مقدمه
دریای خزر بزرگ ترین دریاچه جهان
بزرگ ترین دریاچه جهان که در اصطلاح آن را دریا مى نامند دریاچه مازندران است. این دریاچه از دریاچه سوپریور که دومین دریاچه بزرگ دنیا است ۵ برابر وسیع تر است و عمق آن از شمال به جنوب افزایش مى یابد. عمق این دریاچه در ناحیه شمالى به طور متوسط کمتر از ۱۰ متر، در بخش میانى بین ۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبى که آب هاى ساحلى ایران را تشکیل مى دهد به ۹۶۰ تا ۱۰۰۰ متر مى رسد. تا عمق ۱۰۲۵ مترى نیز در ناحیه جنوبى این دریاچه گزارش شده است .
جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غرب به جنوب شرق است. همین جهت جریان و عمق زیاد آب در سواحل ایران که باعث کندى حرکت جریان مى شود منجر به تجمع انواع آلودگى هاى این دریاچه در سواحل ایران به میزانى بیش از سواحل سایر کشورها مى شود .
دریاى مازندران دریایى بسته است و خروجى عمده اى جز تبخیر ندارد. در این گونه محیط هاى آبى بسته اهمیت کنترل آلودگى ها به مراتب بیش از منابع آبى است که جریان خروجى دیگرى به جز تبخیر نیز دارند. آمار نشان مى دهد که نزولات جوى در سال هاى اخیر روى دریاى مازندران ۵۰ میلى متر افزایش داشته و تبخیر از سطح آن حدود ۴۰ میلى متر کاهش داشته است. با توجه به حساسیت سطح آب دریاى مازندران نسبت به تبخیر و بارندگى شاید یکى از دلایل افزایش سطح آب دریاى مازندران نیز همین پدیده باشد .
دریاچه مازندران توسط ۵ کشور ساحلى احاطه شده است. این کشورها از نظر موقعیت جغرافیایى بین اروپا و آسیا واقع شده و همین امر موقعیت ترابرى ویژه اى براى دریاى مازندران به وجود آورده است .
این دریاچه در حقیقت شاهراه ارتباطى کشورهاى شمال به شرق آسیا و هند است. مسیر ترانزیت کالاى شمال جنوب (Nostrac) از شهر هلسینکى فنلاند شروع شده و پس از عبور از خلیج فنلاند و بنادر و سرزمین هاى داخلى روسیه به طرف دریاى مازندران و پس از عبور از خلیج فنلاند و بنادر ایرانى دریاى مازندران به خلیج فارس مى رسد و با کشورهاى شبه قاره هند و سواحل جنوبى خلیج فارس ارتباط برقرار کند .
راه ترانزیت شرق _ غرب (کریدور ترانس قفقاز) نیز یکى دیگر از مسیرهاى ترانزیتى مهم این دریاچه است. مسیر شرق _ غرب به وسیله خطوط کشتیرانى از دریاى مازندران گذشته و بنادر باکو، ترکمن باشى و اکتائو را به هم متصل مى کند. نقشه هاى ۲ _ ۱ و ۳- ۱ این مسیرهاى ترانزیتى مهم را نشان مى دهند. کارشناسان، دریاى مازندران را بعد از خلیج فارس و سیبرى سومین منطقه از نظر ذخایر عظیم نفت و گاز مى دانند. چگونگى بهره بردارى از این منابع توسط کشورهاى حاشیه دریاى مازندران به دلیل عدم توافق عمومى در زمینه رژیم حقوقى این دریا مبهم بوده و مى تواند عامل مشکلات متفاوتى باشد. رقابت کمپانى هاى متعدد غربى و چندملیتى و سرمایه گذارى هاى هنگفت آنان براى شناسایى، اکتشاف و بهره بردارى از این منابع، بیانگر اهمیت قابل توجه این منابع است .
