مقدمه
رشد شهر نشینی وضعیت بر مبنای فن آوری و تکنولوژی و گرایش به زندگی ماشینی ، اثرات تخریبی بسیاری بر چهره کره مسکونی ایجاد نموده که در نگاهی عمیق تباهی منابع طبیعی و پوشش های گیاهی و سرگردانی بشر امروزی بر سر دو راهی مدرنیسم و طبیعت کمترین حاصل آن می باشد بدون تردید نیل به ایجاد فضای سبز و منظر سازی ناشی از میل به طبیعت و بازگشت به ریشه های دیرین زندگی انسان در متن و دامن طبیعت و مناظر بدیع آن دارد و بهر شکل با ظهور اثرات منفی زیست محیطی و اجتماعی از توسعه ناپایدار ،فضای های سبز نه تنها به عنوان یکی از عناصر مهم و کلیدی در ساختار شهرها یکه در عرضه فرا شهری و فرا دستها مطرح گردیده است که خود به نوعی مکمل و بستری مناسب جهت احیا طبیعت سبز و ایجاد زمینه های مناسب برای بهسازی منظر و فضای سبز عمومی می باشد که خود ایجاد زنجیره ای سبز در فرا دست شهرهای امروز می نماید. که در این میان یکی از حلقه های این زنجیره سبز عرصه های سدها و آبگیرهای مصنوعی و نیروگاهها می باشد که بدلیل وجود پتانسیل های فراوان از جهت ایجاد اندازه های زیبا و آرام بخش و ایجاد عرصه های قابل دسترس برای گذراندن اوقات فراغت و توسعه توریسم و گردشگری و یا با نگاهی تازه " توسعه آلوتوریسم " بسیار مورد توجه قرار می گیرد .
در کشور ما ایران تا کنون به جز مواردی محدود به حرکت جدی جهت احیا این مهم و نیز توسعه و بهره برداری اقتصادی و زیست محیطی از پتانسیل های بالای این امکان بویژه شهرهای متعدد کشورمان صورت پذیرفته است که امید است با جهت گیری و ایجاد بسترهای مناسب در کلیه عرصه های نیروگاهی کشور ، علاوه بر اعتلای کمیت ها و کیفیتهای زیبا شناختی ، ایجاد زمینه ای مناسب برای تحکم و تقویت تعادل روانی و فکری و کاستن فشارهای ناشی از زندگی کنونی واقع گردد. که در این راستا شرکت آب منطقه ای خراسان تصمیم به ایجاد منظر سازی و فضای سبز در عرصه سد تبارک آباد نموده که با توجه به پتانسیل نامحدود سایت و همچنین فقر فضای سبز و کمبود مناطق تفرجی محل ، طراحی و احداث این مجموعه بسیار ضروری می نماید.
وضعیت جغرافیایی سایت
محل سد تبارک آباد در فاصله 25 کیلومتری شمال شرقی شهر قوچان واقع شده است . راه دسترسی به این محل از روستاهای یدی آباد ، باد خور ، زوخالو ، یوسف خان می گذرد . روستا تبرک در فاصله 5/1 کیلومتری بالا دست سد واقع شده است. قابل توجه است که سایت در حوزه آبریز رودخانه اترک تا ایستگاه تبارک به وسعت 560 کیلومتر واقع است.
شرایط طبیعی و اقلیمی سایت
هر سایت به طور طبیعی تابع شرایط آب و هوایی خاصی است از این رو شرایط محیطی و اقلیمی هر سایتی بایستی به منظور مقابله با ناسازگاریهای طبیعی و طرح ریزی و جهت دهی مناسب ، مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. مطالعات وضعیت طبیعی و اقلیمی در نهایت به مطلوب تر شدن شرایط عملکردی اکولوژیکی سایت پیرامون آن منجر می گردد. این شرایط شامل مشخص شدن وضعیت قرار گیری منطقه در رده ژئوبوتانیکی و نیز بررسی عوامل اقلیمی همچون در جه حرارت ، بارندگی و باد و … می باشد.
