سوره روم
تمام این سوره بگفتار حسن در مکه نازل شده بجز یک آیه و آن "فَسُبْحانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ …" میباشد.
عدد آیات این سوره از نظر اهل مکه و پیشینیان اهل مدینه ۵۹ آیه و از نظر دیگران ۶۰ آیه است.
قراء کوفه "الم" را یک آیه و غیر کوفیان و پسینیان اهل مدینه "غُلِبَتِ الرُّومُ" را یک آیه و نیز غیر کوفیان و پیشینیان مدینه "فِی بِضْعِ سِنِینَ" را آیهاى و "یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ" را نیز پیشینیان اهل مدینه آیهاى میدانند.
فضیلت این سوره:
ابى بن کعب از پیامبر (ص) روایت کرده که فرمود هر که این سوره را قرائت کند ده برابر اجر ملائکهاى که بین آسمان و زمین مشغول تسبیح پروردگار بوده، باو اجر داده شده و آنچه را که در آن روز و شب از او ثواب فوت شده باشد باو داده خواهد شد.
تفسیر و توضیح:
در پایان سوره عنکبوت، خداوند از افرادى که در راه او جهاد نمودهاند تقدیر نموده و باجمال و اختصار گذارده بود و اینک در آغاز این سوره بتفصیلش مىپردازد.
سوره الروم (۳۰): آیات ۱ تا ۷
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
الم (۱) غُلِبَتِ الرُّومُ (۲) فِی اَدْنَى الْاَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ (۳) فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلَّهِ الْاَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُوْمِنُونَ (۴(
بِنَصْرِ اللَّهِ یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ (۵) وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (۶) یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ )۷(
ترجمه:
شکست خوردند (سپاه) روم در نزدیکترین سرزمین و ایشان پس از شکست خوردن بزودى پیروز میشوند. در چند سالى، از براى خداست امر (هر چه خواهد) چه قبل (از پیروزى روم) و چه بعد و در آن روز (پیروزى روم) خرسند شوند مومنان.
بیارى خدا، یارى کند هر که را که خواهد و او غالب مهربان است. و (این پیروزى) وعده خدا است و نمىشکند خدا وعدهاش را و لکن بیشتر مردم نمیدانند. میدانند ظاهرى از زندگانى دنیا را (از منفعتها و ضررها) و ایشان از آخرت غافلند.
شرح لغات:
غلبت: "زجاج" گوید که "الغلب و الغلبه" مصدر "غلبت" میباشد و هم وزن آنها "الجلب و الجلبه" است و معنى غلبه همان پیروزى بر دشمن است.
بضع: یعنى قسمتى از عدد که بین ۳ تا ۱۰ میباشد و "بضعته تبضیعا" بمعنى قطعه بوده- و قطعه همان قسمتى و مقدارى از شىء است-.
و "بضاعه" هم بهمین معنى قطعه و مقدارى از مال را گویند که در تجارت در گردش است. مبرد گوید: که (بضع) عبارت است از اعدادى که ما بین (۱۰ تا ۲۰) و ما بین (۲۰ تا ۳۰) و … "۱"
یفرح المومنون: فرح و سرور از نظر معنى مساوى بوده و در مقابل غم و اندوه بکار برده میشود.
اعراب:
مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ: در تقدیر "من بعد ان غلبوا" بوده و مصدر اضافه به مفعول گردیده است.
وَعْدَ اللَّهِ: مصدر و تاکید است زیرا جمله "سیغلبون" وعده خداوند بمومنین بود یعنى خداوند وعده داده بمومنین وعدهاى.
مقصود:
الم: معنى و تفسیر آن قبلا گذشت.
غُلِبَتِ الرُّومُ: مفسرین گویند که یعنى "اهل فارس" بر رومیان غالب شدند و آن در زمان حیات رسول خدا (ص) بوده و بمنظور این پیروزى قریش خوشحال و ابراز احساسات مینمودند چون (فارس) در آن وقت کافر بودند و اما مسلمانان اظهار تاثر مینمودند چون "بیت المقدس" قبله مومنین بوده و بدست کفار افتاده از این جهت ناراحت بودند چنان که کعبه قبله مسلمانان است.
فِی اَدْنَى الْاَرْضِ: "زجاج گوید" یعنى در نزدیکترین سرزمین بزمینهاى عرب و گفتهاند: نزدیکترین شهر از شام بسوى فارس، و مقصود البته همان جزیره العرب است چنان که مجاهد گفته، و عکرمه گوید مراد اذرعات و کسکر مىباشد.
وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ: و ایشان یعنى فارس پس از پیروزى بزودى مغلوب میگردند.
فِی بِضْعِ سِنِینَ: در چند سالى- در ظرف همین چند سال که بین ۳ تا ۱۰ باشد- و این از آیاتیست که دلالت دارد بر اینکه قرآن از نزد پروردگار نازل شده است زیرا در آن پیشگوییهایى است که جز خداوند بآن آگاه نیست.
لِلَّهِ الْاَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ: و از براى خداوند امر و اختیار است چه قبل از مغلوب شدن آنها و چه بعد از آن پس هر که را خداوند بخواهد غالب و پیروز بر دشمن نموده و یا هر دو را هلاک میگرداند.
وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُوْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ: و در آن روز که سپاه روم بر سپاه فارس پیروز شود مومنین خوشحال گردند که رومیان سپاه فارس را از بیت المقدس بیرون نموده و شادمانى آنان از آن جهت بوده که سپاه فارس شکست خورده نه آنکه "بیت المقدس" بدست روم افتاده است. و شادمانى مومنین علل دیگرى نیز داشت از قبیل افسردگى مشرکین (مکه) از این جریان و دیگر صحت گفتار پیامبر که قبلا پیروزى آنان را خبر داده بود و دیگر آنکه این پیروزى مقدمه براى پیروزى مومنین است.
