چکیده
تاثیر کلام خصوصا در اشکال خذاب و صورتهای هنری آن بر مخاطب غیر قابل انکار و مورد اعتراف همه علمای زبان شناسی و دانشمندان آن بلاغت است. در عصر حاضر که به عصر ارتباطات مقلب گردیده است، توجه به ظرافت های این نوع منحصر به فرد ارتباط مورد توجه محافل مختلف ادبی و علمی و هنری قرار گرفته است.
و از شیوه های مورد استعمال در این ارتباط حجت آوری و استدلال برای قانع نمودن مخاطب و ملحق ساختن او به طائفه اعتقادی متکلم است.
از این رو رسانه حاضر، با عنایت به کثرت اجتماعات قرآنی و شدت تاثیر آن در مخاطب اعم از دوست و دشمن؛ درصدد یافتن عوامل این جاذبه و شناخت زیبایی های فنی و کلامی موجود در آن برآمده است همچنانکه به عنوان حرکتی بینارشته ای از چگونگی ارتباط لفظ و معانی آیات با اصول و شیوه های تربیتی موثر در انسان پرده برمی دارد.
روش این پژوهش فنی بوده و با بهره گیری از شیوه گردآوری داده ها و توصیف آنها به تحلیل نهایی و تبیین زیبایی شناسی آن می پردازد.
تحقیق حاضر از زوایای مختلف آیات را مورد دقت قرار داده است گاه از جنبه موضوعی و چگونگی خطاب آیات و بهره گیری از تاکید، استفهام تصویرپردازی و تمرکز بر نقاط عاطفی از طریق به کارگیری الفاظ مناسب، داده ها مورد تحلیل قرار گرفته اند وزمانی دیگر با عنایت به مخاطب خاص آیات و موقعیت های زمانی و مکانی آیات مکی و مدنی مورد توجه واقع شده و تفاوت لحن کوتاهی و بلندی آید، چینش کلمات در انتخاب حروف با صفات و مخارج خاصی، بهره گیری از مد و تشدید در مواضع ارتباط با معانی مورد نظر… مورد بررسی قرار گرفته است.
دستاورد اصلی پژوهش تبیین و ارتباط عمیق لفظ و معنی خصوصا استاتید بلاغی و ایقاع موسیقایی موثر در القاء کلام و تاثیرگذاری آن بر مخاطب آیات گوناگون و موضوعات متفاوت می باشد.
کلمات کلیدی: احتجاج – بلاغت- موسیقی- مخاطبین- شیوه های تربیتی
المخلص
تاثیر الکلام خاصه فی اشکالها المجبه و صورها الفینه لاینکر علی المخاطب بینما معترف به علماء فقه اللغه و البلاغه کلهم.
فی عصرنا الراهن الذی سقی بعصر الارتباطات، رکرت المحافل الادبیه و العلمیه اهتمامها علی هذا الامر. من احد الطرق المستخدمه فی هذا اللون من الارتباط، الاحتجاج و الاستدلال لاقناع المخاطب و ختمه الی الطائفه المتکلم الامختادیه
لذلک تهدف الرساله هذا الی الکشف عن الجمالیات الفینه و الکلامیه الموجوده فی الوان نظراً الی کثره الاحتجاجات القرانیه مبلغ تاثیرها فی المخاطب من الموافق و المخالف.
و هی لحکفه بین اللغه العربیه و قسم التربیه یمیط اللثام عن التوافق و التناسق بین الالفاظ القرانیه و معناها و المبادئ التربویه و اسالبیها.
تسلط الرساله الضوء عن المنهنج الفنی و ترکز علی المنهج التالیفی و الوصیفی کمنهج مساعد فی تبیین الجمالیات و تحلیلها النهائی.
تعالج الرساله الآیات الاحتجاجیه من مختلف الزوایا. تعالجها تاره من حیث الموضوع و کیفیه الخطاب فیها و استخدام الاسالیب بلاغیه کالاستفهام و التوکید و التصویر الفنی و التزکیه علی العاطفه باستخدام الالفاظ المناسبه. و تبحث عن الاختلاف فی زنین الکلمات و ایقانها و قصر الایات و طولها، تنسیق المفردات و اختیار الحروف المناسبه مع صفاتها و مخارجها الخاصه بهاء و استخدام المد و التشدید فی المواضع التی ترتبط بالمعانی.
