تحقیق در مورد جمع بین دو نماز



موضوع :
جمع بین دو نماز

پاییز 87
والرخصه انما تبطل فیما وجب فی الحضر، والحدیث لا دلاله فیه لقوله علیه السلام

فروع:
ا- لو نسیها فی سفر فذکرها فیه قضاها مقصوره اجماعاً، وکذا ان ذکرها فی الحضر فکذلک عندنا، و عند الاکثر، و قال الشافعی: یلزمه تامه لانه ذکرها تامه فثبتت فی مته. والاصل ممنوع.
ب- یجب الاتیان بالجهر والاخفات کالاصل، لقوله علیه السلام: (فلیقضها کما فاتت) و کذا یستحب لها الاذان والاقامه کما یستحبان للاضل، فان کثر اذّن لاول ورده، واقام للبواقی، ولو لم یستحب لها الاذان لم یستحب فی القضاء کعصر الجمعه و عرفه.
ج- لا یستحب الاتیان بالنافله التابعه لها اذا التنفل مشروط ببراء الذمه من الصلاه الواجبه فانه لا یجوز لمن علیه صلاه فریضه ان یاتی بانافله قضاءً ولا اداءً، نعم یستحب بعد الفراغ من قضاء الفرائض الاشتغال بقضاء النافله الفائته.
د- لا تجوز المساواه فی کیفیه قضاء صلاه الخوف بل فی الکمیه و ان کانت فی الحضر ان استوعب الخوف الوقت واتمام.

البحث السادس: فی الجمع
مساله 66: قد بیَّنا فیما سلف ان لکل من الظهر والعصر وقتین: مختص و مشترک، فالمختص بالظهر من زوال الشمس الی قدر ادائها، وبالعصر قدر ادائها فی آخر الوقت، والمشترک ما بینهما، وللمغرب والعشاء وقتین فالمختص بالمغرب قدر ادائها بعد الغروب، وبالعضاء قدر ادائها عند الانتصاف، والمشترک ما بینهما فلا یتحقق معنی الجمع عندنا، اما القائلون باختصاص کلّ من الظهر والعصر بوقت، وکذا المغرب والعشاء فانّه یتحقق هذا المعنی عنهم.
وقد ذهب الی الجمع بین الظهر والعصر، وبین المغرب والعشاء فی السفر ابن عباس، وابن عمر، ومعاذ بن جبل، وسعد بن ابی وقاص، وسعید بن زید، وابو موسی الاشعری، و مالک، والثوری، والشافعی، واحمد، واسحاق، وابو ثور لان ابن عباس روی ان رسول الله صلی الله علیه و آله کان اذا زالت الشمس وهو فی منزله جمع بینها و بین العصر فی وقت العصر، وکذا فی المغرب والعشاء.
وقال الحسن البصری، وابن سیرین، والنخعی، ومکحول، واصحاب الرای: لان المواقیت قد ثبتت بالتواتر فلا یجوز ترکها بخبر الواحد.
مساله 67: ویتخیر فی الجمع بین تقدیم الثانیه الی الاُلی وبین تاخیر الاُلی الی الثانیه الاّ انّ الاولی فعل ما هو ارفق به، فان کان وقت الزوال فی المنزل، ویرید ان یرتحل، قدّم العصر الی الظهر حتی لا یتحاج الی ان ینزل فی الطریق، و ان کان وقت الزوال فی الطریق ویرید ان ینزل آخر النهار اخّر الظهر، لحدیث ابن عباس، فان لم یکن فی احد الامرین غرض فالاولی التقدیم، فاذا اراد تقدیم الثانیه الی الاُولی جاز مطلقاً عند نا، واشترط الشافعی اُموراً اربعه:
ا- وجود السفر من اول الصلاتین الی آخرهما، حتی لو اقام فی اثناء الظهر، او بعد الفر اغ عنها قبل الشر وع فی العصر لم یجز ان یصلی العصر، وان نوی الاقامه بعد التلبس بالعصر لم تحتسب له عن الفرض، وهل تبطل او تنقلب نفلاً؟ قولان لانّ الجمع اُبیح بعله السفر فیعتبر بقاء العله الی وقت الفراغ عن موجبها.
ولو نوی الاقامه بعد الفراغ من الصلاتین قبل دخول وقت العصر، او وصل الی مقصده احتسبت العصر له عندنا، وللشافعی وجهان: هذا احدهما لانّ الفعل وقع صحیحاً فلا یبطل حکمه، والثانی: العدم، لانّ التقدیم سوغ رخصه، فاذا زالت الشرائط قبل الوجوب لم یقع فرضاً، کما لو عجّل زکاه ماله ثم هلک المال.
