حضرت هارون(ع)
هارون، اسوه هماهنگى و همراهى با مبلّغ زمان
شیوههاى تبلیغى هارون(ع)
1. مبارزه بى امان با شرک
2. پیشگیرى از تفرقه
3. دعوت با استدلال و منطق
هارون یکى از پیامبران الهى است که قرآن پس از ذکر مقام نبوت، او را به فصاحت در کلام و همکارى با حضرت موسى در دعوت الهى ستوده است. حدیث مشهور منزلت در شان على(ع)، که مسلمین بر آن اتفاق نظر دارند نیز گواه نبوت هارون است.(1)
نام هارون بیست بار در قرآن و بیشتر به همراه موسى ذکر شده که در مواردى حاوى ستایش شخصیت وى است؛
سَلامٌ عَلى مُوسى وَهرُونَ؛(2)
درود بر موسى و هارون!
وَاَخِى هرُونُ هُوَ اَفْصَحُ مِنِّى لِساناً؛(3)
و برادرم هارون از من زبان آورتر است.
همچنین قرآن او را جلوهاى از رحمت خدا مىشمرد؛
وَوَهَبْنا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنا اَخاهُ هرُونَ نَبِیّاً؛(4)
و به رحمت خویش برادرش هارون پیامبر را به او بخشیدیم.
و او را صاحب فرقان و روشنایى معرفى مىکند.
وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسى وَهرُونَ الفُرْقانَ وَضِیاءً وَذِکْراً لِلْمُتَّقِینَ؛(5)
و در حقیقت به موسى و هارون فرقان دادیم. و کتابشان براى پرهیزگاران روشنایى و اندرزى است.
هارون، اسوه هماهنگى و همراهى با مبلّغ زمان
در حیات تبلیغى این پیامبر گرامى، نخستین مطلب که اذهان را به خود معطوف مىسازد، حضور چشمگیر و فعال هارون در روند دعوت موسى است. موسى چون ماموریت دعوت فرعونیان را بر خود گران یافت، از خداوند پشتیبانى و همراهى و مشارکت هارون نبى را خواستار شد؛
وَاجْعَلْ لِى وَزِیراً مِنْ اَهْلِى * هرُونَ اَخِى * اُشْدُدْ بِهِ اَزْرِى * وَاَشْرِکْهُ فِى اَمْرِى؛(6)
و براى من دستیارى از کسانم قرار ده، هارون برادرم را، پشتم را به او استوار کن، واو را شریک کارم گردان.
هارون نیز با کمال رغبت به این امر روى آورد و خالصانه و خیرخواهانه همراه موسى شد و بخشى از سنگینى ماموریت موسى را به دوش کشید و اولین تصدیقکننده او بود.
فَاَرْسِلْهُ مَعِىَ رِدْءاً یُصَدِّقُنِى؛(7)
پس او را با من به دستیارى گسیل دار تا مرا تصدیق کند.
و با یکدیگر، فرعون را به یکتا پرستى دعوت کردند و بنىاسرائیل را از مصر نجات بخشیدندو به جانب سرزمین مقدس سوق دادند.(8)
همچنین با گفتار شیواى خود در پیشبرد دعوت کوشید.
وَاَخِى هرُونُ هُوَ اَفْصَحُ مِنِّى لِساناً؛(9)
و برادرم هارون از من زبان آورتر است.
و زمانى که موسى به میقات کوه طور عزیمت کرده و در غیبت بهسر مىبرد، جانشینى او را به عهده گرفت.
وَقالَ مُوسى لِاَخِیهِ هرُونَ اخْلُفْنِى فِى قَوْمِى وَاَصْلِحْ وَلا تَتَّبِعْ سَبِیلَ المُفْسِدِینَ؛(10)
و موسى هنگام رفتن به کوه طور به برادرش هارون گفت: در میان قوم من جانشینم باش، و کار آنان را اصلاح کن و راه فساد گران را پیروى مکن.
در این مشارکت و حضور همه جانبه، نکته اساسى تبعیت محض و اطاعت مطلق و هماهنگى کامل هارون با شیوههاى تبلیغى موسى است، چه موسى عهدهدار مقام رسالت است و هارون، پیامبرى که باید تحت فرمان رسول زمان باشد و در همان حال مکمل دعوت الهىاش، هرچند هارون برادر بزرگتر موسى بوده باشد.