یَنْصُرُ مَنْ یَشاءُ: یارى مینماید خداوند هر کس را که خواهد- تا بدان وسیله حق را ظاهر فرماید- و بالنتیجه بندگان او مدد شوند.
وَ هُوَ الْعَزِیزُ: و آن خداوند عزیز و همیشه غالب و پیروز در انتقام از دشمنان خویش میباشد.
الرَّحِیمُ: رحیم است نسبت بآنکه- او را پرستش کند و- از او حاجات خود را بخواهد.
وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ: و این پیروزى وعده خداوند بود و خدا وعده خود را هرگز نمىشکند و روم را بر سپاه فارس پیروز مىنماید.
وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ: ولى بیشتر مردم از بت پرستان "مکه" نمىدانند و به صحت اخبار ما اعتراف ندارند چون از خداوند جهان غافلند.
یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ: (بلى) میدانند ظاهرى از زندگانى دنیا را یعنى منفعتها و ضررهاى دنیایى را که در چه وقت کشت نموده و در چه زمانى درو کند و بچگونه اموال را گرد آورده و ساختمانها را بنا کند.
– ولى تمام اینها مربوط به دنیا است- و ایشان غافل از جهان بعدى و آخرت میباشند و بدین سبب دنیاى خود را ساخته و در امر آخرت بغفلت میگذرانند.
این معنى از "ابن عباس" نقل شده ولى "حسن" گوید مقصود آنست که آنان در امر دنیا آن چنان خبیر و عالمند که اگر )درهمى) را بروى پشت خویش بگذارند از وزن او هم اطلاع داشته و خبر میدهد، اما همین افراد به نماز- احکام و قرائت آن- آگاهى نداشته و فرا نمىگیرند تا انجام دهند.
از امام صادق (ع) سوال شد که این آیه "یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا" مقصودش چیست؟ حضرت پاسخ فرمود: تفال به بدیا خوب زدن و از روى ستاره سخن گفتن- و مقصود توجه بدنیا است-.
اما اصل داستان "زهرى" گوید: که مشرکین و بتپرستان مکه با مسلمانان بجدال پرداخته و میگفتند که دیدید، ملت روم اهل کتاب بوده و آئین آسمانى- مسیحیت- داشتند و ملت فارس بر آنان پیروز شد، اکنون شما مسلمانان که خود را اهل کتاب یعنى قرآن میدانید که بر پیامبر شما نازل آمده، بزودى ما بتپرستان مکه بر شما پیروز خواهیم شد همانطور که سپاه فارس بر سپاه روم پیروز شدند، در این وقت خداوند آیات "الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی اَدْنَى الْاَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ" را نازل فرمود.
زهرى گوید: "عبد اللَّه بن عتبه بن مسعود" براى من روایت کرد که "ابى بکر" قبل از نزول آیه تحریم قمار، با عدهاى از مشرکین مکه شرط بست و چیزى را در نزد آنان گذارد که در ظرف هفت سال اگر سپاه فارس مغلوب نشده و رومیان پیروز نگردیدند از آن شما باشد، این خبر بگوش پیامبر (ص) رسید حضرت به "ابى بکر" فرمود: چرا چنین گفتى زیرا- در وعده خداوند فِی بِضْعِ سِنِینَ داشت- و بضع سنین تا کمتر از ده سال را شامل میشود و اتفاقاً نه سال بعد از نزول این آیه سپاه روم بر سپاه فارس پیروز شده و آنان را از سرزمین بیت المقدس بیرون راندند، و آن سال جنگ حدیبیه بود.
"ابو عبد اللَّه حافظ" باسناد خود از "ابن عباس" در تفسیر این آیه شریفه "الم غُلِبَتِ الرُّومُ" روایت کرده که سپاه فارس با رومیان بجنگ پرداخته پیروز شدند و پس چند سالى رومیان بر آنان پیروز گردیدند و آنان را از سرزمین خود بیرون نمودند و در همان هنگام بود که پیامبر (ص) و مسلمین با سپاه مشرکین مکه روبرو بوده و- جنگ سختى بین آنان در گرفته بود- اما خداوند سپاه اسلام را بر بتپرستان مکه پیروز نمود همانطور که سپاه اهل کتاب روم را بر فارسیان- که در آن وقت آتش پرست بودند- غالب گردانید. و با این پیروزى رومیان و سپاه اسلام، مسلمانان مسرور گشتند.
"عطیه" گوید از "ابى سعید خدرى" راجع به تفسیر و شان نزول آیه سوال کردم؟
پاسخ داد که سپاه اسلام و رسول خدا (ص) با لشکر مشرکین روبرو بودند و اتفاقاً در همان زمان رومیان با سپاه فارس درگیرى داشتند، و خداوند در حجاز مسلمانان را پیروز نمود و در روم، رومیان را فاتح گردانید و بدینجهت مسلمین خوشحال شدند، و این تفسیر آیه شریفه "یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُوْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ" میباشد.
"سفیان ثورى" گوید شنیدم که پیروزى رومیان در روز "جنگ بدر" بود و "مقاتل" نقل کرده که در جنگ بدر چون مسلمانان بر لشکر بت پرستان مکه غالب شدند، همان وقت خبر رسید که رومیان هم بر سپاه فارس غالب شدند و روایت شده که رومیان بیت المقدس را پس گرفتند و بشکرانه این پیروزى پادشاه روم پیاده بزیارت بیت المقدس آمد و بر سر راه او گل و ریاحین مفروش ساخته و روى گلها حرکت نمود.
"شعبى" گوید هنوز مدت معاهده و شرط بندى ابى بکر با مشرکین مکه (ابى بن خلف) بسر نرسیده بود که خبر پیروزى روم رسید و گفتند که سپاه و اسبان رومى وارد "مدائن" شدند اسبان خود را در مدائن بستند. و شهر "رومیه" را بنا نمودند، ابى بکر خوشحال شد و از ورثه ابى بن خلف، گروگان خود را گرفته بحضور رسول خدا (ص) آورد و صدقه داد.
