بیابان درلغت به سرزمین پهناور وبی آب وعلف گفته می شود .اما درتعریف علمی آن شرایط خاصی توسط صاحبنظران مانند مقدار باران ، مقدارتبخیر وتعرق سالانه، پوشش گیاهی وغیره را درنظرمی گیرند .بنابر این بعضی از صاحبنظران مناطقی را که که درآن آب وپوشش گیاهی کم است مناطق خشک می گویند.برخی مناطقی را که درآن بارشهای جوی کمتر از مقدار تبخیر وتعرق مطلق است مناطق خشک می نامند.برخی دیگر همه این شرایط یعنی مقدار باران وپوشش گیاهی ، آب قابل استفاده محدود ، مقدارریزش های جوی کمتر ازتبخیروتعرق سالانه ، را درنظر گرفته اند .با این وجوداز آنجایی که ویژگیهای مناطق خشک متنوع است نمی توان تعریف دقیقی از مناطق خشک ارائه داد .در یک تعریف گفته شده است اگرمقدارمتوسط باران کمتر از500 میلیمتر باشد منطقه خشک وبالاتر ازاین مقدار منطفه مرطوب محسوب می شود. بعضی صاحبنظران از نظرپراکندگی باران درطول سال به تعریف بیابان پرداخته اند به این معنی که ممکن است باران منطقه ای بالای 500میلیمترباشد اما در یک فصل خاص باشد وبرای رشد گیاهان مناسب نباشد لذا جزء مناطق خشک محسوب می شود.
ویژگیهای مناطق خشک
الف ) بارندگی
– بارندگی کم ونامنظم است .
– مقدار باران درسالهای مختلف ، متفاوت است واغلب امکان دارد که چندین سال باران کم ببارد .
– پراکندگی باران نامنظم است واغلب در سطحهای کوچک می بارد .
– بارانها اغلب شدید است .
– درپاره ای ازبیابانها ممکن است برای چندین سال باران نبارد. بیابانی که اصلابارنگی نداشته باشد وجودندارد .
ب ) تبخیر
– میزان تبخیروتعرق سالانه ازمجموع بارندگی درطول سال بیشتراست که اثرات متفاوتی درنقاط مختلف جهان دارد.
ج ) رطوبت
– رطوبت نسبی هوای مناطق خشک کم است .در بعضی بیابانها در فصل تابستان به صفر درصد می رسد .دربیابانهای ساحلی ممکن است تا 100 درصد هم برسد (نامیب ) .دربیابانهای داخلی خشکیهادورازسواحل رطوبت نسبی کمترازمناطق نزدیک به دریاها است .
د ) درجه حرارت
– دربیابانهای گرم وخشک درجه حرارت درروزبالاودرشب بسیارپائین است واختلاف بین دمای شب وروز بسیاربالا است .درطول سال نیزاختلاف دما شدید است . این حالت در بیابانهای داخلی قاره هاشدیدترازبیابانهاینزدیک سواحل است وعلت آن نبود رطوبت وخشکی هوا است .
ه ) باد
– وزیدن باد های زیادو شدیدکه بعضی ازآنها بسیار خطرناک ومخوف هستند.منشاءبادها ممکن است محلی باشد ویا دارای منشاء خارج ازمحل باشد.بادها اثرات متعددی دربیابانها ازجمله تشدیدخشکی ، فرسایش خاک ، گردوعباردارد .
پراکندگی بیابانها
مناطق خشک تقریبا ً یک سوم 3/1 از سطح خشکیهای کره زمین را دربرمی گیرند.مناطق خشک در عرضهای جغرافیایی متفاوتی گسترده شده اند.بخش اعظم بیابانهای خشک همانند کمربندی در حواشی مدارهای راس السرطان وراس الجدی وجوددارند.این دومنطقه به نام کمربند بیابانی معروفند که بین 15 تا 30 درجه شمال وجنوب استوا واقع شده اند.دراین منطقه بادهای تجاری به سمت استوا می وزند. بیابان بزرگ صحرای افریقا ، بیابانهای افریقای جنوبی ،بیابان استرالیا، بیابانهای شبه جزیره عربستان نمونه هایی ازاینوع بیابانها هستند .
بیابانهای عرضهای میانی بین ( 50 -30 ) درجه شمالی وجنوبی به طرف قطبهای زمین که دردرون خشکیهای کره زمین دوراز اقیانوسها هستند .بیابانهای تهر در هند ، گبی در مغولستان ، تکله مکان در چین ، بیابان مرکزی ایران از جمله اینوع بیابانها است.