ایران نیز در اطراف منطقه انزلى و به مقدار کمتر در قسمت هاى شرقى فلات قاره ۱۸ حوزه نفتى شناسایى کرده است اما شرایط بهره بردارى از این حوزه هاى نفتى بسیار دشوار است. این دریا، محیط زیست گرانبها ترین ماهى هاى دنیا است. در بخش جنوبى دریاى مازندران و رودخانه هایى که به آن مى ریزند یعنى سواحل مربوط به ایران ۷۸ گونه و زیرگونه ماهى یافت مى شود. دریاى مازندران یکى از منحصربه فردترین اکوسیستم هاى آبى جهان بوده که محیطى مناسب براى زندگى و رشد مرغوب ترین ماهى هاى خاویارى جهان است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویارى مختص به این دریا است.
مطالعات انجام شده، عواملى نظیر آلودگى هاى وارده به دریاى مازندران از طریق رودخانه هایى که از سمت خشکى به دریا جریان دارند را یکى از علل آلودگى این دریا و کاهش ماهیان شیلاتى مى دانند. رود ولگا و رودخانه هاى غرب آن که از جمهورى آذربایجان سرچشمه مى گیرند موجب هشتاد درصد از آلودگى هاى این دریا است. از دیگر عوامل آلودگى دریاى مازندران که عمدتاً منشاء دریایى دارد، عملیات بهره بردارى و اکتشاف منابع نفت و گاز است. سالانه پانزده هزار تن نفت فقط از حوضچه هاى نفتى جمهورى آذربایجان وارد این دریاچه مى شود. صید بى رویه، رشد بى رویه شیوه صیادى دام گستر در بعد از انقلاب، تخریب تالاب هاى منطقه، تخریب محیط طبیعى رودخانه هاى محل تخم ریزى ماهیان در اثر اجراى طرح هاى بدون ارزیابى زیست محیطى و نیز آلودگى هاى وارده از جانب خشکى به دریا را مى توان ذکر کرد. همه عوامل فوق موجب شده است که میزان صید هفتصدهزار تن در سال ۱۳۱۲ به پانصد هزار تن در حال حاضر برسد .
کیفیت آب مناطق ساحلى در اندازه گیرى هاى انجام شده از ناپاک تا شدیداً آلوده متغیر است. در ۲۳ منطقه که اندازه گیرى در آنها انجام شده است، ۷ منطقه ناپاک، ۴ منطقه ناپاک تا آلوده، ۱۰ منطقه آلوده، ۱ منطقه خیلى آلوده و ۱ منطقه نیز خیلى آلوده تا آلودگى شدید در مناطق ساحلى مشاهده شده است .
نتایج این تحقیق نشان مى دهد آلودگى مناطق ساحلى شدیدتر از آلودگى محیط آبى دریاىمازندران است. این پدیده دلیل قانع کننده بر این مهم است که آلودگى هاى ناشى از خشکى هاى ساحلى و نیز فعالیت هاى اکتشاف و استخراج در مناطق ساحلى عمده ترین عامل آلودگى دریاى مازندران است. آلوده ترین مناطق ساحلى بندر باکو و سومگائیت متعلق به جمهورى آذربایجان و کم آلوده ترین سواحل، مناطقى عمدتاً واقع در سواحل روسیه ابزرگ ترین دریاچه جهان که در اصطلاح آن را دریا مى نامند دریاچه مازندران است. این دریاچه از دریاچه سوپریور که دومین دریاچه بزرگ دنیا است ۵ برابر وسیع تر است و عمق آن از شمال به جنوب افزایش مى یابد. عمق این دریاچه در ناحیه شمالى به طور متوسط کمتر از ۱۰ متر، در بخش میانى بین ۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبى که آب هاى ساحلى ایران را تشکیل مى دهد به ۹۶۰ تا ۱۰۰۰ متر مى رسد. تا عمق ۱۰۲۵ مترى نیز در ناحیه جنوبى این دریاچه گزارش شده است .
جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غرب به جنوب شرق است. همین جهت جریان و عمق زیاد آب در سواحل ایران که باعث کندى حرکت جریان مى شود منجر به تجمع انواع آلودگى هاى این دریاچه در سواحل ایران به میزانى بیش از سواحل سایر کشورها مى شود .