المجهود فی هذه الرساله تبیین اختلاف اللفظ و المعنی فی الآیات الاحتجاجیه و تحلیل الاسالیب البلاغیه و الایقاع الموسیقی الموثر فی القاءالکلام و تاثیر الکلام فی المخاطب.
الکلمات الاساسیه: الاحتجاج البلاغه: الموسیقی: المخاطبین، الاسالیب التربویه.
المقدمه
الحمدالله المتمم احسانه الی عباده بما اقام لهم من جلی البرهان و قویی السلطان و انزل الیهم الکتاب المحاج، انه حجه الخلق و حجه الرسول فی رسالته.
اما بعد فرساله هذه تحمل عنوان "الاحتجاج و اسالیبه الادبیه فی القران" و تتناول تحدید مفهوم الاحتجاج و انواعه، مفهوم ؟ و تبیین العلاقه بینهما، الدراسه الفنیه للایات الاحتجاجیه فی القران بجانبها انظر الی الامور التربویه من منظار علم النفس.
الاحتجاج هوا قامه البرهان عن طریق التحکم العقلی او اللفت الی الامور البدیهیه فی الکون و فی الانسان. و القران العظیم قد اشتمل علی جمیع انواع البراهین و الادله ، و مامن برهان و داله و تحدید شیء من کلیات المعلومات العقلیه السمعیه الا و هذاب الکتاب قد نطق بها.
ترجع اهمیه الموضوع هذا الی التراث الحضارات المختلفه و خاصه الاسلامیه بمساله الحواره الارتباط الکلامی واقناع الاخرین عن هذا الطریق ان المتحرکات اجاده التی شهدتما المساحه العالمیه خلال السنوات الاخیره بهدف بلوره فکره الحوار بین الحضارات بصیغتها العلمیه الموضوعه، تمثل نقله اساسیه فی اسالیب تفکیر البشریه الرامیه الی التحقیق التوازن فی العلاقه بین المتیارات احضاریه و الدینیه و الفکریه و القومیه التی تتقاسم البشریه، بالتالی العمل علی تحقیق الطموح الذی طالما حلم به الانسان منذ فروغ فجره، و هو حلم تحقیق الامن و السلام فی الارض، بما ان العصر ان عصر الارتباطات، فمن الضروری معرفه الاصول و المبادی الصحیحه للارتباط الکلامی و اقناع المخاطبین نحن نعتقد القرآن الکریم یعطینا منهجا تاما رائعا للحوار الاحتجاج مع الاخرین و یحدد معالمه و قواعده قبل عملیه الحوار و فی اثناها، من حیث المقدمات و الاهداف و الاجداء و لذلک یمکن الصول علی احسن اسالیب الارتباط الکلامی و الاحتجاج بالاستعانه من هذا الکلام و الایمی، و هذا الاهمیه، ثم ضروره التلبیه ؟ الحضارات و خاصه الحضارات الاسلامیه للعثور علی المبادی الصحیحه و النافذه للحوار. اغبه فی الکشف عن بعض جمالیات البلاغیه و الدلالیه فی القران الحکیم و فهم آیاته و فتح باب یدخل منه الباحثون فی المعارف القرانیه، کانت هی الباعثه علی اختیار البحث فی الموضوع هذا.
المنهج المتبع فی دراسه الموضوع هو المنهج التالیفی الوصفی، تحاول الرساله هذا علی اساسه دراسه تفسیر الایات الاحتجاجیه المکیه و المدنیه و شرحها، و دراسه المنکات البلاغیه و الدلالیه فی هذه الایات.
و علی اساس المنهج الفنی، کمنهج اساسی تسلط الرساله الضوء علی تحلیل البنیه النصیه للایات الاحتجاجیه، و البحث عن الجمالیات و البلاغیه و الایقاعیه فیها.
تمت هذه الجوله علی اساس هذه المناهج فی ابواب و فصول. و حاولت من خلالها ان تجیب هذه الاسئله:
– هل یتفاوت اسلوب الاحتجاج البلاغی و الادبی بالنسبه الی المخاطبین و الشروط الخاصه بهم شخصیتهم؟
– هل تتفاوت الایات المکیه و المدنیه فی اسلوب الاحتجاج؟
– کیف الاحتجاج القرانی علی الاصول و المبادی اتربویه؟
قسمت الرساله الی ثلاثه ابواب. الباب الاول. تحت عنوان الاحتجاج و الحوار و علاقه بینهما، و قسم الی فصلین عولج الفصل الاول مفهوم الاحتجاج، و انواعه، و الفصل الثانی تناول مفهوم الحوار و انواعه اهمیته و عناصره و العلاقه بینه و بین الاحتجاج کما اشار االی مکانه الحوار فی القران.