مناطق مجاورقطب مانند شمال آسیا، اروپا،شمال امریکا نیزازمناطق خشک محسوب می شود.
بزرگترین بیابان دنیا صحرای افریقا با 9065000 کیلومتردرشمال قاره افریقا واقع شده است
برای اطلاع بیشترازپراکندگی بیابانهای کره زمین وبزرگترین آنها ازاین سایت دیدن کنید .
تفاوت بین کویروبیا بان
دربین عامه مردم رایج است که اصطلاح کویر را به جای بیابان بکار می برند ویا برعکس .گاهی وقتهابیابان به محیط خارج ازشهر وروستا گفته می شود .اما درواقع بین این دو اصطلاح تفاوت اساسی دارد .بیابان به بخشی از مناطق خشک می گویند که بارندگی کمتر از 50 میلیمتر باران دارد وممکن است چندسال در آن باران نبارد وبا کم آبی وتبخیر شدید مواجهه است وپوشش گیاهی بسیار ضعیف است .اما کویر به زمین های رسی پف کرده ، باشوری ونمک بسیار شدید که گیاهان درآن نمی توانند رشد نمایند .دربعضی آنهاکه شوری کمتر است ممکن است گیاهانی مانند گزوشورکه دربرابراملاح نمکی مقاوم هستند رشدنمایند .لذا کویر معمولازمینهایی با شورِی بالا وبدون گیاه است.به آن نمکزارنیز گفته می شود.لذا کاربرد کویرلوت غلط می باشد. برای اطلاع بیشتر به مقاله ارزشمند دکترکردوانی مراجعه نمائید
علل ایجاد بیابان
-الف ) بیابانهای متاثراز پرفشارجنب حاره
-ب ) بیابانهای متاثرازمراکزپرفشار قطبی
-ج ) جریانهای سرد ساحلی
-د )نرسیدن رطوبت
بیابانهاچگونه بوجود آمده اند ؟علل گوناگونی در ایجاد ببابانها نقش دارند.ما دراینجا سعی می نمائیم هریک ازاینها را به تفصیل توضیح دهیم .
الف ) بیابانهای متاثراز پرفشارجنب حاره
برای اینکه تاثیراین عامل را درک کنیم لازم است توضیحی مختصر درباره گردش عمومی هواداده شود .
گردش عمومی هوادرسطح کره زمین چگونه است ؟
هوادراطراف استوا(منطقه استوایی) براثردریافت انرژی ازخورشید گرم می شودوهمین عامل موجب صعود هوا می گردد.هوای صعود کرده درارتفاعات بالا براثرتغییرات فشاربه دوشاخه تقسیم می شود که هر شاخه به طرف یکی از قطبها حرکت می کند .ضمن این حرکت تحت تاثیر نیروی کوریولیس به سمت شرق منحرف می شود.درحوالی مدارهای راس السرطان وراس الجدی به صورت بادهای غربی در می آیند .دراین مناطق هوا روی هم انباشته می شود وازآنجایی که این توده هوا،ازاستوا دورشده وهم رطوبت خودرادرحوالی استوا ازدست داده است ، سرد می شود وشروع به نزول می نماید که مراکز "پرفشار حنب حاره" را به وجود می آورد .از این قسمت بخشی ازهوابه سمت استوا جریان می یابد که به بادهای شرقی( تجارتی ، بسامان) معروف هستندکه درنیمکره شمالی با جهت شمالشرق به جنوبغرب ودر نیمکره جنوبی با جهت جنوبشرق به شمالغرب می وزند. این دوباددرحوالی استوا به یکدیگر می رسندکه به کمربندهمگرایی معروفند که مجدداگرم وصعود می نمایند .
امابخش دیگری ازهوامنطقه جنب حاره به طرف منطقه معتدل جریان می یابد وتارسیدن توده هوای سرد قطبی به حرکت خود ادامه می دهد .از طرف دیگرتوده سردقطبی دراثرسردی منطقه قطبی سنگین وبه طرف عرضهای پائین (استوا) جریان می یابد . این دونوده هوادرمنطقه معتدل به یکدیگر برخورد وجبهه قطبی را بوجود می آورند. بدین گونه هوای استوایی وقطبی جابجا وبادها را به بوجود می آورند.