ب: نیه الجمع، ولیست شرطاً عندنا- وبه قال المزنی- وقال الشافعی: انّها معتبره للاحتساب العصر، فلو صلّی الظهر واراد ان یصلّی العصر عقیب الظهر من غیر ان یکون قد نوی الجمع لم یجز، وله قولان فی وقت النیه: احدهما عند افتتاح اول الصلاه، والثانی فی اثناء الاُولی قبل السلام، فلو شرع فی الظهر فسارت السفینه فی الاثناء فنوی الجمع صحت علی الثانی لوجود علّه الجمع وهی السفر والنیه فی وقتها، وعلی الاول لا یجوز لان عله الجمع ونیه لم تکن فی البتداء.
ج- الترتیب بان یصلّی الظهر اولاً- و هو وفاق- لان وقت یدخل بعد وانما جوز فعلها تبعاً فلا یتقدم المتبوع.
د- الموالاه بینمها لیست شرطا عندنا، فلو تنفل بینهما جاز- و به قال ابو سعید من الشافعیه- لانّ کل واحده منهما منفرده عن الاُخری- ولهذا جاز ان یاتم فی الثانیه بغیر امام الاُولی.
وقال الشافعی: الموالاه شرط لانّ هذه رخصه جمع، وانما سمی جمعاً بالمقارنه او المتابعه، والمقارنه ممتنعه، فتتعین المتابعه، وشرط عدم الفصل الطویل فیجوز ان یتکلم بکلمه وکلمتین وان یقیم للثانیه، فان اطال الفصل باکثر من الاقامه لم یجز له فعل الثانیه الّا فی وقتها.
ولو جمع بین الظهر والعصر فلمّا فرغ ذکر انه ترک سجدتین من الظهر بطلتا، اما الظهر فلعدم السجود، واما العصر فلانه لم یقدّم علیها الظهر، ولو اراد ان یجمع بینهما جاز.
وان علم انهما من العصر صحت الظهر، ولیس له الجمع عنده لحصول الفصل بین الصلاتین.
وان جهل من ایهما هما اخذ باسوا الاحوال، ففی الصلاه یجعل ترکها من الظهر حتی یلزمه اعاده الصلاتین، وفی الجمع من العصر حتی لا یجوز الجمع.
واما اذا اراد تاخیر الظهر الی وقت العصر فانه یجوز عندنا مطلقاً، وشرط الشافعی امرین.
ا- نیه الجمع، فلو اخّر ولم ینوالجمع عصی عنده وصارت الصلاه فائته.
ب- بقاء السفر الی وقت الجمع والفراغ منهما، فلو اخّر الظهر ثم نوی الاقامه قبل ان یصلّیها صارت فائته ولا یکون لها حکم الاداء.
ویعتبر عندنا تقدیم الظهر علی العصر- وهو احد وجهی الشافعی- لقوله علیه السلام: (الّا ان هذه قبل هذه).
واصح الوجهین عنده: جواز تقدیم العصر علی اظهر. لان وقت الظهر قد دخل وفات، وهذا الزمان صالح للظهر لانه لو فوّت الظهر بغیر نیّه الجمع عصی، ویجوز له فعلها فی وقت العصر قبل العصر وبعدها ویجمع ویفرق، فاذا اخّرها بوجه هو معذور فیه کان اولی، ونحن عندنا ان الوقت مشترک الی ان یبقی للغروب قدر اداء العصر.
مساله68: یجوز للحاج الجمع بین الظهرین بعرفه، وبین العشاءین بالمزدلفه لانّ النبی صلی الله علیه وآله خطب یوم عرفه حین زالت الشمس ثم صلّی الظهر والعصر معاً، وصلّی المغرب والعشاء جمعاً بمزدلفه.
واجمع الناس علیه واختلفوا فی عله الجمع، فعندنا اشتراک الوقتین، واما الجمهور فقال الاکثر: علّه الجمع السفر، وقال آخرون: السنک حتی یتصل وقوفه بعرفه فلا تقطعه الصلاه عن الاشغال بالدعاء وفی المغرب والعشاء یتعجل حصوله بمزدلفه فان المبیت بها من المناسک.
وجوّز الشافعی الجمع بین الظهرین للجماعه وللمنفرد، وبین العشاءین لهما.
ومنع ابو حنیفه من الجمع بین الظهرین للمنفرد بعرفه، وجوّز الجمع بین العشاءین له بمزدلفه.
والمقیم بعرفه ومزدلفه یباح له الجمع ان علّل بالنسک وان علّل بالسفر فلا.
ولو اراد المسافر الجمع بین الظهرین فی وقت العصر وبین العشاءین فی وقت المغرب جاز ان علّل بالسفر، وان علّل بالنسک لم یجز لانه یفوت الغرض المطلوب وهو اتصال الدعاء فی الموقف وتعجیل الحصول بمزدلفه.
