
سرمایه گذاری در امور زیربنایی فرهنگی و اجتماعی به منظور رشد پایدار زمینه سازی برای گسترش فرهنگ عمومی آموزش و تعلیم و تربیت و پرورش کیفی
تکامل دانش فنی سرمایه گذاری در کالاهای سرمایه ای و زیربنایی و… به عنوان عناصر رشد اقتصادی از مسئولیتهای مهم دولت است زیرا مردم و بخش خصوصی و در اصطلاح اقتصادی انواع بازارها به زیربناهای فیزیکی اجتماعی فکری آموزشی و تشکیلاتی و ارزشهای وحدت بخش و تعالی آفرین برای کاهش هزینه های اجتماعی خود نیاز دارند.
ضمن اینکه برخی از سرمایه گذاریهای زیربنایی مانند تحقیقات در علوم پیشرفته ممکن است تا پنجاه سال بعد هم بازدهی اقتصادی نداشته باشد و طبیعی است چون در این گونه امور بخش خصوصی اقدامی نمی کند دخالت دولت ضروری است .
امام خمینی (ره ) در 11 مهرماه سال 1367 به مجریان امور کشور برای سازندگی و توسعه این سیاست مهم را ابلاغ کردند :
" مهمترین عامل در کسب خودکفایی و بازسازی توسعه مراکز علمی و تحقیقات و تمرکز و هدایت امکانات و تشویق کامل و همه جانبه مخترعان و مکتشفان و نیروهای متعهد و متخصصی است که شهامت مبارزه با جهل را دارند و از لاک نگرش انحصاری علم به غرب و شرق به درآمده و نشان دادند که می توانند کشوری را روی پای خود نگهدارند " . (صحیفه نور96 17 )
از دیگر وظایف دولت سرمایه گذاری در راستای خروج از فرهنگ غربی و نفوذ و جایگزین شدن فرهنگ اسلامی است . آسیبهای فرهنگی ناشی از نفوذ استعمار از قبیل خودباختگی و ناامیدی سلب معنویات از جامعه رواج گرایش به فساد و فحشا و اعتیاد کم ارزش کردن وظیفه تربیت نسل های آینده … از دیدگاه امام خمینی (ره ) به حدی گسترده است که خروج از این آسیبهای گوناگون و نفوذ فرهنگ اسلامی و انقلاب فرهنگی در تمامی زمینه ها در سطح کشور آنچنان محتاج تلاش و کوشش است که برای تحقق آن سالیان دراز باید زحمت کشید و با نفوذ عمیق و ریشه دار غرب مبارزه کرد.
نکته مهم دیگر سرمایه گذاری دولت به معنای عدم آنکه شامل مردم و حکومت می شود است زیرا تربیت معنوی تاثیر خود را در کاهش گناهان و جرحها و در نتیجه کاهش هزینه های اجتماعی خواهد داشت ضمن اینکه نهادینه شدن تقوا و معنویت موجب کاهش اضرار به دیگران و طبیعت خواهد شد و از این جهت نیز هزینه های اجتماعی کاهش خواهد یافت .
توسعه مشارکت مردم در همه زمینه هها
یکی از آسیب های مهم کشورهای استبداد زده دولت سالاری و حضور بی رمق مردم در صحنه های مختلف اجتماع است . امام که آزادی و استقلال افراد رشد و شکوفایی اقتصاد کشور و امکان خدمت بیشتر به محرومان را در گرو مشارکت و بسیج مردم می دانست دولت سالاری را به عنوان تجربه شکست خورده و بیماری مهلک تعبیر می کردند : " دولت چنانچه کرارا تذکر داده ام بی شرکت ملت و توسعه بخشهای خصوصی جوشیده از طبقات محروم مردم و همکاری با طبقات مختلف مردم با شکست مواجه خواهد شد. کشاندن امور به سوی مالکیت دولت و کنار گذاشتن ملت بیماری مهلکی است که باید از آن احتراز شود " . صحیفه نور38 21
البته برای اجتناب از مفاسد سرمایه داری و حاکمیت سرمایه لازم است .
اولا " آزادی بخش خصوصی به صورتی باشد تا هرچه بهتر بشود به نفع مردم محروم و مستضعف کار کرد نه چون گذشته تعدادی از خدا بی خبر بر تمام امور تجاری و مالی مردم سلطه پیدا کنند " (صحیفه نور108 19 )ثانیا برای خدمت بیشتر به محرومان " استفاده از نیروهای عظیم مردمی در بازسازی و سازندگی و بها دادن به مومنان انقلاب خصوصا جبهه رفته ها و توسعه حضور مردم در کشاورزی و صنعت و تجارت و شکستن طلسم انحصار در تجارت داخل و خارج به افراد خاص متمکن و مرفه و بسط دادن آن به توده های مردم در جامعه " لازم است . (صحیفه نور109 19 )
جمع بندی :
از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره ) ماهیت دولت اسلامی با همه دولتهای دیگر تفاوتی اساسی دارد. از نظر ایشان دولت اسلامی به مفهوم عام آن چهار ویژگی برجسته دارد که عبارت است از :
اصل اساسی در دولت اسلامی مردم هستند
ماهیت حکومت اسلامی خیرخواهی و عشق به مردم است
هدف نهایی دولت اسلامی توسعه معرفت به خداوند است و اهداف میانی این دولت عدالت اجتماعی رشد اقتصادی تعالی معنوی و ایجاد روح اعتماد به نفس آزادی و مشارکت عمومی و استقلال و نفی هرگونه وابستگی به بیگانه است .
معیار دخالت دولت در امور کشور مصالح مردم کشور و اسلام است . تشخیص نهایی مصالح بعد از مشاوره با کارشناسان برعهده ولی فقیه
این دولت برای تامین توسعه ای پایدار عادلانه حکیمانه و انسانی باید تاسیس بنیادهای قانونی برنامه ریزی سرمایه گذاری توسعه مشارکت مردم دخالت در امور بازار را در دستور کار خود قرار دهد.
تجربه کشورهای دیگر نشان می دهد که توسعه اقتصادی بدون دخالت دولت با بحرانهای اجتماعی اقتصادی و زیست محیطی همراه خواهد بود
از دیدگاه امام (ره ) مشکل اصلی توسعه شرق و غرب غفلت از معنویات و بی اعتقادی به خداست
ویژگی دولت اسلامی از نگاه امام (ره ) درکی است که این دولت از مشکلات محرومان و مستضعفان دارد
امام (ره ) دولت را به واسطه انتسابی که به ولی فقیه دارد لازم الاتباع می داند
امام خمینی (ره ) : کشاندن امور به سمت مالکیت دولتی و کنار گذاشتن ملت بیماری مهلکی است که باید از آن احتراز کرد
مردمی بودن خیرخواهی تلاش در راستای افزایش معرفت عمومی نسبت به خداوند و دخالت حساب شده در امور ویژگیهای دولت اسلامی از نظر امام خمینی (ره ) است
10