نقل شده که "ابى بکر به ابى بن خلف" در معاهده خود فقط ضمانت کرده بود- نه اینکه گروگانى در نزد او بگذارد-، و ابى بن خلف فرزند ابى بکر را بنام "عبد اللَّه بن ابى بکر" ضامن گرفت چون ابى بکر عازم هجرت بسوى مدینه بود، مدتى گذشت تا جریان "جنگ احد" پیش آمد و ابى بن خلف با مشرکین عازم جنگ شدند، عبد اللَّه فرزند ابى بکر از ابى بن خلف براى معاهدهاش ضامن خواست و او فرزند خود را ضامن قرار داده و بجنگ رفت و در میدان جنگ احد رسول خدا (ص) بر او جراحتى وارد کرده و بهمان سبب پس از مراجعت وفات یافت.
از "رسول خدا (ص)" روایت شده که فرمود براى سپاه فارس یکى دو حمله بیش نبوده و سپس شکست خورده و بنابودى کشیده میشود.
سوره الروم (۳۰): آیات ۸ تا ۱۰
اَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی اَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما اِلاَّ بِالْحَقِّ وَ اَجَلٍ مُسَمًّى وَ اِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ (۸) اَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْاَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّهً وَ اَثارُوا الْاَرْضَ وَ عَمَرُوها اَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا اَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ )۹ (ثُمَّ کانَ عاقِبَهَ الَّذِینَ اَساوُا السُّواى اَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِوُنَ (۱۰)
ترجمه:
آیا در نزد خود فکر نمیکنند (با خود نمىاندیشند) که خداوند خلق نفرموده آسمانها و زمین و آنچه را که در بین آنها میباشد مگر براستى (تا وسیلهاى براى شناخت پروردگار شود) و مدتى نامیده (و معین) شده و البته بیشتر مردم بملاقات پروردگار (و آمدن قیامت) کافرند. آیا در روى زمین سیر نمیکنند تا (اطلاع تحصیل نموده) بنگرند چگونه بود عاقبت آنان که پیش از ایشان بوده و در قوت سختتر از ایشان بودند، کاویدند زمین را و آبادانى نمودند بیشتر از آنچه را که ایشان آباد نمودهاند و بسوى ایشان پیامبرانشان آمدند پس خداوند نخواسته بود تا بر آنان ستم کند اما آنان خود بخویشتن ستم نمودند. پس عاقبت آنان که بدى نموده جهنم گردید زیرا نشانهاى خدا را تکذیب نموده استهزاء میکردند.
قرائت:
عاقبه: تمامى "اهل کوفه" بجز "برجمى" و "شمونى" بنقل از ابى بکر آن را بنصب و دیگران برفع خواندهاند.
دلیل:
"ابو على" گوید آنکه بنصب خوانده آن را خبر "کان" و مقدم بر اسمش قرار داده مثل "کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُوْمِنِینَ
یارى مومنان بر ما لازم است"- که در اینجا بعد از (کان) منصوب واقع شده.
و اسم "کان" در اینصورت یکى از دو چیز است:
الف: ممکن است "السواى" باشد و تقدیر "ثم کان السواى عاقبه الذین اسائوا" خواهد بود و جمله "ان کذبوا" مفعول له "کان" میباشد. و ممکن نیست که متعلق به اسائوا بدانیم زیرا بین صله و موصولش باسم کان فاصله میشود.
ب: ممکن است که جمله ان کذبوا اسم کان بوده و تقدیر "ثم کان التکذیب عاقبه الذین اسائوا باشد و اسائوا مصدر فعل قبل خواهد بود. زیرا وزن فعلى یکى از بناهاى مصدر بشمار آمده و نظیر "رجعى، شورى، بشرى" است و گذشته از این در اصطلاح عرب در معنى مصدرى استعمال شده مانند شعر "ابو عمرو" که میگوید:
انى جزوا عامراً سوءاً بفعلهم ام کیف یجزوننى السواى من الحسن
در قبال تمام خوبیهاى عامر، چگونه مردم به بدى و رفتار ناجوانمردانه باو پاداش دادند آیا بمن بجاى خوبیهایم چه پاداش بدى خواهند داد؟
که السواى در این بیت مصدر واقع شده است.
و اما کسى که آن را برفع خوانده، در اینصورت خبر (کان) یکى از دو چیز است:
الف: السواى ب: ان کذبوا و با این ترتیب جمله اسائوا در معنى شرک استعمال شده و تقدیر "ثم کان عاقبه المسیء التکذیب بآیات اللَّه" میباشد چون در کفر و شرک خویش چیزى بجز انکار یاد نگرفته- و بهر حقیقتى میرسند انکارش میکنند- و بنا بر این اگر خبر (کان) را ان کذبوا بدانیم "السواى" منصوب است بنا بر مصدریه و یا صفه باشد براى موصوف محذوف.
مقصود:
پس از پایان آیات گذشته اکنون در باره تفکر در خلقت و تدبر در باره خالق آسمانها و زمین و در باره امم گذشته سخن میفرماید.
اَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی اَنْفُسِهِمْ: آیا ایشان تفکر نمیکنند "و با خود نمىاندیشند" آن موقعى که در خلوت میباشند، زیرا در آن حال خلوت انسانى بیشتر مسلط بر عقل و درک خویشتن میباشد. و بعضى گفتهاند که یعنى چرا تفکر در خلقت خود نمىنماید- که انسانى در بهترین نوع خلقت آفریده شده است- و بنا بر این جمله (فیعلموا) در تقدیر بوده و در حقیقت "اَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی اَنْفُسِهِمْ فیعلموا" میباشد.
ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما اِلَّا بِالْحَقِّ: نیافرید خداوند آسمان ها و زمین را مگر بحق. "زجاج" گوید: یعنى براى حق تا دلیلى باشد براى اثبات صانع و پروردگار جهان و ضمناً اشارهاى به ثواب انسانها.