هوای گرم ومرطوب استوایی درنتیجه صعودانرژی خودراازدست داده و سردمی شود. این توده هوارطوبت خود را دراطراف استوا به صورت بارش از دست می دهدبنابراین خشک وسرد می شود وبه سمت قطب شمال وجنوب حرکت نموده ودرحوالی مدارهای راس الجدی وراس السرطان به علت حرکت زمین منحرف می شودومنجربه ایجادمراکزفشاردررویسطح زمین می شود.توده هوای مزبورضمن نزول گرم می شود.ازطرف دیگرچون دراین مناطق زاویه تابش انرژی تابشی خورشید تقریبا عموداست لذاانرژی گرمایی بیشتری رادریافت نموده وبه شدت گرم می شود .
توده هوای نزولی اجازه صعود هوای گرم این مناطق را نمی دهدلذامانع تشکیل ابر وباران می شود وازطرف دیگرمنجر به ایجادمرکزپرفشارمی شودودرنتیجه بادهای شرقی(بسامان ، تجارتی ) را ایجاد می کند که به سمت استوا می وزند .این بادهادرروی قاره ها گرم وخشک هستندکه منجر به خشکی قسمتهای وسیعی ازسرزمینهای مجاور این دومدار می شود.
اکثر مناطق خشک دنیا تحت تاثیراین عامل ایجاد شده اند نظیرشمالغرب مکزیک ، جنوبغرب امریکا ،سواحل غربی پرو، صحرای شمال افریقا ، بیابانهای عربستان وغیره
ب ) بیابانهای متاثرازمراکزپرفشار قطبی
ازآنجایی که درمناطق قطبی زاویه تابش خورشید نسبت به عرض های جغرافیایی پائینتربسیارمایل است این مناطق کمترین انرژی را نسبت به سایر مناطق زمین دریافت می کنندوجزومناطق یسیارسردهستند.بتابراین رطوبت موجوددرتوده هوابسیارکم وناچیزاست .ازطرف دیگرچون درگردش عمومی هوا ، توده هوای این مناطق به علت سردی وسنگینی نزولی است باعث ایجاد مرکزپرفشارمی شود .لذا تحت تاثیراین عوامل مقداربارش بسیارناچیزاست چون که درتوده هوا رطوبت به علت تبخیرناچیز بسیارکم است . با این حال همان مقدارکم بارش به صورت برف است .لذادراین مناطق مقدارباران ناچیز است اما هواخشک نیست.سرزمین های قطبی وحواشی آنها مانندشمال روسیه،شمال اروپا،شمال کاناداجزواین نوع بیابانها هستند.
ج) جریانهای سرد ساحلی
دراقیانوسها جریانهای وجودداردکه باعث جابجایی وانتقال آبها بین مناطق استوایی وقطبی می شود.درواقع این جریانهاتحت تاثیرگردش عمومی هواهستندوباعث انتقال انرژی گرمایی به سمت قطبها می شود وباعث تعادل دمایی آب وهوای مناطق مختلف می شوند .
جریانهای دریایی به دودسته جریانهای گرم،که ازمناطق گرم وحاره ای به سمت قطبها جریان می یابند،وجریانهای سردکه آبهای قطبی را به سمت مناطق حاره انتقال می دهندتقسیم می شوند.این جریانهاروی هوای مناطق اطراف خودتاثیر می گذارد.
منشاءجریانهای سردازقطبهای زمین است که عمدتاًدرغرب قاره هاجریان داشته و این مناطق راتحت تاثیرقرارمی دهند.این جریانهایکی ازعلل خشکی غرب قاره هاهستند.زیراتوده های هوای گرمی که ازاقیانوسهابه سمت قاره هامی وزندبایدازروی این جریانهای سردعبورنمایند.توده هواضمن عبورازروی جریان سرد دمای خودراازدست داه وسردمی شودومه غلیظی رابوجودمی آورد.درنتیجه توده هوارطوبت خودراازدست داده وواردخشکی می شود.هنگام عبورازروی خشکی ها گرمای زمین را گرفته وگرم می شود.درهمان حال رطوبت نسبی آن کاهش یافته وقادربه بارندگی نمی باشد.بیابانهای پرو،شمال شیلی،نامیب درافریقای جنوبی ازاینوع هستند.
لازم به ذکراست که این عامل درارتباط بامرکزفشارجنب حاره فراردارد.
