امام زمان
پس از فوت حسن عسکری امام یازدهم شیعه، سالها سردرگمی بزرگی برای نیم قرن در بین پیروان آنها پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحت عنوان دوران حیرت نام می برند. در میان پیروان امامان شیعه بر سر سرنوشت اسرار آمیز فرزندی که برای حسن عسکری قایل بودند اختلاف بزرگی پدید آمد. گروهی از شیعیان چنین می پنداشتند که حسن عسکری اصولا فرزندی نداشته است و گروهی می گفتند حسن عسکری امام بدون فرزندی است که نمرده است و حسن عسکری همان مهدی غایب است که دارای دو دوره غیبت است. گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آنها روی به سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند. گروه دیگری عنوان می کردند که فرزند حسن عسکری پیش از فوت پدر در گذشته است. تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیت کوچکی بودند اعتقاد داشتند که فرزند حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفه زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط کمی از یاران مورد اعتمادش دیده شده است دیدگاه این گروه به مرور به دیدگاه تمامی شیعیانی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی می باشند. شهرستانی در کتاب ملل نام فرقه های منشعب از میان طرفداران حسن عسکری را بالغ بر بیست فرقه و مسعودی در کتاب مروّج الذهب تعداد این فرقه ها را دوازده فرقه شمرده است
در دوره حیرت حتی در مورد تعداد امام های شیعه در میان نویسندگان شیعه اختلاف نظر بوده است. کسانی مانند ابوجعفر برقی (وفات ۸۸۷ یا ۸۹۳ میلادی)، در کتابش بر طبق تفاسیر متفاوتی تعداد امامان را بین سه تا ده می دانست. یا هم عصر او صفار قمی در کتابش بصائر الدرجات تنها ۵ حدیث از میان دو هزار حدیث کتابش در مورد تعداد امامان به امام دوازدهم اشاره می کند. اما چند دهه بعد ابن بابویه حدیثهای متعددی در باب امام دوازدهم نقل می کند. تنها از زمان شیخ کلینی بود که اعتقاد به وجود امام دوازده در منابع شیعه به تواتر به چشم می خورد. پذیرش این دیدگاه در ابتدا با مقاومت بسیاری از سوی خود شیعیان مواجه بود. در مقدمه کتاب الغیبه به قلم ابن ابی زینب نعمانی، نویسنده تاسف می خورد که اکثریت شیعیان امام دوازدهم را نمی شناسند و حتی وجود او را قبول ندارند. ابن بابویه مشاهدات مشابهی دارد هنگامی که او با سیل سوالات شیعیان خراسان مواجه شده بود که از هویت امام دوازدهم می پرسیدند.
در این دوران سرگردانی شیعیان انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبشهای رقیب مانند اسماعیلیه نیز استفاده کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعه امامی دین خود را ترک نمودند. دغدغه اصلی بزرگان شیعه در این زمان اثبات وجود واقعی فرزند امام حسن عسکری و قبولاندن او به عنوان امام غایب بود. به لطف کوششهای شماری از اندیشمندان شیعه امامی و محدثانی مانند نوبختی، ابو جعفر ابن کعبه، کلینی، نعمانی و بخصوص ابن بابویه اثر ارزنده او کمال الدین-که معمار نظریه امام غایب و دوران غیبت و ظهور منجی بخش اما غائب است- این هدف حاصل آمد
تولد و زندگی مهدی
توصیفات دقیقی در مورد مهدی از نیمه اول قرن دهم میلادی و قرن یازدهم میلادی (قرن چهارم و پنجم هجری) به بعد در کتابهای افرادی مانند شیخ طوسی، ابن بابویه و نعمانی وجود دارد. در روایات نقل شده از این کتاب ها نام های متعددی برای مادر امام دوازدهم نقل شده است مانند نرجس، ریحان، سوسن و مریم. برطبق همین روایات مادر مهدی کنیزی سیاه از نوبیه بوده است. سه نام اول که معمولا از نامهایی بوده است که در آن زمان بر کنیزان نهاده می شده است گواهی بر این دسته از روایات هستند. روایاتی دیگر است که بنوشته امیر معزی در دانشنامه ایرانیکا از دیدگاه تاریخی صحت ندارد و بدون شک جنبه ای افسانه ای و تذکره ای دارد. این روایات مادر امام دوازدهم را دختر پادشاه روم شرقی می دانند که به اسارت مسلمانان در می آید و بصورت برده در بغداد به یکی از یاران هادی، امام دهم فروخته می شود. هادی نیز این کنیز را به عقد فرزندش درمی آورد. بر طبق بیشتر منابع، تولد اما م زمان در نیمه شعبان سال ۲۵۶ قمری یا ۸۷۰ میلادی می باشد.