وَ اَجَلٍ مُسَمًّى: و براى مدتى معین که با سر آمدنش هر فردى پاداش اعمال خود را در مىیابد. "جبائى" گوید: یعنى خداوند، آسمانها و زمین را در زمانهاى معین و براى منظورى که ایمان بخدا باشد- خلق نموده است.
سوال:
انسان متفکر چگونه میتواند در یابد که خداوند تمام موجودات جهان را نیافریده مگر بحق هم و چگونه به روز واپسین یعنى قیامت یقین کند؟
پاسخ:
وقتى به خلقت زیباى خویشتن مینگرد با آنکه تازه آفریده شده و از عدم بوجود آمده، خواهد دریافت که موجودى قدیم قادر عالم زندهاى- که بتمام رموز خلقت با نظم بسیار دقیقى آگاهى دارد- او را آفریده و او پروردگارى است که تمام جهات خلقتش را بر اساس حکمت ایجاد نموده پس هرگز چیزى را عبث نیافریده است.
و البته چنین حکمت خود اقتضاى زمان پاداش اعمال انسانها را داشته و تکمیل آن هم با داشتن برنامههاى دینى است که با دست پیامبر (ص) پىریزى میشود و در برابر هر عملى از خیر یا شر البته پاداش میدهد چه در این جهان یا جهان واپسین باشد.
و میفهمد که آفریدن موجودات نفعى براى خالق ندارد پس غرض از خلقت انتفاع مخلوقات است.
وَ اِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ: و البته بسیارى از مردم برسیدن قیامت و پاداشهاى پروردگار اعتراف ننموده بلکه انکار مینمایند. سپس خداوند براى دفعه دوم هشدار داده میفرماید:
اَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْاَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ:
آیا نمىگردند و در روى زمین به تحقیق نمىپردازند تا بنگرند عاقبت کار ملتى که قبلا بودند، چگونه شد- و بر اثر کفر بر خداوند هستى گرفتار عذاب شدند-.
کانُوا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّهً: آنان در قوت و قدرت قوىتر و سختتر از ایشان بودند اما بر اثر انکار خداوند و تکذیب رسل با عذابها نابود گردیدند.
وَ اَثارُوا الْاَرْضَ: "مجاهد" گوید: یعنى زمین را کاویده و قدرت کشاورزى داشتند- و بدان وسیله ثروتها اندوخته مینمودند-.
وَ عَمَرُوها اَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها: و آنان بیش از این بتپرستان (مکه) به آبادانى زمین رسیده بودند زیرا آنان از نظر نفرات و زندگى و تجمع اموال بیش از ایشان بودهاند، چشمههایى زده و درختانى غرس نموده و قصرهاى زیبایى ساخته و بهرهمند مىشدند اما پس از اندک زمانى همه نابود شده و در قبرها منزل گرفتند.
وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ: پیامبرانشان بسوى آنان با دلیلهایى- براى اثبات توحید- از خداوند آمدند اما آنان پیامبران را انکار نموده و بایشان نسبت دروغ میدادند و باین سبب خداوند عذاب فرستاد و همه را نابود نمود.
فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ: پس خداوند نخواسته بود که بر آنان ستم کند و بدون سبب نابودشان نماید.
وَ لکِنْ کانُوا اَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ: و لیکن آنان خود بخویشتن ستم نموده و با انکار پیامبران و تکذیب و عدم اعتراف بتوحید مستحق عذاب دو جهان گردیدند.
ثُمَّ کانَ عاقِبَهَ الَّذِینَ اَساوُا: سپس عاقبت آنان که بر خویشتن بد نموده و با کافر شدن و انجام معصیتها و انکار پیامبران ستم روا داشتند.
السُّواى: خوى زشتى است که صاحبش را زیان رسانیده و بزشتیها مىکشاند.
"ابن عباس" و "قتاده" گویند مقصود عذاب دوزخ است.
اَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِوُنَ: زیرا تکذیب نشانهاى خدا نموده، و آنها را به باد مسخره مىگرفتند.
سوره الروم (۳۰): آیات ۲۱ تا ۲۵
وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجاً لِتَسْکُنُوا اِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ )۲۱( وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ اخْتِلافُ اَلْسِنَتِکُمْ وَ اَلْوانِکُمْ اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ )۲۲( وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاوُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ (۲۳) وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۲۴) وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْاَرْضُ بِاَمْرِهِ ثُمَّ اِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْاَرْضِ اِذا اَنْتُمْ تَخْرُجُونَ (۲۵)
ترجمه:
و از آیتهاى او است که آفرید برایتان از نوع شما جفتهایى تا بیارمید بدانان و قرار داد ما بین شما دوستى و مهربانى البته در این کار نشانههایى (از خدا- شناسى) براى گروه اندیشمندان است. و از آیتهاى او آفرینش آسمانها و زمین و گوناگونى زبانها و رنگهاى شما (بر اساس محیط زیست) بوده البته در این کار نشانه- هاى (خدا شناسى) براى دانایان است. و از آیتهاى او خوابیدن شما در شب و روز و تهیه روزى و معیشت شما از فضل او بوده که البته در این نشانههاى (خدا شناسى) براى گروه شنوندگان است. و از آیتهاى او اینکه مىنماید بشما برق را بیمى و امیدى و میفرستد از آسمان آبى را که زنده سازد بدان زمین را پس از مردنش البته در این نشانههایى براى گروه با خردان است. و از آیتهاى او آنکه بپا بایستد آسمان و زمین بامر او سپس هنگامى که بخواند شما را که خواندن از زمین (و قبر) است در آن گاه بیرون بیائید.
قرائت:
للعالمین: "حفص" لام آخرین او را بکسر و دیگران با فتحه قرائت نمودهاند.