هماهنگى و همراهى این دو رسول الهى تا بدان اندازه بود که قرآن در موارد متعدد گفتارشان را با صیغه جمع بیان مىکند و خطاب مردم را به آنها به صورت مثنى حکایت مىفرماید:
فَقُولا اِنّا رَسُولا رَبِّکَ فَاَرْسِلْ مَعَنا بَنِىاِسْرائِیلَ؛(11)
و بگویید ما دو فرستاده پروردگار توایم، پس فرزندان اسرائیل را با ما بفرست.
مهمتر از همه این که در لسان قرآن، آن دو به نحو یکسان، صاحب این دعوت معرفى شدهاند.
ثُمَّ اَرْسَلْنا مُوسى وَاَخاهُ هرُونَ بِآیاتِنا وَسُلْطانٍ مُبِینٍ؛(12)
سپس موسى و برادرش هارون را با آیات خود و حجتى آشکار فرستادیم.
وَلَقَدْ آتَیْنا مُوسى وَهرُونَ الفُرْقانَ وَضِیاءً وَذِکْراً لِلْمُتَّقِینَ؛(13)
و در حقیقت، به موسى و هارون فرقان دادیم و کتابشان براى پرهیزگاران روشنایى و اندرزى است.
شیوههاى تبلیغى هارون(ع)
1. مبارزه بى امان با شرک
هارون در تمام عرصههاى دعوت موسى، یار وفادار و همکار همیشگى اوست، بهطورىکه گاهى موسى در تضرع به درگاه خدا مىگوید: رَبِّ اِنِّى لا اَمْلِکُ اِلّا نَفْسِى وَاَخِى… که این بیانگر عمق ارتباط و همبستگى میان آندو است. اما این تمام تلاش تبلیغى هارون نیست، او در هنگام غیبت موسى نیز مصرانه بر حفظ تفکر توحیدى و یکتاپرستى مردم پاى مىفشرد و به شدت با گوساله پرستى بنىاسرائیل در مىافتد، بهگونهاى خطر جانى او را تهدید مىکند. زمانى که موسى از میقات بازگشت و از مشاهده انحراف و بت پرستى مردم برآشفت و حتى از شدت خشم، محاسن برادرش را کشید، هارون با متانت و خیر خواهى گفت:
قالَ ابْنَ اُمَّ اِنَّ القَوْمَ اسْتَضْعَفُونِى وَکادُوا یَقْتُلُونَنِى فَلا تُشْمِتْ بِىَ الاَعْداءَ وَلاتَجْعَلْنِى مَعَ القَوْمِ الظّالِمِینَ؛(14)
گفت: اى فرزند مادرم، این قوم، مرا ناتوان یافتند و چیزى نمانده بود که مرا بکشند، پس مرا دشمن شاد مکن و مرا در شمار ستمکاران قرار مده.
در جاى دیگر، گفتار نغز او در مواجهه با شرک، گزارش شده است؛
وَلَقَدْ قالَ لَهُمْ هرُونُ مِنْ قَبْلُ یا قَوْمِ اِنَّما فُتِنْتُمْ بِهِ وَاِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِى وَاَطِیعُوا اَمْرِى؛(15)
و در حقیقت هارون قبلاً به آنان گفته بود: اى قوم من، شما به وسیله این گوساله مورد آزمایش قرار گرفتهاید، و پروردگار شما خداى رحمان است، پس مرا پیروى کنید و فرمان مرا پذیرا باشید.