تقسیم بندی ژئوبوتانیکی سایت :
بر اساس نظریات مبین و ترگویف و تقسیم بندی مناطق رویشی و اقلیمی ایران ، سایت تبارک آباد جز مناطق ایرانی ـ تورانی کوهستانی رده بندی می گردد.
عوامل اقلیمی
1) درجه حرارت و به همراه بارش از جمله عوامل مهم جوی هستند که خصوصیات کلی اقلیم یک ناحیه را مشخص می کنند و در مطالعات مربوط به آبیاری و منابع آب ، آبخیزداری ، محاسبات مربوط به تبخیر و تعرق ، نیاز آبی گیاه ، انتخاب پوشش گیاهی و سایر فعالیت های مربوط به گیاهان نقش مهمی دارند. که در این راستا به توجه آمارهای ارائه شده از ایستگاههای سینوپتیک اطراف سایت نتایج ذیل حاصل شده است (جدول1)
مشخصات هواشناسی
واحد
مقدار
متوسط ریزش های جوی در حوزه آبریز
میلیمتر
361
حداکثر دمای مطلق
درجه سانتیگراد
5/31
حداقل دما به مطلق
درجه سانتیگراد
5/9-
تبخیر و تعریق : مجموعه میزان تبخیر آب ( فرآیند تبدیل بخار آب ) از سطح خاک و تبخیر توسط پوشش گیاهی اصطلاحاً تبخیر و تعرق می گویند که در ارائه الگوی مناسب آبیاری نقش بسزایی ایفا می نماید که سایت تبارک آباد بر اساس آمار ارائه شده توسط مشاور متوسط تبخیر سالانه از سطح آزاد آب 7/1301 میلیمتر می باشد.
باد
سرعت و جهت باد با توجه به نقش موثری که در تبخیر و تعرق گیاه و نیز فرسایش (فرسایش ناشی از باد) و نیز حد آسایش در سایت دارند بسیار مورد توجه می باشد که با توجه به بررسی های به عمل آمده در سایت جهت غالب باد شمال شرقی به جنوب غربی و در حوالی بعد از ظهر شدت می پذیرد متوسط سرعت باد (سالیانه) 5/153 کیلومتر در روز ، حداکثر سرعت باد در روز km 9/183 می باشد و با توجه به جدول شماره پ 13 – دفترچه گزارش هواشناسی هر چه از سمت غرب ( بجنورد) منطقه به سمت شرق ( قوچان) پیش می رویم بر میزان سرعت آن افزوده می شود .
منابع آب
شاید بتوان گفت مهمترین عامل حیات یک سایت منابع آب تغذیه کننده سایت می باشند که مشکلات شامل آبهای سطحی و سفره های آب زیر زمینی می باشد در این زمینه مطالعه و بر رسی بر روی امکانات سفره های زیر زمینی و سطحی (دائم ، ثابت و متغیر ) و نیز وضعیت هیدرولوژی و فیزیوگرافی حوزه آبریز سایت ضروری بنظر می رسد.
با توجه به هدف اصلی پروژه سد تبارک که همانا تامین آب شرب مطمئن برای شهر قوچان و همچنین آب مطمئن به منظور آبیاری حدود 1200 هکتار از اراضی قوچان می باشد و نیز وضعیت فیزیوگرافی حوزه آبریز رودخانه تبارک آباد ( سطح آبریز km 560 ارتفاع حوزه آبریز 1876 متر ، طول رودخانه km 36 شیب متوسط 7/1% ) و نیز وجود منبع آب زیر زمینی در محدوده طرح در شرق سایت ) ، منابع آب تامین کننده از هر نظر غنی می باشد . آب این رودخانه تامین کننده آب از نظر کیفیت بسیار مناسب می باشد بطوریکه قابلیت هدایت الکتریکی 1000 سانتیمتر / میکروموس و میزان S.A.R کمتر از 5 می باشد.