د)نرسیدن رطوبت
کم بارانی بعضی مناطق ونرسیدن رطوبت به آنهایکی دیگر ازعوامل ایجادبیابانهااست.به دودلیل رطوبت به یک منطقه نمی رسد.اول آنکه منطقه ای ازمنابع رطوبت یعنی اقیانوسهاودریاهادورباشد .دوم آنکه موانع کوهستانی برسرراه توده های باران آورقراردارندوازنفوذرطوبت به داخل خشکی هاجلوگیری می کند.درادامه به توضیح هریک می پردازیم.
الف)دوری ازدریاهاواقیانوسها
مناطقی اززمین که درقلب خشکیهای قاره هاواقع شده اندازدریافت رطوبت وبارندگی محروم اند.زیرامنشاءبارش ورطوبت قاره ها توده های هوای مرطوبی هستندکه ازاقیانوسهابرروی خشکیهاگسترش می یابند.بنابراین هرچه خشکیهابه دریاهانزدیکترباشندبارش بیشتری داشته ومرطوبترهستند.اماهرچه توده هوابه داخل خشکی گسترش می یابدچون مسافت زیادتری راطی می کندرطوبت خودرابیشترازدست می دهد،لذاوقتی به مناطق مرکزی وقلب خشکیهامی رسندتبدیل به هوای خشکی شده که رطوبت چندانی نداردتا باعث بارندگی دراین سرزمینهاشود.بیابان های مغولستان،آسیای میانه،دشتهای داخلی امریکا نمونه ای ازاینوع محسوب می شوند.
ب)ارتفاعات وفلات های مرتفع
اگردرمسیرتوده هوای گرم ومرطوب به داخل قاره ها کوههای بلندوجودداشته باشد،هوای گرم ومرطوب ضمن صعودازارتفاع سردشده وباعث بارش دردامنه مقابل خود می شود.توده هوابدین گونه ضمن صعود،رطوبت خودراازدست داده وخشک می شود.این توده هوادردامنه مخالف خودپائین می آید،توده هوای مزبورکه خشک است،ضمن سقوط،دمای آن افزایش می یابدودرنتیجه رطوبت نسبی آن کاهش می یابد.دراین حالت" گرمباد "راایجادمی کند.به این بیابانها "بیابانهای بادپناهی " گفته می شود.
موانع کوهستانی ممکن است ازیک طرف باشدکه به صورت یک دیوارطولی مرتفع درمسیرتوده های هواقرارداشته باشدومانع ورودتوده هوای مرطوب به منطقه مجاورخود(بادپناهی)شود.کوههای آنددرامریکای جنوبی نمونه ای ازاین وضعیت است که منجربه ایجادبیابانهای شرق خود مانندپاتاگونی دآرژانتین شده است.
درمواردی موانع کوهستانی ازجندطرف مناطق خشک رادربرگرفته اندومنجربه ایجاد"بیابان بادپناهی "شده اند.مانندبیابان نوادا(Nevada)که دربین کوههای سیرانوداوکوههای راکی واقع شده است.
درفلات های مرتفع توده هوای مرطوب ضمن صعودباعث بارش دردامنه مقابل شده ورطوبت خودراازدست می دهد.لذاوقتی به سطح فلات می رسدتبدیل به هوای خشک شده است ومنجربه خشکی سطح فلات وایجادبیابان می کند.بیابانهای موجوددرفلات تبت می تواندازاینوع باشند.
درپایان به این نکته بایدتوجه داشت که درایجادیک بیابان بیش ازیک عامل می تواند نقش داشته باشد .
حیات دربیابان
– پوشش گیاهی
– حیات جانوری
– لینکها
الف )پوشش گیاهی
دمای زیادهمراه بانوسان شدیدسالانه وروزانه،کم آبی،تبخیروتعرق شدید ازموانع رشدپوشش گیاهی درمناطق گرم وخشک است.لذاپوشش گیاهی ضعیف وفقیر است .بااین حال درمناطق گیاهانی وجوددارد که خودراباشیوه های مختلفی باشرایط خشک وکم آبی سازگارداده اند.
اگزروفایتهابزرگترین گروه گیاهانی هستندکه باتعدیل ساختارفیزکی خودوتطابق باشرایط خشکی توانسته اندشرایط سخت خشکی وگرمای زیادراتحمل کرده وبه حیات خوددربیابانهاادامه دهند.بعضی ازاین نوع گیاهان آب را درساقه خودنگه می دارند.این نوع گیاهان دارای برگهای کمی هستند یابرگ ندارند.بعضی ازآنهابه جای برگ دارای خارهستندودارای روکشی مخصوص هستند،لذاتبخیروتعرق کمتری درسطح آنهاانجام می شود.کاکتوس هانمونه ای ازاین نوع هستند.