الباب الثانی تحت عنوان المواضیع فی الایات الاحتجاجیه و اسالیبها الادبیه. قسم الباب هذا الی اربعه فصول. عینی المفصل الاول بدراسه موضوع اعجاز القران فی الایات الاحتجاجیه المکیه و المدنیه و دراسه شرح الایات المدروسه و تفسیرها، دراسه النکات البلاغیه و الایقاعیه و فی نهایه الفضل اشاره الی فی الایات.
استخلص البحث من خلال دراسه من خلال دراسه الفصل الاول الی ان الایات المکیه و المدنیه تحتج لاثبات اعجاز القران باسلوب التحدی و تخاطب المنکرین خطاب التعجیز و تطلب منهم ان یاتوا بمثل هذا القران. و من المشهود هو الایقاع الموسیقی الهادین اللین الذی بوقع علی الاذان بسبب انتخاب الحروف و در ترکیبها فی کلمات وقعت کل منها بجانب الاخری بظرافه و یده توحی المعنی المراد فیها.
عولج فی الفصل الخانی موضوع التوحید فی الایات المکیه و المدنیه. من المشهود فی الایات المکیه کثره استعمال اسلوب الاستفهام لدفع المخاطبین الی التکفیر و اهداء هم الی معرفه وجه الصواب، و مخاطبه العقل باقامه البراهین الناصعه . الایات المدنیه تحتج لاثبات الوحدانیه فی الوهیه بطریق التذکیر باصول النعم و احقائق الظاهره الکونیه و تسخدم التصویر الفنی و لبیان النعم الالهیه. و تطیل المشاهد فی الصور من الملاحظ الانحاء فی هذه الایات بحرف النون و قبلها حرف مد طویل. و هذا الوحدات الصوتیه تحقق الترنم الموثر فی السامعین و الایقاع الهادی اللین الذی یبعث الیهم و المطئنان و یدفعهم الی التکفیر و التامل.
یتطلع الفصل الثالث قضیه النبوه، و الدفاع عنها امام منکرین تحتج الایات المکیه و المدنیه لاثبات هذا القصبیه. الشهود فیها استعمال اسلوب القصر و اسالیب التوکید لتصحیح الفکره الخاطئه و التصور الباطل عن القضیه هذه. وجود حرف المد و النون و تکرار هما فی هذه الایات، خاصه فی الایات المکیه بما انهما حاملان قدرا کثیراً من الرنین الصوتی، یثیر فی السامعین التامل و الرجوع الی النفس و التدبر فی واقع الامر. الایات تواجه المنکرین و المکذبین بواقع الامر و تبیین لهم قضیه النبوه و تحدد المهمه الرسالیه الانبیاء و تتاکد علی بشریه الانبیاء کشرط ضروری لتحقیق الانسجام بین الرسول و اتباعه، لتکون العلاقه بینهما علاقه طبیعیه و موثره.
بتناول الفصل الرابع مسآاله المعاد و یحتج لاثباته. انصرفت الآیات الی استدلال بالمبدا و بالخلق الاول علی المعاد. و تخاطب العقل والوجدان معا. اسلوب الاستفهام کثیر الاستعمال فی هذه الایات لدفع المنکرین الی التامل فی الخلق الاول لیتهدو به الی اخلق الثانی.
من الامور التربویه الاساسیه فی هذا الایات رفع ؟ عدم الانسجام المعرفی فی المنکرین. تنبههم الایات الی امر یقبلونه و هو الخلق الاول. ثم تواخذ هم بعدم قبول ملزومات هذا الامر، و هی اخلق الجدید.
یکون الباب الثالث بعنوان: المخاطبون و السالیب الاحتجاجیه قسم هذا الباب الی ثلاثه فصول عالج الفصل الاول المومنین فی الایات الاحتجاجیه اشتمل المومنون علی الرسل و الاولیاء و عامه الناس.