دریاى مازندران دریایى بسته است و خروجى عمده اى جز تبخیر ندارد. در این گونه محیط هاى آبى بسته اهمیت کنترل آلودگى ها به مراتب بیش از منابع آبى است که جریان خروجى دیگرى به جز تبخیر نیز دارند. آمار نشان مى دهد که نزولات جوى در سال هاى اخیر روى دریاى مازندران ۵۰ میلى متر افزایش داشته و تبخیر از سطح آن حدود ۴۰ میلى متر کاهش داشته است. با توجه به حساسیت سطح آب دریاى مازندران نسبت به تبخیر و بارندگى شاید یکى از دلایل افزایش سطح آب دریاى مازندران نیز همین پدیده باشد .
دریاچه مازندران توسط ۵ کشور ساحلى احاطه شده است. این کشورها از نظر موقعیت جغرافیایى بین اروپا و آسیا واقع شده و همین امر موقعیت ترابرى ویژه اى براى دریاى مازندران به وجود آورده است .
این دریاچه در حقیقت شاهراه ارتباطى کشورهاى شمال به شرق آسیا و هند است. مسیر ترانزیت کالاى شمال جنوب (Nostrac) از شهر هلسینکى فنلاند شروع شده و پس از عبور از خلیج فنلاند و بنادر و سرزمین هاى داخلى روسیه به طرف دریاى مازندران و پس از عبور از خلیج فنلاند و بنادر ایرانى دریاى مازندران به خلیج فارس مى رسد و با کشورهاى شبه قاره هند و سواحل جنوبى خلیج فارس ارتباط برقرار کند .
راه ترانزیت شرق _ غرب (کریدور ترانس قفقاز) نیز یکى دیگر از مسیرهاى ترانزیتى مهم این دریاچه است. مسیر شرق _ غرب به وسیله خطوط کشتیرانى از دریاى مازندران گذشته و بنادر باکو، ترکمن باشى و اکتائو را به هم متصل مى کند. نقشه هاى ۲ _ ۱ و ۳- ۱ این مسیرهاى ترانزیتى مهم را نشان مى دهند. کارشناسان، دریاى مازندران را بعد از خلیج فارس و سیبرى سومین منطقه از نظر ذخایر عظیم نفت و گاز مى دانند. چگونگى بهره بردارى از این منابع توسط کشورهاى حاشیه دریاى مازندران به دلیل عدم توافق عمومى در زمینه رژیم حقوقى این دریا مبهم بوده و مى تواند عامل مشکلات متفاوتى باشد. رقابت کمپانى هاى متعدد غربى و چندملیتى و سرمایه گذارى هاى هنگفت آنان براى شناسایى، اکتشاف و بهره بردارى از این منابع، بیانگر اهمیت قابل توجه این منابع است .
ایران نیز در اطراف منطقه انزلى و به مقدار کمتر در قسمت هاى شرقى فلات قاره ۱۸ حوزه نفتى شناسایى کرده است اما شرایط بهره بردارى از این حوزه هاى نفتى بسیار دشوار است. این دریا، محیط زیست گرانبها ترین ماهى هاى دنیا است. در بخش جنوبى دریاى مازندران و رودخانه هایى که به آن مى ریزند یعنى سواحل مربوط به ایران ۷۸ گونه و زیرگونه ماهى یافت مى شود. دریاى مازندران یکى از منحصربه فردترین اکوسیستم هاى آبى جهان بوده که محیطى مناسب براى زندگى و رشد مرغوب ترین ماهى هاى خاویارى جهان است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویارى مختص به این دریا است .مطالعات انجام شده، عواملى نظیر آلودگى هاى وارده به دریاى مازندران از طریق رودخانه هایى که از سمت خشکى به دریا جریان دارند را یکى از علل آلودگى این دریا و کاهش ماهیان شیلاتى مى دانند. رود ولگا و رودخانه هاى غرب آن که از جمهورى آذربایجان سرچشمه مى گیرند موجب هشتاد درصد از آلودگى هاى این دریا است. از دیگر عوامل آلودگى دریاى مازندران که عمدتاً منشاء دریایى دارد، عملیات بهره بردارى و اکتشاف منابع نفت و گاز است. سالانه پانزده هزار تن نفت فقط از حوضچه هاى نفتى جمهورى آذربایجان وارد این دریاچه مى شود. صید بى رویه، رشد بى رویه شیوه صیادى دام گستر در بعد از انقلاب، تخریب تالاب هاى منطقه، تخریب محیط طبیعى رودخانه هاى محل تخم ریزى ماهیان در اثر اجراى طرح هاى بدون ارزیابى زیست محیطى و نیز آلودگى هاى وارده از جانب خشکى به دریا را مى توان ذکر کرد. همه عوامل فوق موجب شده است که میزان صید هفتصدهزار تن در سال ۱۳۱۲ به پانصد هزار تن در حال حاضر برسد .