مساله 69: یجوز الجمع بین الظهرین، وکذا بین العشاءین فی السفر الطویل والقصیر، وهو ظاهر عندنا.
وللشافعی فی السفر القصیر قولان: ففی القدیم: الجواز- وبه قال مالک- لان اهل مکه یجمعون وهو سفر قصیر. والثانی: المنع- وبه قال احمد- لانها رخصه ثبتت لدفع المشقه فاختصت بما یجب فیه القصر کالقصر.
ونمنع الاُولی، ومنع ابو حنیفه من الجمع فی السفر مُطلقاً.
ولا یجوز الجمع بین العصر والمغرب، ولا بین العشاء والصبح- اجماعاً- لعدم التشریک فی الوقت، وهو یعطی ما ذهبنا نحن الیه، والصلاه فی اول الوقت افضل من الجمع لان فی الجمع اخلاء وقت العباده عنها.
مساله 70: یجوز الجمع بین الظهرین فی المطر، وکذا بین العشاءین. وهو قول فقهاء المدینه السبعه: سعید بن المسیب، وعروه بن الزبیر، والقاسم بن محمد، وابوبکر بن عبدالرحمن بن الحارث، وخارجه بن زید، وعبید الله ابن عبد الله بن عتبه بن مسعود، وسلیمان بن یسار، وبه قال الشافعی، ومالک، والاوزاعی، واحمد، واسحاق، وابو ثور لان عبد الله بن عمر روی ان النبی صلّی الله علیه وآله جمع فی المدینه بین الظهر والعصر فی المطر.
وقال اصحاب الرای، والمزنی: لا یجوز لان لامواقیت ثبتت بالتواتر.
وقال مالک، واحمد: انما یجوز بین العشاءین لمشقه الظلمه ولا یجوز بین الظهرین. وینتقض باللیله المقمره.

فروع:
ا- یجوز تقدیم العصر الی الظهر لاجل المطر، وکذا تاخیر الظهر الی العصر عندنا، وهو القدیم للشافعی- لان کلّ عذر اباح تقدیم العصر الی الظهر اباح تاخیر الظهر الی العصر ک السفر، وفی الجدید: لا یجوز لادائه الی ان یجمع مع زوال العذر. ویمنع بطلان اللازم عندنا.
ب- یجوز الجمع لمنفرد فی بیته، او فی المسجد، او من کان بینه وبین المسجد ظل یمنع وصول المطر الیه، وهو احد قولی الشافعی. لان النبی صلّی الله علیه وآلیه جمع فی المطر ولیس بین حجرته و بین مسجده شیء، ولان العذر اذا تعلقت به الرخصه استوی فیه وجود المشقه وعدمها کالسفر، وفی الآخر: لا یجوز؛ لانّ الرخصه للمشقه وقد انتفت.
ج- الوحل بغیر مطر یبیح الجمع- و به قال مالک، واحمد- للمشقه فجری مجری المطر، ولهذا جاز معه ترک الجمعه.
وقال الشافعی: لا یجوز لان اذی المطر اکثر من اذی الوحل، فان الزلق والبلل یحصلان بالمطر دون الوحل.
د- لو نزل ثلج جاز الجمع، وشرط الشافعی نزوله ذائباً کالمطر، ولو لم یذب لم یجز الا ان یکون کباراً.
هـ- لو افتتح الظهر ولا مطر، ثم مطرت لم یجز الجمع عند الشافعی لانه یحتاج الی وجود العذر المبیح فی جمع الصلاتین کالسفر، ونحن لمّا لم نشترط العذر سقط هذا عنّا.
قال: ولو افتتح الصلاه مع المطر هم انقطع قبل الشروع فی الثانیه فانه لا یجمع الّا ان ینقطع فی الُاولی ثم یعود فیها فانه یجوز.
و- یجوز الجمع للریح الشدیده فی اللیله المظلمه البارده- وبه قال عمر ابن عبد العزیز- لانّه یجوز عندنا الجمع مطلقاً، وللحنابله وجهان.
مساله 71: یجوز الجمع حاله المرض والخوف و شبه ذلک- وبه قال عطاء، ومالک، واسحاق، واحمد- لان الجمع عندنا مطلقاً جائز، ولان ابن عباس قال: جمع رسول الله صلی الله علیه وآله بین الظهر والعصر، والمغرب والعشاء من غیر خوف ولا مطر، وفی روایه: من غیر خوف ولا سفر، ولان النبی صلّی الله علیه وآله امر سهله بنت سهیل، وحمنه بنت جحش لمّا کانتا مستحاضتین یتاخیر الظهر و تعجیل العصر .
وقال الشافعی، واصحاب الرای: لا یجوز لان اخبار التوقیت ثابته فلا تترک بامر محتمل، وقد بینّا نحن اشتراک الوقت.