دلیل:
"ابو على" گوید که دلیل "حفص" در کسره لام و اختصاص آیه به عالم و دانشمندان از آن نظر است که دانشمند وقتى در خلقت آسمانها و زمین و اختلاف زبانها نظر افکنده با همین مشاهدات براى خداشناسى استدلالى کند که از قدرت جاهل خارج است، ولى دیگران که با فتحه خواندهاند چون این نشانه در حقیقت براى تمامى جهانیان و انسانها است تا از این راه بخدا شناسى برسند، اگرچه از آن غفلت ورزند.
اعراب:
وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ: در آن چند قول است:
الف: تقدیر (ان) و در اصل "ان یریکم البرق" بوده و چون (ان) حذف شد فعل مرفوع گردید.
"طرفه" گوید:
الا اى هذا الزاجرى احضر الوغى و ان اشهد اللذات هل انت مخلدى
آگاه باش ایکه منع مىنمایى مرا از حضور در میدان جنگ و امر میکنى برسیدن لذتهاى زندگى، آیا تو میتوانى ضمانت کنى که مرا در دنیا تا ابد نگهدارى یا خیر.
و مقصود اینست که در اصل (ان احضر) بوده و (ان) حذف گردیده و فعل برفع خوانده شده است. در مثل گویند "اسم معیدى را بشنوى بهتر از آنست که تا او را ببینى" ب: تقدیر (آیه) است و در اصل "من آیاته آیه یریکم البرق" بوده اما چون در کلام دلالت بود او حذف گردید.
ابن مقبل گوید:
و ما الدهر الا تارتان فمنهما اموت و اخرى ابتغى العیش اکدح
در جهان جز دو مرحله بیش نیست یا مىمیرم و یا خوش گذرانى نموده و کوشش کنم در آن.
ج: یک جمله با تقدیر (واو) فرض کنیم و جمله بعد را مستقل بدانیم و در اصل "و یریکم البرق خوفا و طمعا، و من آیاته …" که عطف جمله بر جمله خواهد بود و "خَوْفاً وَ طَمَعاً" مفعول له با تقدیر لام میباشند.
ثُمَّ اِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْاَرْضِ: جار و مجرور متعلق بمحذوف ایکه حال براى "کم" بوده، میباشد و تقدیر "اذا دعاکم خارجین من الارض" است و ممکن است محذوف صفه "دعوه" بوده، و تقدیر "دعوه ثابته من الارض" باشد.
پس جار به "یخرجون" متعلق نبوده چون ما بعد "اذا" در ما قبلش عمل نکند.
مقصود:
بدنبال آیات قبل در باره آگاهى بندگان به خداشناسى، چنین فرمود:
وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجاً: و از آیتهاى پروردگار آنکه قرار داده برایتان از نوع شکل و جنس شما جفتها (زنها) یى و این خود منتى است زیرا بگفته "ابى مسلم" انسان بهم شکل خود گرایش بیشترى دارد. اما "قتاده" گفته مقصود آنکه "حوا" را از استخوان پهلوى "آدم" گرفتیم و سپس خلق نمودیم، ولى بعضى گفتهاند که اصولا جنس زن از نطفه مرد گرفته شد و معنى آیه اینست.
لِتَسْکُنُوا اِلَیْها: تا بسوى آنان و در آغوششان بآسایش و آرامش بوده و بیکدیگر انس بگیرید.
وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً: و قرار داده بینتان دوستى و مهربانى و مقصود بین زن و شوهر است که آن چنان بهم دوستى و مهر مىورزند که هر یک دومى را بیش از هر چیز دوست میدارد و "سدى" گوید محبت و رحمه همان مهربانى و شفقت است.
اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ: البته در این خلقت زنان هم شکل مردان دلالت روشنى براى ملت متفکر بوده- تا بدان وسیله خداوند و خالق موجودات را بشناسند-.
وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ: و از جمله نشانههاى توحید پروردگار خلقت آسمانها و زمین و آنچه را که در بین آنها از عجائب مخلوقات است میباشد مانند ستارگان درخشان و آفتاب و ماه و حرکت آنها بر اصول و نظام معین و آنچه از عجائب که روى زمین بوده از انواع جماد و نبات و حیوان همه دلیل بر توحید پروردگار است.
وَ اخْتِلافُ اَلْسِنَتِکُمْ: گوناگونى زبانها "السنه" جمع لسان و بمعنى زبانها میباشد و مراد از اختلاف زبانها اینست که خداوند آنها را از نظر شکل و اندازه و ترکیب بنحوى آفریده که نغمهها و صداهاى گوناگونى دارند تا آنجا که صداى دو برادر بیکدیگر مشتبه نمىگردد، و نیز گفته شده مراد اختلاف در لهجهها و لغات است مانند- عربى، فارسى، ترکى- و نحو آن، و هیچ یک از نوع حیوانات باندازه نوع انسانى متفاوت سخن نمیگویند. پس اگر این لغات توقیفى- از طرف پروردگار- باشد پس او از ابتداء چنین کرده است، و اگر از طرف بندگان باشد نیز او اسبابش را فراهم نموده.
وَ اَلْوانِکُمْ: و رنگهایتان را نیز مختلف خلق نموده لذا ملتى سفید پوست و ملت دیگر زرد و سومى برنگ سفید تیره و دیگر اقوام و ملل که هر یک بر اساس نظام خلقت برنگى خلق شدهاند و این از نشانههاى خلقت بدیع پروردگار و از عجائب قدرت و حکمت او میباشد تا جایى که با آن همه کثرت افراد انسانها حتى دو نفر از یک آب و خاک بشکل هم نمىباشند.
اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ: البته در این خلقت نشانهها و دلیلهاى روشنى براى تمامى مردم خواهد بود.
وَ مِنْ آیاتِهِ: و باز از دلائل بر توحید پروردگار و لزوم اخلاص عباد نسبت باو.
مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاوُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ: خوابیدنتان در شب و روز و فعالیت و کار و کوشش براى روزى در روز که از فضل پروردگار میباشد، در اینجا بعضى گفتهاند شب و روز هر دو زمان خواب و کار است زیرا برخى از مردم بشب مشغول کار و در روز استراحت مینمایند و برخى بعکساند، و حقیقتاً خواب از نشانههاى عجیب قدرت پروردگار است تا بدن انرژیهاى از دست رفته را تجدید کرده و براى کار دیگر باره آماده شوند.
اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ: البته در آن نشانههایى براى ملت شنوا است تا بپذیرند و در بارهاش تفکر کنند زیرا بى آنکه فکر کنند بهرمند نشده و گویا مطلبى نشنیدهاند.
وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً: از نشانهاى او آنکه مىنمایاند برق (آتش) ایکه از برخورد ابرها پدیدار و بالنتیجه مسافرى که عزم سفر دارد- از ریزش باران و توفان- بترسد و آنکه در شهر و آبادى خود مقیم است خوشحال است، البته این تفسیر از "قتاده" بوده اما "ضحاک" گوید یعنى ترس از صاعقه سوزان دارند و از طرفى امیدوار ریزش باران، و در مقابل قول سومى است و او از "ابى مسلم" نقل شده که میترسند از آنکه ابر بگذرد و باران نبارد و از طرفى دیگر امیدوارند.
وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیِی بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها: و میفرستد از آسمان آب را تا زنده کند بوسیله او زمین را بعد مرگش- که همچون مرده خشک شده و با ریزش باران تر و تازه میگردد و بستانها و اشجار بر پشت آن تربیت میشوند-.
اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ: البته در این کار نشانههایى براى ملتى است که مىاندیشند.
وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْاَرْضُ بِاَمْرِهِ: و از نشانههاى- قدرت و توحید- او آنکه آسمان و زمین- بروى پاى خود- بامر پروردگار ایستاده بدون آنکه ستونى داشته و روى آن مستقر شود، فقط با امر خداوند هستى است چنان که در آیه شریفه گوید "اِنَّما قَوْلُنا لِشَیْءٍ اِذا اَرَدْناهُ اَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ" اما بعضى دیگر گفتهاند که با امساک خداوند آسمانها و زمین نگه داشته شده زیرا تمام افعال پروردگار با لفظ امر اداء شده و باو نسبت داده میشود زیرا این لغت ابلغ در اقتدار است زیرا لغت "اراده و امر کرد پس شد" بلیغتر از "انجام داد پس شد" میباشد.
"تقوم" قیام بمعنى ثبات و استوارى است.
ثُمَّ اِذا دَعاکُمْ دَعْوَهً مِنَ الْاَرْضِ: سپس هنگامى که بخواند شما را خواندنى که از زمین یعنى از قبر خارج شوید و بیرون آئید.
"ابن عباس" گوید خداوند به اسرافیل امر کند تا صور بدمد بعد از صور اول پس تمام ملل از قبرهاى خود سر بیرون میآورند و خارج میگردند.
اِذا اَنْتُمْ تَخْرُجُونَ: در آن هنگام شما از زمین و قبرهاى خود زنده شده بیرون مىآیید.
گفته شده که مقصود از نفخ صور (دمیدن در صور) دعوت پروردگار براى حشر قیامت است زیرا اسرافیل- با صداى بلند- گوید دعوت پروردگار را بپذیرید "اَجِیبُوا داعِیَ اللَّهِ" و بعضى دیگر گفتهاند که مقصود آنست که شما را از قبرها خارج کند بعد از آنکه مردگانى در قبر بودید و از این مطلب تعبیر به "دعوت پروردگار" شده زیرا او بمنزله دعوت و بمنزله "کُنْ فَیَکُونُ" است بس که سریع انجام میشود و براى هیچکس امکان تمرد نیست.
باید دانست که خداوند از آنچه گفته شد بدان منظور یادآورى فرموده تا انسانها بدانند که او قادر قاهرى است که ذرهاى از عوالم طبیعت از سیطره قدرت و دید او خارج نخواهد بود.
و این آیات دلالت دارد بر فساد و تباهى سخن کسانى که میگویند معارف دینى ضرورى و روشن است زیرا بر مطلب روشن و ضرورى استدلال نمیشود.
سوره الروم (۳۰): آیات ۲۶ تا ۳۰
وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ (۲۶) وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَوُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَ هُوَ اَهْوَنُ عَلَیْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلى فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ (۲۷) ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلاً مِنْ اَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْناکُمْ فَاَنْتُمْ فِیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ اَنْفُسَکُمْ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۲۸) بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا اَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ اَضَلَّ اللَّهُ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ (۲۹) فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (۳۰(
ترجمه:
و از براى او است آنکه در آسمانها و زمین بوده همگان براى او مطیعاند. و او کسى است که آغاز آفرینش کرده سپس باز میگرداندش و آن (باز گردانیدن) برایش آسانتر است و براى او مثل برترى در آسمانها و زمین بوده (یعنى خداوند موصوف بصفات برجسته در آسمانها و زمین بوده) و او غالب و درست کردار است. مثلى زده براى شما از خودتان (و آن اینکه) آیا براى شما از آنچه مالک شده دستهایتان (از غلامان و کنیزان) شریکهایى هستند در آنچه روزیتان دادیم پس شما (و ایشان) در آن برابرید از آنها (در این شرکت) مىترسید مانند ترسیدن از خویشتن اینگونه تفصیل میدهیم آیتها را براى گروهى که بخرد یابند. بلکه آنان که ستم نمودند پیروى هوسهاى خویش نموده بى آنکه بدانند پس چه کسى راهنمایى کند کسى را که خدا گمراه ساخت (زیرا او خود نخواست تا از هدایت خدا بهره گیرد) و نخواهد بود براى ایشان یاورانى. پس استوار گردان عزم خود را براى دین، ثابت باش، آفرینش خداست که سرشت مردم را بر آن نهاده، نباشد دگرگونى براى آفرینش خدا، اینست دین استوار و لیکن بیشترین مردم نمیدانند.