مشخصات عمومی خاک منطقه
خاک های منطقه مورد مطالعه در سه واحد فیزیوگرافی بشرح زیر مشخص شده اند :
– فلاتها Plateaux
– دشت آبرفتی رودخانه ای Piedmont Alluvail plain
– در بخش قابل توجهی از اراضی واحد فیزیوگرافی دشت آبرفتی رودخانه ای که بافت خاک طبقات زیری خیلی سنگین می باشد و تاثیرات آب زیر زمینی در
آنها ملاحظه میگردد ایجاد زهکش مناسب در رفع نقاص موجود موثر است.
– در بخش قابل ملاحظه ای از اراضی واحد فیزیوگرافی فلاتها و سختی دشت آبرفتی دارای خاکهای عمیق و خاک ریزی شامل مواد آلی نمی باشد و با انجام عمل تسطیح عملیات کشاورزی و باغبانی امکان پذیر است.
نتایج آزمایشگاهی نمونه خاکهای منطقه معرف ضعیف بودن آنها از نظر میزان فسفر و ازت و کربن آلی می باشد از نظر پتاس فاقد تشکیل است . لذا با استفاده از کودهای شیمیایی محتوی ازت ، فسفر نظیر اوره ، فسفات آمونیوم و سولفات آمونیوم که واکنش اسیدی در خاک تولید می کنند میزان اشکالات یاد شده را برطرف کرد . استفاده از کودهای سبز و دامی نیز علاوه بر دفع کمبود مواد مغزی خاک گیاه مخصوص در اراضی که دارای بافت خاک خیلی سنگین می باشند سبب اصلاح خواص فیزیکی خاک می گردد.
با توجه دید و قرصه های متعدد و ایجاد تغییرات در سطح خاک و (جابجایی خاک سطح الارض مرغوب) ایجاد اصلاح خاک و اضافه نمودن کود دامی پوسیده به گودالهای کاشت ضروری می باشد.
پوشش گیاهی سایت
پوشش گیاهی سایت معرف گیاهان پایدار و سازگار با محیط سایت بوده و بایستی ابتدا تعداد و نوع و وضعیت و موقعیت آنها و نیز نحوه رشد و سازگاری آنها در سایت بررسی گردد چرا که گیاهانی که در سایت موفق تر بنظر می رسند راهنمای انتخاب گیاهان جدید در طراحی محسوب می شوند.
گیاهان بومی منطقه بسیار متنوع و برخی از آنها به صورت غالب در منطقه مشاهده می گردند که به شرح زیر می باشند :
خانواده گرامینه Gramineae ـ خارشتر Alhagi camelorum ـ خار زرد arthamus oxiconto ـ اسپند Peganum Harmala ـ خار باد بر Cerathocartus Arenoous ـ خار زن بابا Oaopordon aconthium ـ تلخه بیان saphora ـ شیرین بیان Glycyrrhiza glabva ـ کنگر وحشی Cirslum sp ـ Achillea millefolivm بو مادران و رک Hultemmia sp ـ کاسنی chicorium intylous ـ جارو loctuca orientalis ـ خاکشی Pescuroinia sophia ـ خاکشی تلخ Sisymbrim Irio ـ قدومه Alyssum striogosum ـ گل جالیز orobanche kotschyi
تیره لاله LiLiaceae چمن oa sp ـ مرغ Cynodon doctybn درمنه Artemisia herba نی Phragmites oustralis پورچینک Mentha lorgifolia
درختان مشمر ـ سیب ـ گلابی ـ آلبالو ـ توت ـ زردآلو ـ انگور
درختان زینتی بید ـ چنار ـ تبریزی
زمین شناسی سایت
ـ ویژگیهای عمومی ساختاری سایت
ویژگیهای عمومی سایت موثر بر تمامی فعالیت و عناصر تشکیل دهنده سایت می باشد که از تحلیل این ویژگیها و انطباق آنها با شرایط اقلیمی شالوده اصلی طراحی سایت شکل می گیرد .