مساله 72: ویجوز الجمع عندنا من غیر عذر سفر، او مطر، او خرف او مرض، او غیر ذلک- وبه قال ابن امنذر، وابن سیرین- لان ابن عباس قال: جمع رسول الله صلّی الله علیه وآله بین الظهر واعصر بالمدینه من غیر خوف ولا سفر، قال سعید بن جبیر: قلت لا بن عباس: ولم تراه فعل ذلک؟ قال: اراد ان لا یحرج احداً من احداً من اُمتنه، وعن ابن عباس ان النبّی صلّی الله علیه وآله جمع بین الظهر والعصر، والمغرب والعشاء من غیر خوف، ولا مطر.
ومنع باقی الجمهور من ذلک؛ لانّ اخبار التوقیت معلومه، ونحن نقول به فان الاشتراک بین الوقتین معلوم.
البحث السابع: فی الاحکام
مساله 73: الصلاه عندنا تجب باول جزء من الوقت وجوباً موسعاً، وتستقر بامکان الاداء، فلا یجب القضاء لو قصر عن ذلک- وبه قال الشافعی، واسحاق- وقال احمد: یستقر الوجوب بادراک جزء.
فاذا دخل علیه وقت الصلاه وجب علیه عندنا باول الوقت للمختار وللمعذور باول جزء ادرکه بعد زوال عذره، فاذا زال المانع من التکلیف کالحیض والجنون فی اثناء الوقت، او فی آخره وجبت الصلاه علیه- وبه قال الشافعی- لقوله تعالی: (اقم الصلاه لدلوک الشمس الی عسق اللیل) فالتقدیم والتاخیر تحکم، ومن فعلها فی اول الوقت فعلها بالامر فکانت واجبه کما لو فعلها فی آخره.
وقال اصحاب الرای: تجب بآخر الوقت الّا انّ ابا حنیفه، وابا یوسف ومحمداً یقولون: تجب اذا بقی من الوقت مقدار تکبیره. وزفر یقول: تجب اذا بقی من الوقت قدر الصلاه. وقال الکرخی: انما یعتبر قدر التکبیره فی حق المعذورین واما غیر المعذورین فتجب بقدر اربع رکعات کقول زفر عندهم اجمعین.
فاذا فعلها فی اول الوقت فمنهم من یقول: تقع مراعاهً ان بقی علی صفه التکلیف الی آخره تبیّنا الوجوب والّا کانت نفلاً، ومنهم من یقول: تقع نفلاً وتمنع وجوب الفرض وقال الکرخی: اذا فعلها وقعت واجبه لان الصلاه تجب بآخر الوقت، او بالدخول فیها.
احتجوا بانها لو کانت واجبه لما جاز ترکها.
ونمنع الملازمه فان المخیر یجوز ترکه بشرط الاتیان ببدله.
تذنیب: قال شیخنا المفید: ان اخرها ثم اخترم فی الوقت قبل ادائها.

بحث ششم: جمع بین دو نماز
مساله 66- قبلاً بیان شده که برای هر کدام از نماز ظهر و عصر دو وقت هست. یکی وقت مختص هر کدام از دو نماز و یک وقت مشترک. وقت مخصوص نماز ظهر از زوال خورشید است تا به اندازه ادای نماز ظهر. وقت مخصوص نماز عصر، به اندازه خواندن و ادای نماز عصر است تا آخر وقت و وقت مشترک، وقتی است که بین این دو وقت مخصوص است. برای مغرب و عشاء نیز دو وقت هست. برای هر کدام وقتی خاص و وقتی مشترک است. برای هر دو نماز. وقت مخصوص نماز مغرب، به اندازه ادای نماز مغرب است بعد از غروب آفتاب و وقت مخصوص نماز عشاء به اندازه ادای نماز عشاء تا نصف شب و وقت مشترک وقتی است که بین ابندو وقت مخصوص است. پس معنای جمع به نظر شیعه معنا ندارد. اما کسانیکه قائل به اختصاص هر کدام از نماز ظهر و عصر به وقتی خاص هستند و نیز مغرب و عشاء به وقتی خاص. معنای جمع نزد آنها محقق می شود.
گروهی مثل ابن عباس، ابن عمر، معازبن جبل، سعد بن ابی وقاص، سعید بن زید، ابوموسی اشعری مالک، ثوری، شافعی، احمد- اسحاق و ابو ثور قائل به جمع شدند بین ظهر و عصر و مغر ب و عشا، به دلیل روایتی که ابن عباس از پیامبر صل الله علیه و اله نقل کردند که پیامبر صل الله علیه و اله و سلم زمانیکه وقت زوال خورشید بود (وقت مخصوص ظهر) در حالیکه در خانه اش بود (در سفر نبود) نماز ظهر و عصر را با هم خواندند. و وقتی می خواستند مسافرت کنند نماز ظهر را به تاخیر انداختند تا زمان مخصوص نماز عصر، و نماز ظهرو عصر را با هم جمع کرد. و نماز مغرب و عشاء را همینطور خواندند.