اعراب:
هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ: "لکم" جار و مجرور در محل رفع و خبر براى مبتدا "من شرکاء" میباشد و "من" زایده بوده و "مِنْ ما مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ" متعلق بچیزى است که (لکم) باو تعلق گرفته و ممکن است متعلق به محذوف بوده و بنا بر حالیت منصوب باشد و عامل در حال همان متعلق لام است.
فَاَنْتُمْ فِیهِ سَواءٌ: جمله در محل نصب و جواب از جمله "هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ" بوده و در تقدیر "فتستووا" خواهد بود.
تخافونهم: یعنى میترسید که آنان- کنیزان و غلامان با شما برابر شوند مانند آنکه میترسید بعضى از شما با بعض دیگر- در مال- برابر شوید.
حنیفا: منصوب و حال است.
فِطْرَتَ اللَّهِ: منصوب است بمعناى آنکه متابعت فطره پروردگار کن زیرا معنى این آیه- که شرحش بعداً خواهد آمد- چنین است "استوار گردان عزم خود را براى دینى که پادار بوده و تابع آن باش، بنا بر این (فطره) در معنى بدل از (وجهک) خواهد بود.
مقصود:
پس از پایان آیات داله بر توحید، چنین میفرماید:
وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ: و براى او است آنکه در آسمانها و زمین بوده از صاحبان عقل که او مالک و متصرف همه آنان است و از اینکه فقط از عقلاء یاد کرده براى آنکه وقتى صاحبان عقل چون انسانها در حکومت پروردگار باشند غیر آنان از حیوان و نبات و جماد مسلم محکوم او خواهند بود زیرا آنها در حکم پیروان انسانند، لذا در آخر بطور جمع از همه چنین اخبار فرمود:
کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ: همگان مطیع اویند چه در حیات و مرگ و چه در قیامت اگر چه گناهکار بوده باشند و این تفسیر از "ابن عباس" نقل شده.
وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَوُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ: و آن خداوند کسى است که زنده کند بنا بر این در این آیه خداوند خواسته آفرینش این جهان را دلیل براى آفرینش جهان آخرت قرار داده و باصطلاح شاهد را دلیل غایب گرداند.
وَ هُوَ اَهْوَنُ عَلَیْهِ: و آن اعاده بر خداوند آسانتر است. گفته شده چند معنى در اینجا متصور است:
الف: اعاده مخلوقات در قیامت بر خدا آسان است. نظیر قولش که فرموده "اللَّه اکبر" و در معنى "اللَّه کبیر" است:
و نظیر کلام شاعر که میگوید:
لعمرک ما ادرى و انى لاوجل على اینا تغدو المنیه اول
بجان تو قسم نمىدانم- در آینده چه خواهد شد- ولى میترسم که مرگ بسوى کدام یک از ما زودتر رسیده و هنوز کارى نکرده باشیم. و در این شعر (اوجل) گفته شده و مقصود (وجل) بمعنى ترسان است.
فرزدق در شعر خود گوید:
ان الذى سمک السماء بنى لنا بیتاً دعائمه اعز و اطول
آن کسى که بلند نموده و بنا کرده آسمان با آن عظمت را، براى ما خانهاى ساخته که ستونهایش محکم و بلند است. در اینجا نیز "اعز و اطول" بمعنى "عزیز و طویل" استعمال شده است.
شاعر دیگرى گوید:
تمنى رجال ان اموت و ان امت فتلک سبیل لست فیها باوحد
مردم خواستار مرگ من هستند و حال آنکه اگر بمیرم این راهى نیست که من در او تنها قدم بگذارم. در اینجا نیز "اوحد" گفته و مقصودش "واحد" است.
ب: اعاده چیزى در متعارف مردم معمولا آسانتر از ابداء او است و گویا گفته شما که اصل خلقت (انسان) را اقرار دارید که از خداوند بوده پس چگونه اعاده آن را پس از مرگ انکار میکنید با اینکه اصل خلقت از اعاده سختتر است.
ج: اعاده و حیات بعد از مرگ براى مخلوقات آسانتر از ابتداء خلقت آنها است زیرا در اعاده خداوند گوید "کُنْ فَیَکُونُ" چنین بوده باش پس خواهد شد بخلاف ابتداء که اول باید علقه شود سپس مضغه و سپس عظام و بعد گوشت روئیده شود سپس روح دمیده شود و تا این مراحل در رحم مادر نگذرد هرگز فرزند بدنیا نخواهد آمد و بر این تفسیر، نحویین راى داده و "ابن عباس" نیز آن را پذیرفته است و تفسیر اول که از "مجاهد" هم نقل شده مورد توجه نخواهد بود زیرا صحیح نیست که خلقت موجودى براى خداوند آسانتر از موجود دیگر باشد.
وَ لَهُ الْمَثَلُ الْاَعْلى فِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ: و صفات برترى در آسمانها و زمین فقط براى خداوند بوده زیرا او خداوندى واحد و بدون شریک در تمام ازمنه بوده است. این تفسیر از "قتاده" نقل شده ولى "ابن عباس" گوید: یعنى براى او شریک نباشد در آسمانها و زمین و اما دیگران گفتهاند که مقصود یعنى تمام صفات کمال و جمال و جلال و اسماء حسنى که نشاندهندهى تعظیم پروردگار است مثل قاهر و اله همگى براى خدا خواهد بود.
وَ هُوَ الْعَزِیزُ: او غالب در مملکت خویش بوده.
الْحَکِیمُ: درست کردار در خلقت میباشد که با نظامى عالمانه و دقیق آن را آفریده است.
سپس خداوند به بت پرستان گوید:
ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ اَنْفُسِکُمْ: مثلى براى شما مشرکین بیان کرده تا وضع شما را تشبیه به آن کند.
هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ اَیْمانُکُمْ: آیا براى شما است از غلامان و کنیزان که مالک آنها هستید.
مِنْ شُرَکاءَ فِی ما رَزَقْناکُمْ: شریکان در روزى شمایند و با شما شریک در اموال و املاکتان هستند.