تستخدم الایات المکیه و المدنیه الاسلوب العملی لاثبات قضایا کاحیاء الاموات، رویه ا… تعالی و هذا لازیاد المطئنان القلبی و ؟ فی الرسل و الاولیاء و اتضح الاسلوب التوکید فی الاحتجاج معهم لتثیبت المعنی المراد فی نفوسهم.
الایقاع الموسیقی یکون فی هذه الایات هادئا منزناً ینسجم خطاب الانبیاء و الرسل.
الایات المدنیه التی تحتج مع عامه الناس المومنین تجمع بین الاسلوب اللین و الشدید و العتاب و الموعظ و التذکیه و تستخدم اسلوب الاستفهام و الجملات الخبریه غیر التوکیدیه و الایقاع فیها یجمع بین اللین و الشده.
یبحث الفصل الثانی عن المخالفین فی ثلاثه محاور. الاول یبحث عن المشرکین و الثانی یبحث عن الکافرین و یبحث الثالث عن اهل الکتاب.
اتضح من الایات المکیه الاحتجاجیه استخدام اسلوب الاستفهام و التوکید و خطاب العقل و الوجدان و استخدام عنصر التهدید و الموعظه و التذکیه. والایات المدنیه تحتج علیهم باطاله الکلام و شرحه کما یستفید اسلوب الاستفهام الی حد ما.
انصرف الفصل الثالث الی بیان الاحتجاج و علی المعاندین و اسلوبه. اشتمل الباب هذا علی ثلاثه اقسام. القسم الاول تناول الاحتجاج علی الطواغیب، و عالج القسم الثانی الاحتجاج علی المحاربین و الثالث علی المنافقین.
تواجه الایات المدنیه و المکیه، الطواغیت باسلوب هادی لین فی اول الامر لکی یکون الکلام ادعی الی القبول و الانقیاد و تستخدم احیانان فی المرات الاخری اسلوب الشدید لحاسم التنبیه المخاطب و فی بعض الاحیان تهدیده لکی یرجع الی الحق.
تحتج الایات المدنیه علی المحاربین و المنافقین باشدا الاسالیب فالالفاظ شدید: القرع علی المسامع، تقذف حروفها شررا الوعید. و الایقاع القاسی الشدید ناتج عن الحروف الشدید.
المستعمله فی اهذه الایات. و استعمال اسلوب التوکید اکثر وضوحا من الاسالیب الاخری فی هذه الایات.
مما یجدر ذکره انه عالجت هذا الرساله الموضوع الذی لم یسبق الیه احد بهذا الشکل الموضوعی و المنجم مع اهداف التجام فی حد استقراء الباحثه بما فیه من الجوانب العدیده لدراسه الایات القرانیه. اعتمدت الرساله علی القراءه المتانیه و المتامله فی النص الکریم مسنیراً بومضات المفسرین القدامی و المحدثون. حاول السابقون من الباحثین دراسه جوانب عدیده للقران الکریم. تناول بعضهم لجانب التفسیری للایات الکریمه بجانب دراسه بعض من اللمحات المفنیه و البلاغیه. من هذا الایحاث دراسه الزمخشری تحت عنوان تفسیر اللکشاف و هو یشتمل علی سته اجزاء. و دراسه ابن عاشور تحت عنوان "التحریر و التنویر" و هو ؟ ثلاثین جزءاً و دراسه الطبرسی تحت عنوان "مجمع البیان" و هو اشتمل علی اربعه عشر جزءاً، اعتمدت الرساله فی شرح الایات و دراسه بعض من النکات البلاغیه و الادبیه، علی هذا الکتب و علی القراءه المتانیه لجمیع اجزاء التفاسیر المذکوره.
و مما یجدر ذکره انه هذه الکتب لم تتناول الجوانب العدیده للایات القرانیه و لهذه الرساله نظره متفاوته تقریبا عن نظره هذه الکتب.
و ایضا تناول بعض الباحثین دراسه الجانب البلاغی و اسلوب التعبیر البیانی فی بعض من الایات القرانیه من هذه الایحاث هذه فی الکشف عن الجمالیات البلاغیه و دراسه القیم الصوتیه فی الایات الکریمه و استلهمت منه اشار بعض منها. ولکن هذا البحث لم یتناول الجوانب العدیده البلاغیه و القیم الصوتیه فی الایات
تالم ینظر الی الایات فی موضوع خاص و ما قایس بعض الایات ببعض.