کیفیت آب مناطق ساحلى در اندازه گیرى هاى انجام شده از ناپاک تا شدیداً آلوده متغیر است. در ۲۳ منطقه که اندازه گیرى در آنها انجام شده است، ۷ منطقه ناپاک، ۴ منطقه ناپاک تا آلوده، ۱۰ منطقه آلوده، ۱ منطقه خیلى آلوده و ۱ منطقه نیز خیلى آلوده تا آلودگى شدید در مناطق ساحلى مشاهده شده است .
نتایج این تحقیق نشان مى دهد آلودگى مناطق ساحلى شدیدتر از آلودگى محیط آبى دریاى مازندران است. این پدیده دلیل قانع کننده بر این مهم است که آلودگى هاى ناشى از خشکى هاى ساحلى و نیز فعالیت هاى اکتشاف و استخراج در مناطق ساحلى عمده ترین عامل آلودگى دریاى مازندران است. آلوده ترین مناطق ساحلى بندر باکو و سومگائیت متعلق به جمهورى آذربایجان و کم آلوده ترین سواحل، مناطقى عمدتاً واقع در سواحل روسیه ا
مشخصات فیزیکی دریای خزر
جغرافیای دریای خزر
دریاچه خزر واقع در شمال ایران بصورت مشترک بین 5 کشور ساحلی ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان می باشد. مساحت این دریاچه با توجه به نوسانات آب و بر حسب ارتفاع آب بصورت تخمینی حدود 385.000 کیلومتر مربع محاسبه شده است. دریاچه خزر به سه ناحیه خزر شمالی، میانی و خزر جنوبی تقسیم می شود که عمیق ترین قسمت آن نیز در خزر جنوبی در منطقه شمال شرقی آستارا با عمقی برابر 1025 متر از سطح دریا می باشد. دریای خزر بدلیل شرایط جوی و وجود جریانهای ناپایدار مدیترانه ای بیش از نیمی از سال را ناآرام بوده و رکورد بالاترین ارتفاع جوی در طوفانهای بوقوع پیوسته حدود 14 متر تخمین زده شده است. همچنین بدلیل آب و هوای معتدل در جنوب خزر جمعیت زیادی در این منطقه سکنی گزیده اند.
زمین شناسی دریای خزر
دریای خزر پس از بوجود آمدن اولین چین خوردگیها با جدا شدن از دریاهای سیاه و آرال حدود 6 میلیون سال پیش شکل گرفت و منشاء تشکیل حوضه رسوبی در عمق متوسط آن یا بعبارتی سنگ مخزن چلکن به سن حدود 5 میلیون
سال عبارت است از مواد رسوبی رود ولگا، رود آمو دریا و رودهای اترک و امبا و سفید رود و در قسمت عمیق دریا رسوبات مارین از دوره دوم زمین شناسی وجود دارد که بیشترین ذخایر نفت را شامل می باشد.