حسن بصری و ابن سیرین و نخعی و مکحول و اصحاب رای قائل شدند که جمع بین دو نماز جایز نیست. چون وقتهای مخصوص نمازها به اخبار متواتره ثابت و ثبت شده و جایز نیست این اخبار متواتر را به خاطر خبر واحد ترک کنیم.
مساله 67- مکلف مخیر است که جمع کند بین ظهر و عصر یعنی اینکه نماز عصر را با نماز شهر در وقت مخصوص نماز شهر بخواند یا اینکه نماز ظهر را به تاخیر بیندازد و با نماز عصر در وقت مخصوص نماز عصر بخواند. مگر اینکه بگوئیم هر کدام برای او راحتتر بود همان کار را انجام دهد. پس اگر وقت زوال (وقت نماز ظهر) در خانه باشد و قصد مسافرت داشته باشد نماز عصر را مقدم کند و با نماز ظهر بخواند تا اینکه مجبور نشود در وسط راه پیاده شود و نماز عصر بخواند و اگر وقت زوال در سفر باشد اما تا وقت نماز عصر به خانه می رسد نماز ظهر را تاخیر بیندازد و با نماز عصر بخواند به خاطر روایت ابن عباس. اما اگر در هیچ کدام غرض خاصی نبود بهتر است که نماز عصر را مقدم کند و با نماز ظهر بخواند و جمع کند. و اگر بخواهد نماز ظهر را به تاخیر بیندازد و با نماز عصر بخواند جایز است به نظر ما شیعیان مطلقاً (چه در سفر و چه غیر سفر) شافعی برای تقدیم نماز عصر چهار شرط کرده؛
1) الف: سفر از ابتدای وقت یکی از دو نماز باشد تا آخر وقت هر دو نماز حتی اگر اقامه کند نماز ظهر را در اثناء ظهر یا بعد از فراغ از نماز ظهر و قبل از شروع وقت مخصوص نماز عصر، جایز نیست که نماز عصر را بخواند. اگر نیت اقامه کردن را بعد از مشغول شدن یا به جا آوردن عصر، به جای نماز واجب از او پذیرفته نیست. در اینصورت آیا نماز به طور کل باطل مس شود یا تبدیل به نماز مستحب می شود؟ دو قول وجود دارد: چون جمع کردن مباح است به علت سفر، پس به خاطر بقاء علت تا وقت فراغت از موجب علت- اگر نیت کند اقامه را بعد از فراغت از دو نماز و قبل از داخل شدن وقت مخصوص عصر یا به مقصد برسد به نظر ما شیعیان، برای او نماز عصر حساب می شود ولی شافعی دو وجه قائل شد، اول: همین قول شیعه. چون فعل به طور صحیح واقع شد پس باطل نشد.
دوم: عدم صحت. چون تقدیم علت اجازه بود و وقتی شرایط زائل شدند قبل از وجوب، یعنی مجوز جمع، سفر بوده و حالا که به وطن رسیده، مجوز از بین رفته پس جمع جایز نیست و نماز را به نیت واجب نمی شود خواند مثل اینکه کسی قبل از فرا رسیدن وقت زکات، زکات آنرا بپردازد بعد مال تلف شود از او پذیرفته نمی شود.
ب: شرط دوم شافعی
2) نیت جمع کردن. اما به نظر شیعه نیت جمع شرط نیست. و فرخی نیز مثل ما شیعه، قائل به عدم شرط نیت جمع است. ولی شافعی می گوید نیت جمع معتبر است، برای حساب کردن عصر. پس اگر نماز ظهر را بخواند و اراده کند نماز عصر را بعد از نماز ظهر به جا بیاورد بدون اینکه نیت جمع کرده باشد جایز نیست حالا وقت نیت جمع کی هست؟ به نظر شافعی دو نظریه وجود دارد. 1- وقتی نماز را شروع کرد.
2- در اثناء (نماز ظهر- یا مغرب) نماز اولی و قبل از سلام دادن. پس اگر نماز ظهر را شروع کرد و کشتی حرکت کرد در اثناء نماز نیت جمع کند بنابر قول دومی شافعی، نمازش صحیح است و نیت جمع هم به موقع بوده ولی بنابر قول اول شافعی نمازش صحیح نیست. چون علت جمع که همان نیت کردن در ابتدای نماز اول وجود ندارد.