کاربری های وضع موجود سایت : از جمله ویژگیهای عمومی سایت آگاهی دقیق از کاربریهای موجود و جاری و آتی سایت می باشد چرا که وجود این کاربری ها در طرح ریزی و جهت دهی مناسب طراحی سایت و نیز تعریف نیازهای عمده سایت نقش چشمگیری خواهد داشت بهترین کاربری سایت تبارک آباد وجود سد و تامین آب شرب و کشاورزی می باشد که شامل سازه های سد و متعلقات و ملحقات آن در شمال می باشد همچنین بدلیل اینکه پروژه سد در مرحله تکمیل و احداث می باشد کارگاههای آماده سازی و نیز سازه های رفاهی کارکنان و نیز در سایت موجود می باشد که پیشنهاد می گردد جهت زیبا سازی و منظر سازی سایت در صورت امکان برخی از این سازه ها حذف یا کاربری آنها تغییر نماید.
ویژگیهای بصری :
رنگ خاک و گیاهان موجود پوشش گیاهی ، شاخص های نور و سایه و شدت تابش خورشید ، چینه بندی سنگها ، … به همراه مشخصات فضایی منظر از عمده تر ین عوامل جنبه های بصری سایت شناخته می شوند که رعایت ویژگیهای کمی و کیفی آنها در طراحی سایت امری الزامی است .
در ارزیابی بصری سایت تبارک آباد اولین نکته واقع شدن سایت در محیطی کوهستانی و وجود رودخانه تبارک در سایت بعنوان مهمترین عامل تاثیر گذار بر کیفیت بصری سایت رخ می نماید چینه بندی منظم و استوار سنگهای ناهمواریهای مجاور سایت و حرکت آرام آب در سایت که خود می تواند در کنار ایجاد پوشش گیاهی مناسب و ابنیه رفاهی ـ تفرجی مناظری چشم نواز و زمینه برای فعالیت تفرجی و اکوتوریسمی سایت باشد .
( ب) تحلیل ویژگیها و عوامل سایت
قبل از هر پیش بینی هر فضایی در سایت لازم است که فضاها و عملکردهای آتی و فعلی سایت از لحاظ اهداف و سازگاری با یکدیگر مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند در این میان بایستی از نقش موثر عوامل اقلیمی و طبیعی در کنار عوامل ساختاری مورد توجه قرار گیرد .
ـ با توجه واقع شدن سایت در اقلیم کوهستانی و تکیه بر رودخانه اقلیم سایت از نظر شرایط آب و هوایی و بارش مطلوب و بایستی از این پتانسیل مطلوب نهایت بهره برداری صورت پذیرد .
ـ بدلیل وجود باد ( گاهی با سرعت زیاد) در سایت کنترل باد در محل و حاشیه شمال شرقی ( ورودی باد) و ضروری بنظر می رسد که در این مورد بایستی از سیستم بادشکن ( بوسیله پوشش گیاهی ) استفاده گردد.
ـ در مورد بررسی عوامل خاک علاوه بر خصوصیات شیمیایی خاک و بافت آن در انتخاب گونه ، در استقرار سازه ها و … نیز موثر می نماید که در مورد این سایت در محل دو نوع عمده از خاک مواجه هستیم که نوع اول دست نخورده و دارای افق های مناسب خاک (…,C,B,A) می باشد و با اصلاح مختصر مناسب کاشت و استقرار سازه های می باشد .
نوع دوم خاکهای دست خورده و یا دپو شده در سایت می باشد که بایستی مقداری از آن به خارج سایت و یا در محل هایی جهت زیبا سازی طبق مشخصات فنی این دفترچه دپو جهت استقرار گیاه و سازه در آنها بایستی اصلاحات کامل در آنها صورت بپذیرد .
ـ آب به علت تنوع کاربری های آب در طراحی منظر بایستی وجود هریک از آنها با توجه به منابع آبی بررسی و سپس در طرح گنجانده شوند ، که سایت تبارک آباد به علت بهره مندی از آب توان استفاده از کاربری های مختلف آب از جمله آب نما ، دریاچه مصنوعی ، آبشار مصنوعی ( با توجه به موقعیت کوهستانی ) . آبگیر طبیعی و نیز آبیاری فضای سبز را دارا می باشد.