نواب اربعه
مطابق دیدگاه شیعه امامی نواب اربعه چهار یا سفرا، چهار نفر از شیعیان برگزیده بودند که نقش واسطه بین شیعیان و امام زمان را بازی می کردند. این نواب در دوران غیبت صغری که حدود هفتاد سال طول کشید پیغام رسان امام رسان امام شیعیان تا زمان غیبت کبری او بودند. از دیدگاه تاریخی اعتقاد به وجود نواب اربعه در آثار محدثان و علمای شیعه چند دهه اول دوران موسوم به غیبت صغری به چشم نمی خورد. تنها کلینی اشارات مبهمی به نامه هایی از امام زمان می کند که به دست شیعیان می رسیده است. اولین کسانی که به وجود چهار نائب امام دوازدهم شیعه اشاره می کنند ابن بابویه (وفات بسال ۹۹۱ یا ۹۹۲ میلادی)و ابوجعفر محمد ابن حسن توسی (شیخ طوسی) (وفات بسال ۱۰۶۷ میلادی) بودند بنابر آنچه در منابع متاخرتر شیعه آمده است چهار نفر نایب امام در دوران غیب به ترتیب زیر، از جانب وی تعیین و واسطه او و مردم شدند:
ابو عمرو عثمان بن سعید عَمری
ابو جعفر محمد بن عثمان بن سعید
ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی
ابوالحسن علی بن محمد سمری
دیدگاه شیعه دوازده امامی
بنابر اکثر روایات شیعه، حجت بن حسن در ۱۵ شعبان سال ۲۵۵ هجری در سپیده دم روز جمعه در شهر سامرا واقع در عراق امروزی، دیده به جهان گشود.[۷] شیعیان زادروز او را که "نیمهٔ شعبان" خوانده می شود، جشن می گیرند.
اختلاف در زادروز وی بین سال های ۲۵۴ یا ۲۵۵ یا ۲۵۶ یا ۲۵۷ یا ۲۵۸ هجری قمری در ۸ شعبان، ۲۳ رمضان یا ۱۹ ربیع الاول است. بعضی این اختلافات ازجمله در تاریخ تولد را بدلیل وجود حالت تقیه درآن سالها می دانند که اطلاعات تفصیلی مربوط به وی، تاریخ تولد و حتی نام او تا سالها از عامه مردم مخفی نگه داشته می شد.
بنابر گفته منابع شیعه دوازده امامی در آن زمان، جعفر بن علی، برادر حسن بن علی عسکری، اعلام کرد که برادرش هیچ گاه فرزندی نداشته است و وی جانشین برادر است؛ ولی به اعتقاد شیعیان، جعفر بن علی ویژگی های امامت را نداشت و هنگام نماز گزاردن بر بدن امام، فرزندش حجت بن الحسن بر او نماز گزارد و شک را از شیعیان برداشت. وی بعدها در میان شیعیان به "جعفر کذّاب" شهرت یافت
نام حجت ابن حسن هم نام و هم کنیه با محمد پیامبر اسلام است. از محمد پیامبر اسلام، حدیثی با این مضمون نقل شده است: "مهدی از نسل من است. نام او نام من و کنیه اش هم کنیه من است." البته به گفته مادلونگ حدیث منسوب به پیامبر که منجی هم نام و هم کنیه وی است، در ابتدا توسط طرفداران مختار ثقفی و شیعیان کیسانیه برای محمد حنفیه، فرزند علی ابن ابی طالب و امام شیعیان کیسانیه جعل شده بود.[۱۵]
شیعیان از بردن نام اصلی او، "م ح م د"، نهی شده اند(نهی عن الاسم و المنع عن التسمیه). هدف این کار در منابع شیعه مانند کلینی، نعمانی و ابن بابویه حفاظت از منجی از خطری که متوجه او از جانب عباسیان است ذکر شده است. نام هایی مانند مهدی(هدایت شده)، منتظر(کسی است که انتظارش را می کشند)، صاحب الزمان، بقیه الله، و از همه بیشتر قائم به معنی قیام کننده است.[۲] از دیگر نام های او حجت به معنی اثبات وجود خدا در میان زمینیان یا کسی که به واسطه او خدای غیر قابل دسترس در دسترس قرار می گیرد.[۱۶]
دوران امامت
از دیدگاه شیعیان دوران امامت وی به سه دوره غیبت صغری، غیبت کبری و ظهور تقسیم می شود.