فَاَنْتُمْ فِیهِ سَواءٌ: پس شما و ایشان در بهره بردارى آن برابرید.
تَخافُونَهُمْ: میترسید آنان در اموالى که بارث بشما رسیده شرکت نمایند.
کَخِیفَتِکُمْ اَنْفُسَکُمْ: همانند ترسى که شما از شرکاء آزاده خودتان دارید، تا مبادا با شما شریک شده یا مالى منحصر بشریک گردد چنان که این ترس بین وارث میت بسیار دیده میشود.
و خلاصه معنى آیه چنین شد که شما به مملوکین خود از غلامان و کنیزان اجازه نمیدهید که شریک در اموالتان گردند پس چگونه بخود اجازه میدهید که براى خداوند هستى که خالق تمام جهانیان است بت را شریک او گردانید.
"سعید بن جبیر" گوید: این آیه اشاره به تلبیه کفار قریش است که در (تلبیه حج) میگفتند "اللهم لبیک، لا شریک لک، الا شریکاً هو لک، تملکه و ما ملک" که براى خداوند بتها را شریک مىدانستند لذا بمنظور بطلان اعتقاد آنان آیه مذکور نازل شد.
کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ: اینگونه- با بیان مثلها- توضیح میدهیم دلائل توحید پروردگار را.
لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ: براى ملتى که میاندیشند.
سپس خداوند وضع مشرکین را که تابع هواهاى نفسانى شده و خود را سرگرم بتها نمودهاند، تذکر داده است.
بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا اَهْواءَهُمْ: بلکه افرادى که ظلم بنفسهاى خویش نموده و بخداوند هستى شرک ورزیدند، متابعت از هواهاى نفس خود نمودهاند.
بِغَیْرِ عِلْمٍ: بى آنکه بدانند دستورى از خداوند آمده باشد.
فَمَنْ یَهْدِی مَنْ اَضَلَّ اللَّهُ: پس کیست که ببهشت و پاداش آخرت هدایت کند کسى را که خدا او را- بر اثر انحرافات عمل خودش- از آن همه ثواب گمراه نموده و دور داشته است و این تفسیر از "جبائى" نقل شده و بعضى مقصود را چنین شرح دادهاند که کسى که خود را از خداوند منحرف نموده و دور داشته است با آن همه دلائل روشن بر توحید پروردگار، پس این شخص را چه کسى میتواند هدایت کند. و در اینجا "اضل" بمعنى "ضل" آمده است نظیر کلام شاعر که میگوید:
هبونى امرءاً منکم اضل بعیره له ذمه ان الذمام کثیر
ببخشید بمن مردى را که شترش گم شده و دیوانهوار در جستجوى او است و بدوش او مسئولیت حفظ شتر افتاده اگر اشتباهى کرده او را بمن ببخشید البته مسئولیتها بسیار است. در اینجا )اضل) گفته و مقصود (ضل) بمعنى گم شدن است.
وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ: و نیست براى آنان یارانى تا یارى کند و عذاب خدا را از ایشان دور بدارد.
سپس خداوند بپیامبر (ص) خطاب فرموده و مقصودش تمام مکلفیناند.
فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ: پس استوار گردان تصمیم اعتقاد خود را براى دین (ایمان بخدا) و مقصود استقامت و استوارى در آن است ولى از سعید بن جبیر نقل شده که گفت:
یعنى دین خود را خالص بدار و بعضى دیگر گفتهاند: مقصود اینکه عمل خویش را براى خداوند استوار بدار. زیرا وجه بمعناى چیزیست که انسان باو توجه میکند و عمل انسان و دین او از چیزهاییست که انسان براى بپا داشتن و استحکامش باو توجه دارد.
حَنِیفاً: مائل بهمان یگانه پرستى و توحید پروردگار باش.
فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها: خلقت و خواسته خداوند دین و اسلام و یکتا پرستى است که جهانیان را بر اساس آن خلق فرموده تا بسوى او رفته و خدا- پرست باشند چنان که در آیه شریفه گوید "وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنْسَ اِلَّا لِیَعْبُدُونِ" و پیامبر اسلام (ص) فرمود "هر فرزندى در اصل خلقت بر اساس یکتا پرستى خلق شده و اگر آن را بحال خود بگذارند مسلمان و ایمان بخدا خواهد داشت- و تنها ریشه خانواده از پدر و مادر است که او را بمسلک یهود یا مسیحى یا مجوس مىکشاند.
و از ابى مسلم نقل شده که معناى آیه اینست: پیروى کن از دین بآنچه "فطرت خدا" ترا باو راهنمایى میکند، زیرا خداوند موجودات را بنحوى آفریده و ترکیب و صورت بندى نموده که بر وجود صانعى توانا و دانا وحى و قیوم و قدیم و یگانهاى که بهیچ چیز شبیه نبوده و چیزى همانند او نیست، دلالت دارد.
لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ: تغییرى در خلقت پروردگار نبوده و آنچه را اراده فرموده از توحید و عدل و خلوص عبادت براى پروردگار جهان همان خواهد شد چنان که از "ضحاک و مجاهد و قتاده و سعید بن جبیر و ابراهیم و ابن زید" نقل شده و گفتهاند که بنا بر این (لا) بمعنى نهى بوده یعنى شما نباید جامعه را از مسیر اولى اصلى خود که خدا پرستى است بسوى شرک منحرف سازید. از ابن عباس و عکرمه نقل شده که مراد منع از اخته نمودن غلامان است. و از ابى مسلم روایت شده که مقصود از فطرت نظام خلقت است که تمام موجودات و صنایع حکیمانه پروردگار دلالت بر توحید او نموده و احدى جلو این فطرت را نتواند بگیرد.
ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ: و آن خدا پرستى تنها دین استوار و مستقیمى است که واجب الاتباع میباشد.
وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ: لکن بیشتر مردم آگاهى بآن نداشته و بصحت آن معترف نمىباشند زیرا در آن فکر نکرده و چشم پوشى نمودهاند.
25