2. پیشگیرى از تفرقه
بنىاسرائیل پس از سالیان دراز خوارى و استضعاف، با همت و رشادت موسى و هارون به دوران رهایى، استقلال و شکوفایى رسیده بود. در این شرایط آفت تفرقه مىتوانست بیشترین زیان را به این نهضت الهى وارد سازد. هارون دربرابر این آفت ویرانگر با نگرانى و حساسیت ویژه مىایستد. بدین جهت، هنگامى که موسى با پرسشها و عتابهاى پىدرپى از او درباره انحراف جدید بنىاسرائیل و تسلیم شدن دربرابر توطئه سامرى بتساز و شرکآفرین توضیح مىخواهد و از او به تندى استفسار مىنماید، هارون، در پاسخ، به عنوان عذر اصلى و یا یکى از عذرهاى خود، خوف از تفرقه را مطرح مىسازد؛
قالَ یَابْنَ اُمَّ لاتَاْخُذْ بِلِحْیَتِى وَلابِرَاْسِى اِنِّى خَشِیتُ اَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِىاِسْرائِیلَ وَلَمْتَرْقُبْ قَوْلِى؛(16)
گفت: اى پسر مادرم، نه ریش مرا بگیر و نه موى سرم را، من ترسیدم بگویى میان بنىاسرائیل تفرقه انداختى و سخنم را مراعات نکردى.
از این جملات بر مىآید که هارون به دلیل فوق از مبارزه قهر آمیز و درگیرى با بتگرایان خوددارى کرده تا وحدت اجتماع مصون بماند؛
عذر هارون در حضور موسى این بود که اگر با آنان درگیر مىشد، بنىاسرائیل بهدودسته تقسیم شده و دچار تفرقه مىگشتند. عذر دیگر این که او در موضع ضعف بوده و هواداران سامرى حتى قصد جان او را کردهاند، پس ترجیح دادهاست که امر را بهبازگشت موسى واگذارد تا بر اساس فرمان او عمل کند.(17)
3. دعوت با استدلال و منطق
هارون در عرصه دعوت با همراهى موسى به زیبایى، استدلال و منطق سلیم را باشیوایى و فصاحت سخن جمع نمود و با این ترکیب خجسته، پیام دعوت را بهنحو مطلوب به مخاطبان رساند. همین قرینه دلالت دارد که وى در دعوت انفرادى نیز از استدلالهاى عقلى و متقن بهره مىجسته است. بهویژه آن که قرآن او را صاحب دلایل آشکار مىداند؛
ثُمّ اَرْسَلْنا مُوسى واخاه هارون بِآیاتِنا وَسُلْطانٍ مُبِینٍ؛(18)
سپس موسى و برادرش هارون را با آیات خود و حجتى آشکار فرستادیم.
جدول مشخصات و عناصر شیوههاى تبلیغ حضرت هارون(ع)
ردیف
شیوهها
محل اجرا
نوعبیان
وسایل و ابزارها
زمینهها(عوامل موجبه)
هدف
میزانپذیرش
1
مبارزه بىامان با شرک
مصر و وادى مقدّس
گفتارى – عملى
استدلال، یادآورى نعمتهاى الهى
توجه مصریان به غیر خدا
ترویج توحید
خوب
2
پیشگیرى از تفرقه
سرزمین مصر
گفتارى
سکوت، دعوت به اتحاد
میل مصریان به تفرقه و چند دستگى
تثبیت فکر واحد توحیدى
خوب
3
دعوت با استدلال و منطق
مصر، مدین و همهجا
گفتارى
استدلال، یادآورى
عقلگرایى انسانها
ترویج توحید
خوب
1 – اما ترضى ان تکون منّى بمنزله هارون من موسى الّا انّه لا نبیَ بعدى (سید هاشم بحرانى، غایه المرام،
ص107؛ صحیحبخارى، ج 3، ص 58؛ صحیح مسلم، ج 2، ص 323)
2 – صافات (37) آیه 120.
3 – قصص (28) آیه 34.
4 – مریم (19) آیه 53.
5 – انبیاء (21) آیه 48.
6 – طه (20) آیات 29 – 32.
7 – قصص (28) آیه 34.
8 – خزائلى، اعلام قرآن، ص 657.
9 – خزائلى، اعلام قرآن، ص 657.
10 – اعراف (7) آیه 142.
11 – طه (20) آیه 47.
12 – مومنون (23) آیه 45.
13 – انبیاء (21) آیه 48.
14 – اعراف (7) آیه 150.
15 – طه (20) آیه 90.
16 – همان، آیه 94.
17 – محمد احمد عدوى، دعوه الرسل الى الله، ص 250.
18 – مومنون (23) آیه 45.