محدودیتها و مشکلات دریای خزر
اهم محدودیتها و مشکلات جغرافیایی و سیاسی دریای خزر عبارتند از:
1- بسته بودن دریای خزر
الف- تنها راه ورودی به دریای خزر کانال ولگا می باشد
ب- کم بودن عرض و عمق کانال و ایجاد محدودیت در ابعاد شناورها برای عبور
ج- یخبندان کانال به مدت 6 ماه از سال
د- وجود بروکراسی و مشکلات سیاسی اخذ مجوز عبور از کانال
2- نامشخص بودن رژیم حقوقی دریای خزر
3- وجود ساختارهای شناسایی شده در قسمت عمیق دریا
4- عدم وجود زیر ساختهای مورد نیاز شامل:
الف- محدودیت کارگاههای ساخت کشتی و سازه های دریایی درون مرزی
ب- کم بودن عمق آب در اسکله های موجود کشور
ج- محدود بودن امکانات جهت تعمیرات و نگهداری شناورها از جمله حوضچه خشک
د- عدم وجود ناوگان دریایی و امکانات سخت افزاری جهت اکتشاف در آبهای عمیق خزر
5- عمیق بودن دریای خزر و مشکلات حفاری در آب عمیق
6- سرمایه گذاری حدود 3 تا 7 دلار به ازای هر بشکه در دریای خزر و حدود 1 تا 2 دلار در خلیج فارس
7- سرمایه گذاری اجتناب ناپذیر در دریای خزر
آلودگی آب های دریای خزر
شرایط زیست محیطی دریای خزر بسیار نا مطلوب است . چون این دریا بر عکس همه دریا ها که راهی به سوی آب های آزاد دارند ، بسته است . و چون با تمام وسعتش در محاصره خشکی قرار گرفته ، هر روز آلودگی بیشتری به آن اضافه می شود . این آلودگی ها ، تنوع زیادی دارند که از آلاینده های نفتی از چاه های فراوان نفت اطراف آن و غرق شدن کشتی نفت کش جمهوری اسلامی ایران (آذربایجان) در پاییز 1381 گرفته تا سموم کشاورزی و فلزات سنگین و مواد شیمیایی پخش شده از صنایع از طریق رودخانه های اورال ، ولگا ، ارس و فاضلاب های بنادر و شهری اطراف این دریا که همگی فاقد تصفیه خانه هستند تشکیل یافته است.
بدیهی است که نشت آلودگی های هوا و باران های اسیدی نیز به آن افزوده می شود. آلودگی آب دریای خزر و صدمات وارده بر نظام زیستی آبزیان باعث شده که از تعدادماهیها و گیاهان آبزی کاسته شود . بستر دریای خزر که روزی پوشیده از گیاهان زیبای دریایی بوده ، امروزه درر بعضی از بخش ها خالی از هر گونه موجود زنده گیاهی یا جانوری میشود باشد.
لایه های آلودگی در کف دریا روی هم انباشته شده است و لجن نفتی را بر طبق بررسی هایی تا 5/1 متر تشکیل داده است. و این مناطق را مناطق مرده می نامند چون خالی از زندگی است و گیاهان در آن رشد نمی کنند و جانوران می میرند. لجن های نفتی حتما گورستان بزگی از ماهیان و آبزیان شده است.
سایه سنگین مشکلات روابط ایرا ن و آمریکا بر دریای خزر
دریای خزر سالهاست گریبانگیر مشکلات زیست محیطی، نابودی آبزیان و بویژه ماهیان خاوریاری است. کشورهای حوزه دریای خزر برای حل و فصل مشکلات تا کنون نشست های متعددی در سطوح مختلف برگزار کرده اند. این نشست ها اگر چه جهت توضیح مسائل و مشکلات و همچنین همکاریهای مشترک بین این کشورها سودمند بوده، اما تا به حال راه حل اساسی برای برونرفت از مشکلات حقوقی دریاچه خزر یافت نشده است. در خصوص نوع تلقی کشورهای ساحلی در مورد حقوقشان و تکالیفشان در دریاچه خزر آنها اختلاف نظرهای اساسی دارند و در واقع علیرغم اینکه کشورهای بازمانده از فروپاشی شوروی در طی دو نشست متعهد شدند که به توافق های دوران اتحاد شوروی پایبند باشند ولی غیر عمومی شروع کردند به بهره برداری های یک جانبه و یا چند جانبه از این دریاچه. کشورهای ساحلی مثل قزاقستان و آذربایجان سعی کردند به توافق هایی با کشورها و یا شرکت های بین المللی دسترسی پیدا کنند تا بتوانند منابع ارزی مورد