3) ج: ترتیب- یعنی اینکه اول نماز ظهر را بخواند. این قول مورد اتفاق همه است. چون تا نماز ظهر را نخواند وقت نماز عصر داخل نمی شود. وقتی صحیح است انجام دادن نماز عصر که متابعت باشد یعنی اول متبوع (ظهر) بعد تابع (عصر). پس تابع بر متبوع مقدم نمی شود.

جمع بین دو نماز
شروط شافعی:
4) د: موالات بین نماز ظهر و عصر. به نظر ما شیعیان موالات شرط نیست. پس از اگر بین دو نماز نماز نافله خوانده شود صحیح است. و ابو سعید که از شافعیون هست هم همین نظر را دارد. چون هر کدام از دو نماز جدا جدا هستند و منفرد. لذا می تواند نماز دومی را بدون اینکه به امام اولی اقتدا کند به جا بیاورد. یعنی دومی را به امامت کسی دیگر به جا بیاورد.
اما شافعی می گوید موالات شرط است. چون علت اجازه جمع همین موالات است و علت اینکه اسمش را جمع گذاشتند نیز همین مقارنت و متابعت بوده و چون مقارنت ممنوع است پس به خاطر متابعت بوده. نیز شافعی فاصله طولانی نیفتادن بین دو نماز را شرط کرده. ولی می تواند یک یا دو کلمه صحبت کند. بعد بلند شود نماز دومی را بخواند. پس اگر فاصله طولانی افتاد بین دو نماز به اندازه بیشتر از اقامه، جایز نیست نماز دومی را به جا آورد مگر در وقت مخصوص خودش، یعنی عدم جواز جمع.
اگر جمع کند بین ظهر و عصر و زمانیکه از نماز فارغ شد یادش بیاید که دو سجده را از نماز ظهر ترک کرد به نظر ما شیعیان نماز ظهرش باطل است. چون دو سجده که رکن اند به جا آورده نشده اما نماز عصر باطل است چون نماز ظهر بر آن مقدم نشده. اگر بخواهد جمع کند بین دو نماز جایز است. اگر بداند دو سجده ای که فراموش کرده از نماز عصر بوده، نماز ظهرش صحیح است ولی نماز عصر باطل است و نمی تواند بین آنها جمع کند، چون بین دو نماز فاصله افتاد. اما اگر نداند دو سجده فراموش شده از کدام نماز بوده باید بدترین احوال را در نظر بگیرد یعنی اگر در اثناء نماز اگر فهمید باید بنابراین بگذارد که از نماز ظهر بوده تا مجبور شود که دو نماز را اعاده کند ولی در حالت جمع باید بنابراین بگذارد که از عصر بوده تا نتواند جمع کند.
اما اگر بخواهد نماز ظهر را به تاخیر بیندازد تا با عصر بخواند به نظر ما شیعیان جایز است مطلقاً.
اما شافعی برای این تاخیر 2 شرط گذاشته:
اول؛ نیت جمع داشته باشد. پس اگر نماز ظهر را به تاخیر بیندازد و نیت جمع نکند معصیت کرده و نمازش فوت شده و باید قضا نماید.
دوم؛ سفرش تا وقت نماز عصر باقی باشد تا زمان فراغت از هر دو نماز. پس اگر ظهر را تاخیر بیندازد بعد نیت جمع کند قبل از اینکه آنرا بخواند نمازش فوت شده و در حکم نماز ادا نیست.
به نظر شیعه باید نماز ظهر مقدم شود بر عصر. این یکی از دو قول شافعی هم هست. به خاطر حدیث امام صادق علیه السلام که فرمود نماز ظهر باید قبل از عصر خوانده شود. کافی ج 3- 276/5 اما قول صحیحتر به نظر شافعی جواز تقدیم عصر بر ظهر است. چون وقت ظهر آمده و فوت شده و گذشته. و این زمان صلاحیت دارد برای ظهر. چون اگر نماز ظهر را بدون نیست جمع نخواند تا وقت نماز عصر فرا برسد گناه کرده اما جایز است که نماز ظهر را در وقت عصر به جا بیاورد (چه قبل از عصر یا بعد از عصر) چه به صورت جمع و چه فرد فرد پس اگر به خاطر عذری آنرا تاخیر بیندازد اولی است. اما به نظر شیعه تمام این مدت مشترک است بین دو نماز تا به اندازه چهار رکعت مانده به غروب. که وقت خاص نماز عصر است.