بعض الباحثین تناول جانب التصویر الفنی الایات الکریمه، من هذا الایعاث دراسه صلاح عبدالفتاح الخادی، یحمل عنوان نظریه التصویر الفنی عند سید قطب" عالج الباحث فی هذا الکتاب سمات التصویر الفنی فی القران من التشخیص و التجسیم و الحرکه و غیر ذالک و تناول بعضاً من القیم الصوتیه و الایقاع الموسیقی فی الایات القرانیه. و لم یعالج هذا الامور فی الایات الاحتجاجیه المدورسه. و مما یجدر ذکره انه قد کان سید قطب رائداً فی بیان التصویر الفنی فی القران حیث ذکر فیه خصائص و سمات التصویر ان نظریه التصویر الفنی تععتبرا اساس الدراسات البیانیه المعاصره للقران الکریم. وضع سید قطب بین یدی العلما و اصحاب هذه النظریه خصائصها و سماتها و قواعدها و معالمها.
لکن هذا الکتاب لم یتطرق الی دراسه التصویر فی القران بشکل منسجم. و تحدث سید قطب عن الموسیقی بعض السو و الایات و ایقاعاتها المختلفه فانه لم یتناوله فی الایات المدروسه من الابحاث الاخری، دراسه احمد بدوی، یحمل عنوان، من بلاغه القران. و هذا هو الذی اعتمدت الباحثه فی البحث عن الاسالیب البلاغیه و عن التصویر الفنی و عرض الصور و المشاهد فی الایات الکریمه و بین ما فیها من جمال تصویری و تناسق فنی و تاثیر فی القلوب و النفوس. و تلزم الاشاره الی ان هذا الکتاب لم یعالج الایات بشکل موضوعی و منسجم. و یبدو ان المولف استفاد من کتاب "التصویر الفنی فی القران" لسید قطب و لکن انه لم بشیر الیه فی کتابه.
بما ان الموضوع المدروس جدید:
و لم یعالج بهذا الشکل الموضوعی و خاصه فی دراسته عن المبادی التربویه، و اجهت الباحثه صعوبات کالعثور علی الکتب التی تتناول الاحتجاج عموما فلذلک التجات کثیراً المباحثه الی دراسه الکتب و التفسیریه، و البلاغیه و التربویه.
فی ختام الحدیث،ارجی عمیق الشکر لکل من ساعدینی و رافقنی فی هذه المحاوله و خاصه للدکتوره خز علی المتی تتملمذت لها فی هذه الجامعه. و تعلمت منها الحلم و الصبر و التواضع و ختاماً، و هذا هو جهدی المتواضع قدمت منه ما اقدرین ا… علی تقدیمه، و لست ازعم اننی وفیت الموضوع حقه، و انی لواثق ان کثیراً مما جاء فی طیاته خاضع اللاخذ و المناقشه، و لیس هو سوی مجرد اجتهاد و اهتمام، فان وفقت فبتو فیق من ا… و ان قصرت فبتقصیر منی. و آمل ان یکون هذا البحث قد حقق ما یصبوالیه من اهدافه. و اسال ا… ان یجعله خطوه نحو بحوث مستقبلیه اکثر افاده و امثل اجاده و فی خدمه الاسلام و القران و اعلاء الکلمته.
طیبه فرخی شهریور 1378
الخاتمه
بعد هذه الجوله الفسیحه فی ابعاد الاحتجاج، یجدر بنا فی خاتمه المطاف ان نضع ابرز النتائج الموصوله فی هذا البحث.
کان الباب الاول تحت عنوان الاحتجاج و الحوار و العلاقه بینهما و نستخلص مما سبق من الدراسه فی هذا الباب الی انه.
– الاحتجاج مستعمل فی علم الکلام و عند المناطقه و الفلاسفه، و فی العلوم التربویه عند علماء النفس و فی الادب شعره و نثره کما نجده فی الخصوص لدینیه کالحدیث و الخطابه.
– الحوار هو عنصر اساسی فی الاحتجاج و یکون العلاقه بینهما علاقه عموم و خصوص مطلقاً.