فراتوفیتهاگیاهانی هستندکه باداشتن ریشه های درازوطولانی دردرون خاک،آب راازسفره های آب اعماق زمین به دست می آورند.درخت کهورنمونه ای ازاین گونه ها هست ،که دارای ریشه های عمقی وشعاعی است .
بعضی دیگرازگیاهان رفتارخودرابادوره های خشک ومرطوب تنظیم نموده اند .بعضی گونه ها باشروع فصل بهاربه سرعت رشد وگلهابازشده وبذروسپس،بعدازاینکه دوره حیات را طی نمودند،می میرند.
گونه های دیگربرای چندین سال به حیات خود ادامه می دهندکه درزمان خشکی به خواب می روندوبه هنگام بارندگی شروع به رشدمی نمایند.این فرایندممکن است پنج باردرسال اتفاق بیافتد.ممکن است دارای پوششی باشند که هم ازآن تغذیه می کنندوهم مانع خروج آب ازگیاه شود.زنبق های صحرایی نمونه ازاین گونه هاهستند.
ب )زندگی جانوری
حیوانات مانندگیاهان درمناطق خشک بامشکل کم آبی وشرایط زیست محیطی نامناسب روبروهستند.اماحیوانات نسبت به گیاهان حساسیت بیشتری نسبت به دمای محیط خوددارند.آنهایابه گونه ای مستقیم تحت تاثیرانرژی ودمای خورشیدویا غیرمستقیم تحت تاثیرانتقال دمااززمین زیرپای خود(خاک وسنگها)وجریان هواقراردارند.دامنه اختلاف بالاوتغییرات شدیدآن می تواندمنجربه تلف شدن آنهابشود.
درکنارعامل دما،مشکل کم آبی نیزبرای حیوانات وجوددارد.لذاحیات حیوانات شکننده است.
پرندگان با راههای گوناگون خودراباشرایط گرماسازگارنموده اند.تخم گذاری درفصل بهار،آخرزمستان وتولیدمثل دراین زمان ومهاجرت دردوره گرمای شدیدبه جاهای خنکتر،فعالیت ازهنگام سحرتاهنگام بالاآمدن خورشیدوباقی روزرادرسایه گذراندن ازراههای سازگاری پرندگان دراین مناطق است.
بسیاری حیوانات مانندخزندگان،پستانداران درشب فعالیت می کنند امادرروز استراحت می نمایند.مارها،جوندگان،روباها،راسوهانمونه های ازاین جانوران هستند.
بعضی ازجانوران کوچک درطول روزبه داخل سوراخهای زیرزمینی می خزند.مانندموشها ، مارها.
مارمولک ها درطول روزفعالیت می کنندوروی زمین داغ با سرعت می دوند،ولی درسایه ها می ایستند.
جانوران بیابان ازراههای گوناگون آب موردنیازخودراتامین می کنند.بعضی ازحیوانات ازتغذیه توسط گیاهان این عمل را انجام می دهندیاازشیره وصمغ گیاهان بدست می اورندمانندانواع حشره ها.
انواع دیگری ازحیوانات باشکارحیوانات دیگر ،ضمن تغذیه، آب موردنیازخودراتامین می کنند.
چیتایایوزپلنگ
چیتااز سریعترین حیوانات است.این حیوان درعرض کمتر3 ثانیه تا 100 کیلومتردرساعت سرعت می گیرد.
محدودزیست این حیوان درافریقا(بوته زارهای نامیبیا)،جنوبغرب آسیاازجمله ایران است.
نسل این حیوان درخطرانقراض است.تحقیقات درافریقا نشان می دهداین حیوان دریک سال از 30مزرعه عبورکرده و3500 کیلومترراه طی نموده است.
درگذشته های دورمحدوده گسترش وسکونتگاه این حیوان دراکثرمناطق ایران بوده است ،اماازآنجاکه درسالهای اخیرشرایط زندگی این حیوان دراکثرمناطق ایران بهم خورده است ،محدوده زندگی آن درمناطق حفاظت شده به خصوص دردشت کویراست
موضوع:
بیابان
15