مساله 68- حجاج می توانند در روز عرفه نماز ظهر و عصر را با هم بخوانند و همچنین نماز مغرب و عشاء را در مزدلفه با هم بخوانند. چون پیامبر صل الله علیه و اله و سلم روز عرفه آنقدر خطبه خواندند تا زوال خورشید، سپس نماز ظهر و عصر را با هم خواندند. و مغرب و عشاء را در مزدلفه نیز با هم خواندند. مردم جمع شدند و علت اینکار را سوال کردند. به نظر ما شیعیان علت جمع به خاطر وجود وقت مشترک بوده. اما جمهور عامه علت جمع را سفر می دانند و بعضی دیگر علت را مناسک و اعمال حج می دانند تا اینکه حاجی وقوف در عرفه را متصل کند و به همین خاطر اشتغال به وقوف و اعمال بوسیله دعا نماز را جمع خواندند تا اعمال را قطع نکرده باشد و جمع مغرب و عشاء به خاطر عجله در رسیدن به مزدلفه می دانند چون بیتوته و ماندن در مزدلفه را از اعمال حج می دانند شافعی جمع بین ظهر و عصر و مغرب و عشاء را چه به جماعت و چه فرادا جایز دانست. اما ابوحنیفه جمع بین ظهر و عصر را برای کسیکه نماز را در عرفه به صورت فرادا می خواند جایز نمی داند و منع کرده اما جمع بین مغرب و عشاء را در مزدلفه جایز دانست.
کسی که در عرفه و مزدلفه مقیم است مباح است برای او که به دلیل اعمال حج نمازش را به صورت جمع بخواند ولی به خاطر سفر نمی تواند آنها را به صورت جمع بخواند.
اگر مسافر بخواهد ظهر و عصر را در وقت عصر با هم جمع کند و مغرب و عشاء را در وقت مغرب جمع کند به خاطر سفر حایز است ولی به خاطر اعمال و نُسُک حج نمی تواند جمع کند چون غرض و مطلوب فوق می شود که همان متصل بودن دعا در عرفه و عجله برای رسیدن به مزدلفه است.
مساله 69- به نظر شیعه در سفر نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را می شود به صورت جمع خواند چه در سفر طولانی چه کوتاه شافعی در سفر کوتاه 2 قول دارد. 1- نظر قدیمی او= جواز جمع که نظر مالک هم همین است چون اهل مکه به صورت جمع می خواندند در حالیکه سفرشان کوتاه بود. 2- منع جمع= که احمد بن حنبل نیز همین نظریه را دارد و علت آورده که جواز جمع برای دفع مشقت و سختی است. در حالیکه در سفر کوتاه این سختی معنا ندارد. ابوحنیفه جمع بین دو نماز را در سفر (کوتاه- طولانی) منع کرد.
جمع بین عصر و مغرب و نیز عشاء و صبح جایز نیست اجماعاً. چون وقت مشترک ندارند. نظر شیعه هم همین است. نماز اول وقت افضل است از جمع. چون وقتی جمع می خوانیم، وقت عبادت از عبادت خالی می شود.
مساله 70- در روز بارانی جایز است نماز ظهر و عصر را با هم خواند. همچنین مغرب و عشاء را. فقهای هفتگانه مدینه- سعید بن مسیب، عروه بن زبیر، قاسم بن محمد، ابوبکر بن عبد الرحمن بن حارث خارجه بن زید، عبیدالله بن عبدالله بن عتبه بن مسعود و سلیمان بن یسار. و همچنین نظر شافعی و مالک و اوزاعی و احمد و اسحاق و ابوثور. به خاطر روایت عبدالله بن عمر که پیامبر صل الله علیه واله در روز بارانی در حالیکه در مدینه بود نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را با هم خواند.
اما اصحاب رای و مزنی گفتند جایز نیست جمع حتی روز بارانی، چون وقتهای نماز با اخبار متواتر مشخص شدند و معلوم اند. مالک و احمد گفتند نماز نماز مغرب و عشاء را می شود جمع کرد به خاطر مشقت تاریکی ولی ظهر و عصر را نمی شود که این حرف آنها نقض می شود چون شبهای مهتابی دیگر مشقت تاریکی را ندارد پس در آن وقت نیز نباید جمع خواند.

فروع:
الف- به نظر شیعه در روز بارانی هم می شود نماز عصر را مقدم کرد و با نماز ظهر جمع کرد و هم می توان ظهر را تاخیر بیندازیم و با عصر بخوانیم. نظر قدیمی شافعی و همچنین احمد بن حنبل هم همین است چون هر عذری که تقدیم عصر را مباح می کند که با ظهر خوانده شود همان عذر تاخیر ظهر را و جمع کردن با عصر را مباح می کند مثل مسافرت. اما نظر جدید شافعی جایز نیست چون منجر به این می شود که حتی اگر عذرش به صورت جمع خوانده شوند. اما ما شیعه ملازمه بین عذر و جمع را قبول نداریم که هر جا عذر باشد جمع بخوانیم و هر جا نباشد نتوان جمع خواند. این حرف را ما رد می کنیم.