اکوتوریسم ـ انسان و طبیعت ترکیبی جدایی ناپذیرند آدمی در طبیعت به دنیا می آید در طبیعت زندگی و در پایان در طبیعت می میرد تمامی جلوه های طبیعی اعم از جنگل و کوهستان و آبشارها ، مناطق شکار ، ماهیگیری و … گستره های گردشگری یا به عبارت بهتر اکوتوریسم را رقم می زند ، اکوتوریسم سفره مسئولانه به مناطق طبیعی است که ضمن حفاظت از محیط زیست به سلامت جوامع محلی را نیز به ارمغان می آورد که بر طبق نظر کارشناسان اکوتوریسم را فعالیتی می داند که نه تنها ظرفیت ایجاد درآمد و اشتغال را دارد بلکه منابع طبیعی و فرهنگی را نیز حفظ می کند ( نمودار تحلیل امکان سنجی (1))
نمودار امکان سنجی اکوتوریسم در سد تبارک آباد ( سایت تفرجی تبارک آباد)
بررسی نیازها و عناصر فیزیکی سایت
طراحی و عملکرد فضاهای یک سایت تفرجی رابطه مستقیمی با ساختار جمعیتی استفاده کنندگان پارک و نیازهای اولیه و ثانویه آنها و نیازهای تفرجی ، فرهنگی ، آموزشی ، … ، که در این رابطه طراحی فیزیکی سایت بایستی پاسخ مناسبی به این نیازها باشد.
بر اساس مطالعات و بررسی های این مجموعه ، به دلیل فقر تفرجی و نیز پتانسیل بالای محیط سایت و نیز تقویت و تلطیف روحیه کارکنان و بهره برداران ایجاد کاربری های مناسب فضای سبز و زیبا سازی بشکل یک نیاز در محدوده سد تبارک آباد رخ می نماید که در این راستا و به اینکه بر تحلیل بخش (ب) فضاهای تفریحی و تفرجی کوهستانی ، خدماتی ، خود گشت ( پیک نیک ) و گذران اوقات فراغت و تعطیل ، فضای ورزشی و بازی کودکان به شکل طبیعی و کمپنیگ جهت اقامت ضروری بنظر می رسد.
(پ) طراحی فیزیکی و جانمایی عناصر طرح
پس از تعیین فضاهای مورد نیاز طراحی ، جانمایی و جهت یابی فضاها در سایت اهمیت می نماید که در این زمینه رعایت اصول سازگاری و ناسازگاری فضاها ( فضاهای تحرک و فضاهای آرامش ) در تامین نیازهای استفاده کنندگان طرح ضروری می نماید همانطور در بررسی نیازها بررسی گردید . سایت تفرجی تبارک آباد دو گروه عمده مراجعه کننده روبرو می باشد دسته اول کارکنان وزارت ( دستگاه نظارت و پیمانکار و پرسنل ) و نیز بعد تکمیل و احداث گروه بهره بردار سد که خود به طبع و اقتضای محیط کاری ، نیازها و عناصری در سایت جهت استفاده این گروه همچون محوطه سازی ساختمان نهایی ، پارکینگ اختصاصی مسئولیت کارکنان ، محل استراحتگاه موقت و … می باشد.
دسته دوم بازدید کنندگان ، عموم مردم و اهالی منطقه و شهرستانهای اطراف و گردشگران غیر بومی می باشد که جهت گذران اوقات فراغت و طبیعت گرامی و … به سایت مراجعه می کنند که عمده نیازهای این گروه ، مسیرهای درجه 1 و درجه 2 و درجه 3 جهت حرکت در طبیعت سایت ، زمین بازی و فعالیت ورزشی ، رستوران ، پیک نیک ، ( آلاچیق ، کلبه جنگلی ) ، کمپنیگ … مسیر و دو چرخه سواری مطرح می گردد.
با توجه به نیازها و عناصر شاخص طرح و گروههای استفاده کننده و شکل و هندسه سایت طراحی فیزیکی سایت به شرح ذیل پیشنهاد می گردد .
ـ جاده کناری ( مسیر سابق روستاهای بالا دست ) به دلیل این که منتهی به حوضچه آرامش می گردد عملاً در آینده بلا استفاده می نماید که به دلیل واقع شدن در کنار رودخانه و سایه روشن ارتفاعات جانبی مکان مناسب جهت ایجاد جنگل مصنوعی با مسیرهای درجه 2 و 3 می باشد.