الباب الثانی تحت عنوان المواضیع و الاسالیب الاحتجاجیه
وصل الی النتائج التالیه:
– من اهم المواضیع التی اقام القران الکریم الادله لاثباتها هی اعجاز القران و التوحید و النبوه و المعاد و اختصت هذه المواضیع کثیر من الایات المکیه.
– القران الکریم فی الایات المکیه و المدنیه استخدم اسلوب التحدی لاثبات اعجاز القران و عجز المنکرین، و خاطبهم خطاب التعجیز، و الایقاع الموسیقی دی لین فی الایات المکیه و المدنیه کلها و وجودالنون و التنوین و تکرارهما فیها مشهود و هذه الوحدات الصونیه تحمل قدرا کثیراً من الرنین الصوتی و تبعث الی المخاطبین الطمانینه و السکون و تذهبهم الی العالم الهادی و هذا الجو یدنعمم الی التکفیر.
– الایات الکریمه لم تحاول مناقشه تفکیر منکری اعجاز القران و لم تجده مفیداً، بل حلول اقناعهم بطریقه التحدی لافحامهم فی المجتمع الذی کانو یریدون تشویهه بایراد الاتهام الی النبی و الی کتاب الله المنزل.
– تحتج الایات الکریمه لاثبات مساله التوحید و نفی الشرک عن ا… سبحانه و من الاسالیب کثیره الاستعمال فیها اسلوب الاستفهام و هذا الامر یدفع المخاطب الی التفکیر، و یعدیه الی معرفه وجه الصواب بعد التامل و الاناه. و هذا الایات تخاطب العقول باقامه البراهین الواضحه.
– القران الکریم بثبت قضیه التوحید عن طریق التذکیه بالنعم الالهیه و آثار ما فی الکون و فی نفس الانسان و یذکره بقدره اللاعلی خلق کل شیء و هذا الامر مشهود جداً فی الایات المدنیه.
هذه الایات تستخدم التصویر و هو ملمح اساسی فی النص القرانی، لبیان السابغه و مظاهر الطبیعه.
– خاطبت الایات المدنیه المشرکین فی قضیه التوحید بتوکد اقل من الایات الکمیه. لان الاحتجاجات المدنیه جعلت القضیه و احنحه جلیه و لا تحتاج الی الاثبات و یکون المخاطب لدیه من الدلائل و الحقائق الظاهره لو تاملها لاقنع بها من عند نفسه.
– و من المشهود الایقاع الموسیقی اللین الهادی الحامل للرنین الصوتی حرف النون و قبلها حرف مد طویل فی فواصل الآیات و هذا الایقاع الهادی یتلاءم مع الدعوه الی التامل التدبر.
– الایات الکریمه تقسیم احج الدامغه لاثبات فکره التوحید و ترید ان توجد فی المخاطبین الاستدلال المعرفی و العاطفه الایجابیه. توجه المخاطبین باسلوب جمیل جاذب کی لاینفرو فی الخطوات الاولی و لیکون الکلام اسرع الی الاصغاء و الاستماع ثم القبول و الاعتناق.
– تستخدم الایات المکیه و المدنیه اسلوب القصر و التاکید لاثبات قضیه النبوه و الایقاع الموسیقی المستمر الهادی ناتج عن وجود حروف فیها صفات الغنه و الهمس. الاستمرار و خاصه فی الایات المکیه. و هذا الایقاع یبعث فی المخاطبین الطمئنان و الامن الذین یقولا هم الی التفکیر و التامل فی الامور.
– واجه الرسول المکذبین باسلوب حواری لین مترکز علی رعایه حسن الادب من اجل تصحیح المفهوم الخاطئ لدیهم من النبی بتمتعه من القدرات اخارقه. حاول النبی ان یقدم لهم الواقع و الحق و عرض علیهم المعابیر التی تعطیهم القدره علی التقییم الاستدلال المعفی.
و هکذا اوجد فیهم
– تستدل الایات المرتبطه بالحیاه الاخری بالمبدا و بالخلق الاول علی المعاد. و نجد فی هذه الایات و خاصه فی الایات المکیه اسلوب الاستفهام اککثر استعمالا من الاسالیب البلاغیه الاخری. و تستدل فیها عن طریقین: الطریق ؟ و الطریق الحسی فی الطریقه العقلیه الایات الکریمه تقیم عنلی المنکرین الادله الناصعه لالزامهم فی اسلوب مقنع و جدل محکم، و فی الطریقه الحسیه، یستدل بالاشیاء الصغیره و الحوادث المکرره و المالوفات و المشاهدات الحسیه لتجعل منها ادله لاثبات قضایا کبری، و لان الاعتماد فی الاستدلال علی ما فطرت علیه النفس من الایمان بما تشاهد و تحس دون عمل فکری عمیق نجده اقوی اثراً ابلغ حجه من الطرق الاخری.