نیاز خود را تامین کنند. مشکل اصلی که در دریای خزر وجود دارد این است که عدم پایبندی این کشورها به تعهداتی که پیش از این پذیرفته اند و امروز سعی می کنند برای منافع فوری و ملموس شان اقدامات خود را با حمایت قدرت های خارج از منطقه دنبال کنند. این نوع نشست ها بیشتر یک نوع تلاش های دیپلماتیک هست برای اینکه دیدگاه های این کشورها به هم نزدیک بشود. ولی مسئله اساسی این است که کشورهای ساحلی که از فروپاشی شوروی بر جای مانده اند خودشان هم به تعهدات شان پایبند نیستند. آنها طی دو نشست قبلا پذیرفته بودند که رژیم مشاع را بپذیرند قبل از اینکه به توافق جدید جمعی دسترسی پیدا بکنند. در واقع همان توافق پیشین را مبنای عمل قرار بدهند ولی آنها به تعهد خودشان پایبند نیستند. در ضمن روسیه با آذربایجان و قزاقستان به توافق هائی برای تامین مرزهای دریایی شان دسترسی پیدا کردند که باز این هم بر خلاف آن تعهدات پیشن هست. به نظر می رسد که کشورما نتوانسته وارد یک بازی موثر و مفیدی با این کشورها بشود، به دلیل عدم پایداری آن کشورهای جدید نسبت به تعهدات شان و اینکه آنها سعی کردند، از قدرت های بین المللی به ویژه آمریکا برای پیشبرد اهدافشان در این منطقه استفاده کنند. جمهوری اسلامی ایران طبعا بر توافق های دوران اتحاد شوروی و تعهدات این کشورها پافشاری کرده و همین سیاست را دنبال کرده است. تعهدات حقوقی کشورها ارتباط مستقیم با توانائی های آنها در عرصه بین المللی پیدا می کند و این کشورها علیرغم تعهدات حقوقی و قانونی که نسبت به رژیم مشاع پیشین داشتند با استفاده از تعرض ها و رقابت های منطقه ای سعی کردند بویژه از حمایت های آمریکا در این خصوص استفاده کنند تا بتوانند بهره برداری های مطابق با منافع خودشان را دنبال بکنند،سایه سنگین مشکلات ایران و آمریکا در حوزه خزر هم به خوبی بر روابط و مذاکرات این کشورها خودش را نشان می دهد.
مذاکرات امروز در دریای خزر کاملا تابع مباحث و ملاحظات سیاسی قرار دارد. صحبت از اینکه تعیین کنیم رژیم حقوقی به چه نحوی در خصوص سهم ایران قضاوت خواهد کرد و یا چه جایگاهی را برای منافع ایران در نظر خواهد گرفت. این امر تابع مستقیمی دارد با مذاکرات و بده و بستان ها و چانه زنی هائی که در این دریاچه شکل خواهد گرفت. به هر حال ما این امکان را داریم که بتوانیم سهم قابل قبولی از این دریاچه را بر اساس توافق های دوران اتحاد شوروی و تعهدات این کشورها که حقوق بین الملل هم بر آن صحه می گذارد، بدست بیاوریم و این امر بطور مستقیم مشروط می شود به توان ما در این چانه زنی و مبادلات دیپلماتیک در منطقه.
دریای خزر، قربانی توسعه ی بی برنامه
آلودگی این بزرگترین دریاچه ی جهان از جمله به دلیل فعالیت کارخانه هایی است که در شهرهای ساحلی پنج کشور همسایه فعالیت می کنند. آلوده شدن بیش از حد آبهای خزر اکنون سلامت ساکنان کناره های این دریا را تهدید می کند؛ ساکنانی که در پدید آمدن این وضعیت بی تقصیر نیستند.
بیست و یکم مرداد ماه نخستین مراسم "روز جهانی خزر" در تهران برگزار شد. این مراسم در سالگرد تصویب کنوانسیون محیط زیست دریای خزر، که پنج کشور حاشیه ی این دریا از سال ۱۳۸۲ بحث در مورد آن را آغاز کرده بودند بر پا شده است.
فاطمه واعظ جوادی، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در این همایش اظهار امیدواری کرد که با توجه به نقش فعال ایران، دومین نشست این کنوانسیون که قرار است تابستان سال ۸۷ برگزار شود، میزبانی ایران را برای ایجاد محل ائمی این تشکل تصویب کند.