ب: کسیکه در خانه اش نماز فرادا می خواند جایز است جمع بین صلاتین و همچنین اگر در مسجد می خواند و یا کسیکه بین او و مسجد سایه بانی باشد که او را از باران حفظ کند. این یکی از دو قـول شافـعی است چون پیامبر صل الله علیه و اله در روزی بـارانی نمـازها را بـا هم جمع کـرد در حالیکه بین حجره و خانه اش چیزی نبود هر وقت عذر باعث رخصـت و اجازه جمع شد دیـگر فـرقی نمی کند که برای او مشقت داشته باشد یا نه- مثل سفر- در هر صورت مجاز است جمع بخواند.
قول دوم شافعی= جایز نیست چون اجازه جمع برای زمانی است که مشقت باشد و در اینجا مشقتی نیست.
ج- ….
د- اگر برف ببارد جمع بین صلاتین جایز است. اما شافعی شرط کرده که برف باید ذوب شود و مثل باران باشد و اگر ذوب نشود جایز نیست مگر اینکه برف دانه درشت باشد.
هـ : اگر مشغول نماز ظهر شد و باران نمی بارید سپس باران بیاید به نظر شافعی جمع جایز نیست، چون جمع نیاز به وجود عذری دارد که جمع دو نماز را مباح کند مثل مسافرت. ولی به نظر شیعه چنین عذری شرط نیست و این عذر و دلیل از ما ساقط می شود. گفته: اگر نماز را شروع کرده در حالیکه باران می بارید سپس قبل از شروع نماز دومی باران قطع شود جمع جایز نیسـت مگر اینکه باران در نماز اولی قطع شود سپس در همان نماز اولی دوباره باران ببارد. در اینصورت جمع جایز است.
و: در شب تاریک و سرد به خاطر باد شدید جمع جایز است. عمر بن عبدالعزیز نیز همین نظر را دارد اما شیعه معتقد است که جمع مطلقاً جایز است. حنابله (پیروان احمد بن حنبل) دو وجه قائل شدند و دو قول دارند.
مساله 71- در حالت ترس و مرض جمع جایز است. کسانی مثل عطاء، مالک، اسحاق. احمد نیز همین نظریه را دارند. ولی به نظر شیعه جمع مطلقاً جایز است. به خاطر روایتی از ابن عباس که می گوید پیامبر صل الله علیه و اله بدون اینکه باران ببارد یا ترسی باشد (از حمله دشمن) بین نمازهای ظهر و عصر و نیز مغرب و عشاء جمع کرد و در روایتی دیگر آمده بدون اینکه ترسی باشد یا سفری در کار باشد. به خاطر اینکه پیامبر صل الله علیه و اله به سهله و حمنه دختران سهل و جحش امر کرد هنگامیکه استحاضه بودند که نماز ظهر را تاخیر بیندازند و نیز امر کرد که نماز عصر ر ا زودتر بخوانند. جمع با ظهر اما به نظر شافعی و اصحاب رای گفتند چون اوقات نماز به اخبار متواتره ثبت شده و ثابت و یقینی هستند جمع جایز نیست و به صرف احتمال ترک نمی شوند. اما ما شیعه چون قائل به وقت مشترک هستیم مشکلی نداریم.
مساله 72- به نظر ما شیعه جمع بین صلاتین بدون عذر سفر یا باران یا ترس یا مرض یا غیر اینها جایز است ابن سیرین و ابن منذر نیز همین عقیده را دارند چون ابن عباس روایت کرده که پیامبر صل الله علیه و اله در حالیکه در مدینه بود بین ظهر و عصر جمع کرد در حالیکه ترسی هم نداشت. سعید بن جبیر گفته: به ابن عباس گفتم به نظر تو چرا پیامبر صل الله علیه و اله اینکار را کرد؟ ابن عباس گفت: می خواسته کسی از امتش در عسر و حرج قرار نگیرد. و نیز ابن عباس روایت شده که پیامبر صل الله علیه و اله بدون اینکه باران بیاید یا ترسی باشد بین صلاتین جمع کرد.
جمهور عامه جمع بین صلاتین را منع کردند به دلیل روایاتی که اوقات نمازها را مشخص و معلوم کردند ولی ما شیعیان می گوییم که وقت مشترک بین دو وقت مخصوص معلوم است یعنی هر کدام از نمازها وقت خاصی دارند و وقت بین آنها، وقت مشترک بین آنها دو نماز.
مثلاً ساعت 12 اذان ظهر و وقت زوال ساعت 30: 5 دقیقه اذان مغرب. وقت مخصوص ظهر از 12 تا 5: 12 دقیقه. به اندازه خواندن نماز ظهر و وقت نماز عصر 25: 5 تا 30: 5. به اندازه خواندن نماز عصر و وقت بین ایندو می شود وقت مشترک.

23