– الایقاع الموسیقی فی هذا الایات منزن لین بطئ بما فیها من حرف النون و التنوین و السکون فی فواصلها. تحمل هذه الوحدات الصوتیه قدراً کثیراً من الرنین الصوتی و تذهب المخاطب الی العالم المطئن و یثیر فیه التفکر و الرجوع الی النفس.
– الآیات الکریمه تحاول اقناع المنکرین باثاره علامات الاستفهام بصیغه الاستنکار علی المنکرین، لتخفف من عنادهم اولا و لتحتهم علی التفکیر و التعمق و ثانیا و کما تذکرهم بامور لایجدون منها فکاکا لایجدون منها مهرباً. منها الخلق الاول و هو الامر الذی یستوی فی ادراکه کل العقول. تبیین الایات ان القدره التی خلقت الموجودات و اخرجتهم من العدم قادره علی اعادتهم من جدید و اخراجهم من العدم مره ثانیه. و هکذا یوجد فی المنکرین الاستدلال المعرفی.
و تستفید الامور النفسیه التی توثر فی الانسان من الداخل تحرکه فی الضمیر.
بصل الباب الثالث تحت عنوان المخاطبون الاسالیب الاحتجاجیه.
مما سبق من الدراسه فی هذا الباب فی الایات المدروسه الی هذه النتائج:
– تئلحع الایات الکریمه المکیه و المدنیه المومنین من الرسل و الاولیاء، الی عامه الناس فی اسلوب حواری الخاص بکل منهم تستخدم الاسلوب العملی الذی یواجه فیه العرض بالحقیقه الصاعقه، لاثبات القضایا المختلفه لهم من الاماته و الاحیاء الموتی و رویته الموتی و رویته تعالی و هذا الاسلوب مستعمل لازیاد لاطمئنان النفسی و تعمیق الیقین عند الرسل و الاولیا لایستعمل لازاله الریب و الشیعه عندهم.
الایقاع الموسیقی فی الایات المذکوره ناتج عن الفواصل المستادیه فی الوزن و القافیه. الایقاع المتزن الهادئ ناتج وجود حرف النون و التنوین فی الایات و فواصلها.
اسلوب: فی مواجهه المومنین من عامه الناس فی الایات المدنیه. هو الاسلوب الذی یجمع بین الشده و الموعظه و التذکیه. و ایضا الایقاع فیها یجمع بین الینونه و الشده. و من المشهود استعمال حروف الضمیر فیها مع ما فیها من صفات و منها النغمه الصارمه و الجرس الصارخ و السیاق الکریم بهذه الحروف یزد ان یلقی کلامه علی المومنین فی وضوح و صراحه و حسهم.
الایات الکریمه تسلی المومنین فیها یواجهو نهامن الضراء و الباساء بالتذکیه بالامم السائقه بما لاقوا من المکاره و الشدائد، لان ذکر اخبار الخیار الصالحین تقوی الانسان لتحمل المصائب.
– یقیم القران الکریم الیرمان علی المخائفین من المشرکین و الکافرین و اهل الکتاب لهدایتهم لایضالهم الی الحق.
– و اسلوب الاستفهام اکثرا استخداماً من الفنون البلاغیه الاخری فی الاحتجاج علی المخائفین.
لدفعهم الی التفکیر و لو صومهم الی المحق بعد التامل و الاناه. اثاره السوال یحاول ان یطرح فکره التوحید بشکل صریح حیث یحاکم المشرک و الکافر نفسه و یشعر بضلاله.
– من المشاهد ایضا استعمال اسلوب الاستدراج و الاستدراک فی الایات المکیه المحاجه علی الکافرین و المشرکین. و نری ان الایات ساقت الکلام فی احسن اتساق و انتظام استعمال الملاطفه و اللین و الادب الجمیل التتوصل بذلک. الی اقنانعهم الکلام ادعی الی مفارقه ما هم علیه من الجحود و العناد.