نگاهی به تاریخچه ی کنوانسیون های زیست محیطی نشان می دهد که در چهار دهه ی گذشته پیمان های بسیاری برای حفاظت از محیط زیست امضاء شده که کمتر نتیجه ی ملموسی در بهبود وضعیت زیستگاه ها داشته اند. در سال ۱۳۵۰ کنوانسیونی در رامسر به امضاء رسید که هدف از آن حفاظت از تالاب های مهم جهان عنوان شد.
در حالی که ۳۶ سال از امضای این کنوانسیون می گذرد، انزلی، بزرگترین تالاب ایران، در آستانه ی نابودی قرار دارد. در مورد دریای خزر نیز تقریبا وضع از همین قرار است. پیش از کنوانسیونی که این روزها سالگرد آن جشن گرفته می شود، سال ۱۹۹۵ "کنوانسیون منطقه ای زیست محیطی دریای خزر" با شرکت نمایندگان و کارشناسان پنج کشور ساحلی دریای خزر و سازمان های بین المللی تشکیل شد.
بر اساس مفاد این پیمان، کشورهای ساحلی منطقه متعهد شدند، از جمله، در زمینه ی جلوگیری، کاهش و کنترل آلودگی، و مدیریت مناطق ساحلی دریای خزر با یکدیگر همکاری کنند. با این همه پروین فرشچی، مشاور ارشد سازمان حفاظت محیط زیست در این مراسم می گوید "ما [کشورهای منطقه] در این سال ها نتوانسته ایم وضعیت خزر را بهتر کنیم."
آلودگی فزاینده دریای خزر
آلودگی فزاینده ی دریای خزر در وحله ی نخست از ورود فاضلاب های تصفیه نشده ی شهری، صنعتی و کشاورزی ناشی شده. این آلاینده ها نه تنها آب دریا که سواحل آن را نیز تهدید می کنند. مدیر برنامه محیط زیست دریای خزر حمیدرضا غفارزاده معتقد است "به علت نزدیکی کارخانجات به رودخانه ها و ورود فاضلاب های تصفیه نشده آنها سواحل ایران از نظر میکروبی بسیار آلوده است."
کشورهای منطقه هر یک به نوعی در آلوده شدن خزر و سواحل آن سهم دارند. در حالی که در برخی از سواحل ایران و قزاقستان استفاده از سم د.د.ت. که سرطان زا و غیرقانونی است بیشتر مشاهده شده، اکتشاف و استخراج نفت در جمهوری آذربایجان آلودگی های گسترده ای در آبهای خزر را باعث می شود. سم های حاصل از فعالیت های کشاورزی و پساب های صنعتی در گوشت برخی از ماهیان نیز مشاهده شده است.
دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه ی جهان محدوده ای بسته است که خروج آلاینده ها تنها از راه تبخیر آب آن انجام می شود. گذشته از آلاینده های مناطق مسکونی و صنعتی کناره ها روزانه میلیون ها متر مکعب آب آلوده از طریق بیش از ۱۳۰ رودخانه ی کوچک و بزرگ وارد خزر می شود.
رود ولگا که بیش از نیمی از فعالیت های کشاورزی و صنعتی روسیه در کناره های آن انجام می شود بزرگترین بخش آب های ورودی به دریای خزر را با خود می آورد. ۸۰ درصد آب خزر از رود ولگا به این دریا می ریزد و ۵ درصد آن از رودخانه های ایران. در مورد میزان آلاینده هایی که از طریق کشورهای مختلف به خزر سرازیر می شود اختلاف نظر وجود دارد.
با این همه اطلاعات موجود حکایت از تشدید وضعیت بحرانی این دریا دارد. در کنار آلاینده ها برخی از عوامل طبیعی مانند ورود آبزیان غیربومی و صید بی رویه نیز در برهم خوردن تعادل دریای خزر بی تاثیر نبوده است. تولید خاویار که در ده سال پیش دو هزار تن بوده، امروزه به ۵۰ تن رسیده و از ۱۳۳ گونه ماهی خزر ۲۷ گونه ی آن در فهرست آبزیان در حال انقراض ثبت شده اند.
17