ـ چنانچه ورودی سه در محل فعلی قرار نداشته باشد طراحی سر در ورودی تعریف شده جهت معرفی سد و تفرجگاه تبارک آباد پیشنهاد می شود.
ـ در محل ورودی طراحی پارکینگ استاندارد ( 90,60,45 ) پیشنهاد می گردد ( جهت استفاده عموم و کارکنان )
ـ منظر سازی رودخانه و ایجاد جذابیت در مسیر رودخانه و تکیه بر پوشش گیاهی کنار مسیر رودخانه و استفاده از منظر طبیعی آب
ـ با نکمت بندی و تراس بندی شیب های جانبی ( ارتفاعات حاشیه )
ـ حاشیه کاری مسیرهای منتهی ساختمان بهره برداری و میدان اصلی درختکاری و کنترل فرسایش و زیبا سازی جاده منتهی به ساختمان بهره برداری
ـ طراحی پیک نیک در کنار رودخانه در عمل baching و استفاده محیط باز کنار رودخانه … ( آلاچیق و …)
ـ ایجاد آبنما و آبشارهای طبیعی در محل هایی که طبیعت کوهستان فراهم آورده است ( تلطیف محیطی و زیبا سازی )
ـ طراحی میدان اصلی در محل ساختمان بهره برداری با توجه و تاثیر از طبیعت منطقه
ـ محوطه سازی ساختمان های نهایی در سد و ادامه هندسه و محوطه سازی به محیط پیرامون ( نگرش Holestic )
ـ طراحی مبلمان متناسب با محیط طبیعی سایت ( نرده های چوبی ، محل نشیمن های چوبی و … )
ـ طراحی سایه بان های متعدد جهت استفاده کارکنان و عموم مردم ( ایجاد سایه جهت استراحت موقت )
ـ طراحی پوشش گیاهی متناسب با اقلیم و طبیعت کوهستان
ـ طراحی زمین های بازی و طراحی فعالیت ورزشی در قسمتهای سطح سایت
( شیب 5/1 % )
(حاشیه شرقی رودخانه)
ـ طراحی کمپنیگ در مکان فعلی ساختمان های پیمانکار و نظارت و … در صورت عدم تخریب استفاده بهینه از ساختمان های موجود
ـ طراحی سیستم آبیاری تحت فشار در راستای استفاده بهینه و صرفه جویی در مصرف آب در جهت آبیاری فضای سبز مجموعه
ـ طراحی و احداث ساختمان خدماتی ـ رفاهی مانند مدیریت تفرجی و رستوران و چایخانه …
منابع و مآخذ
1) دفتر امور فنی و تدوین معیارها (1380) ، ضوابط طراحی فضای سبز شهری ، مرکز مدارک علمی و انتشارات
2) زارع ، محسن (1380) ، فرایند فرم دهی زمین و طراحی شیب بندی سایت ، سمینار آموزشی گروه مهندسی فضای سبز ، دانشگاه تبریز
3) زارع ، محسن (1381) ، مطالعات و طراحی پارک شهری توتستان ـ پایان نامه دوره کارشناسی گروه مهندسی فضای سبز ، دانشگاه تبریز
4) کیا رستمی ، قاسم (1382) ، ضرورت توسعه اکوتوریسم برای جلوگیری از نابودی دره های بهشت شمال شرق تهران ـ مجله پیام سبز شماره 23 ـ 22
5) مهندسی مشاور مهاب قدس (1363) ، مطالعات طرح سد تبارک آباد (مطالعات تکمیلی مرحله اول) و مرحله دوم ـ گزارشات هواشناسی و گزارشات فنی
6) موسسه تحقیقات آب و خاک (1375) ، مطالعات خاکشناسی نیمه تفضیلی دقیق اراضی زیر سد تبارک آباد قوچان
7) معماریان ، غلامحسین (1372) ، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی گونه شناسی برونگرا ، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران
1. Horris, C.W,(1998),time saver,standard for landscpe rachitecture, mc grow hill, U.S.A.
(16 )