– و فی الایات المدنیه نشاهد طول الایات همین الاحتجاج علی المخائفین و هذا الاطاله للتاثیر الوجداین و النفس و التقریر المعنی نفوسهم.
– تحتج الایات الکریمه علی المعاندین من الطواغیت و المحاربین و المنافقین لاثبات قضیه ما او لابطالها. نشاهد فی الایات المکیه و المدنیه اسلوب اللین لانقاذ هم مما فهم متورط فیه من الکفر و الشرک فی المرات الاولی فی المرات الثانیه الثالثه تواجهم شده و عنف
اسلوب البلاغی فی مواجهتهم هو الاسلوب غیر الموکد اذ ان القران المکی و المدنی یذکر هم بمظاهر الطبیعه و الایات الکونیه و هذا لحقائق لا الهظاهره الجلیه یلمسها الانسان لا تحتاج الی اسلوب التوکید لاثباتها و نری الایقاع الموسیقی متناسقا مع الدعوه الی التامل و التدبر فی مظاهر هر الکون و النعم الالهیه و العظیمه.
– تحتج الایات المدنیه علی المحاربین و المنافقین باشد الاسالیب و بالتهدید الوعید و الاسلوب یکون تهدیداً اکثر من ان یکون استدلالاً هذا المکابرتهم فی قیمومه الحقائق و ثبوتهم فی الافعال المستعله فی الایات بما هم فی تکوین الایقاع الشدید القوی، و هذا الایقاع بنبه المخاطب الی واقع الامر الی عاقبه امر ان بقی فی ضلاله و نفاقه.
و فی نهایه المکاف
– یجب الاشاره فی دراسه الایات الاحتجاجیه الی امور و منها:
– القران الکریم یجمع بین اهداف الدینی و المسائل الفنیه، من حیث الجمال فی العرض، و التنسیق فی الادا للتاثیر فی النفوس مما یستثیر کو امن الوجدان.
– القران العظیم قد اشتمل علی کثیر من، انواع البراهین و الادله. و حاج بها خصومه فی صوره جلیه یفهمها العامه و الخاصه. و ابطل کل شبعهه فاسده و نقضها بالمعارضه فی اسلوب واضح النتائج، سلیم الترکیب، لایحتاج الی جدل عقلی فلسفی او کثیر بحث.
– القران کله مصوغ فی اسلوب بلاغی لایضازع، لانه فی صیاغته یتناسب مع موضوع الخطاب و یتلاءم مع نفسیه المخاطبین. قالقران المکی و المدنی قام علی رعایه حال المخاطبین ؟ مع الزمان، المکان الذین نزل فیهما.
یلائم الموضوع الذی یتحدث عنه ملاءمه الایقاع الموسیقی فی آیاته الاحتجاجیه.
– ان فی الکتاب المبین اسلوباً ایقاعیاً غنیاً بالموسیقی مملواً بالنعم الجمیله.
– کثیر من الاصول التربویه المعترف بها عند علماو النفس مستعمل فی الاجتجاجات القرانیه و یوثر تاثیرها الفطری علی المخاطبه حسب مقتضی حاله.
– تتکشف فی القران آفاق ورا آفاق، من التناسق و الاتساق، فمن نظم صحیح الی سردعذب، الی نسق متسلسل، الی تعبیر مصوره، الی تصویر مشخص، الی تخییل مجسم، الی موسیقی منغمه الی توافق فی الموسیقی، و بهذا کله یتحقق الاعجاز.
– ان الوحدات الصونیه التی کثیراً ما ؟ بها الفاصله و النون و المیم و حروف المد، و تلک الحروف و الطبیعیه
یمکن فی الموسیقی و الله اعلم بسر هذا الختم ان تاخذ هذ الصحوه محاور جاده بالحرکه التالی:
– الاهتمام بالقیم الصونیه، فی الایات الاحتجاجیه.
– العنایه با کشف عن التصویر الفنی فی الایات الاحتجاجیه.
– دور العاطفه فی الاحتجاجات القرآنیه.
– اسلوب الاحتجاج الفنی فی الایات الاحکام.
– اسلوب الاحتجاج الفنی فی الایات
– اسلوب الاحتجاج الفنی فی الایات االمبذئیه.