غیبت
"غیبت" به معنای ناپیدا بودن در مقابل "ظهور" است ولی "ناپدید بودن" در مقابل "حضور" نیست. بنابر اعتقاد شیعیان غیبت دوره ای است که امام مهدی در میان مردم ظهور ندارد و به دو دوره غیبت صغری (کوچک تر) و غیبت کبری (بزرگ تر) تقسیم می شود و با ظهور امام مهدی به پایان می رسد. هانری کربن در توضیح معنای امام غایب می گوید:"صاحب الزمان عنوان ویژه امام غایب است. کسی که برای حواس ظاهری ناپیدا، ولی حاضر در قلب مومنان است."†
غیبت صغری
بنا بر اعتقاد شیعیان این دوره از مرگ حسن پسر علی (عسکری) در سال ۲۶۰ ه. ق. آغاز شده و تا سال ۳۲۹ ه. ق. به طول انجامیده است. در این دوره چهار نفر نائب خاص امام زمان بوده اند و شیعیان از طریق آنها با امام در ارتباط بوده و مسائل خود را طرح می کرده اند. در زمان غیبت صغری چهارتن از بزرگان شیعه وکیل و سفیر و نایب خاص حجت بن حسن بودند.
غیبت کبری
بنا بر اعتقاد شیعیان غیبت کبری از مرگ چهارمین نایب خاص امام مهدی در سال ۳۲۹ (قمری) آغاز می شود و تا ظهور او ادامه خواهد داشت. روایت شده است: مردم از امام در غیبتش همان گونه بهره مند می شوند، که از خورشید پشت ابر.
در این دوران ولایت امام همچنان ادامه دارد و متوقف یا منقطع نشده اما به شکل پیچیده ای به حالت تعلیق درآمده است. این تعلیق با توجه به جایگاه بسیار رفیعی که شیعه برای امامان قائل است، جامعه شیعه را با پیامدهای تازه و پیچیده ای روبرو می کند. از نظر شیعیان حجت بن حسن زنده، حاضر و ناظر بر اعمال و رفتار آن هاست و شاید به طور ناشناس با او ملاقات کرده باشند. وی وجود حاضری است که حضور او قابل درک نیست. جامعهٔ شیعه در تاریخ غیبت مجموعهٔ بزرگی از اشعار، مراثی و مدایح، خواب ها و رویاها و الهام های شخصی و ارتباط های مرموز و مشکوک اشخاص پرهیزگار با او را گردآوری کرده که این امر حضور وی در صحنه و فعالیتش را برای جامعهٔ شیعیان همچنان ملموس نگاه داشته است
ظهور و نشانه های ظهور قائم
در روایات شیعیان نشانه های متعددی برای ظهور مهدی ذکر شده است از جمله: خروج یمانی، سفیانی، صیحه آسمانی که از آمدن قائم خبر می دهد، کشته شدن نفس زکیه در مکه تنها ۱۵ روز قبل از ظهور قائم، فرورفتن سرزمین بیداء(فرو رفتن یک ارتش در زمین در هنگام رژه در مکه). هر چند طوسی، نعمانی و صدوق در ترتیب اتفاق افتادن این نشانه ها با هم یک نظر نیستند. هر سه ذکر می کنند که این نشانه ها در یک سال اتفاق می افتد.
در روایات شیعه، شیعیان از تعیین وقت ظهور مهدی برحذر داشته شده اند، و تعیین کنندگان وقت ظهور، دروغگو دانسته شده اند. در میان روایات شیعه، اجماعی در مورد مدت زمان حکمرانی مهدی پس از ظهورش نیست. برای مثال حدیثی از محمد باقر، امام پنجم شیعه نقل شده است که مدت زمان حکومت مهدی را پس از ظهور ۳۰۹ سال ذکر کرده است. حدیثی دیگر به نقل از امام صادق نقل شده است که این مدت را هفت سال ذکر کرده است اما به گفته جعفر صادق، امام ششم شیعیان امامی، هر سال این حکومت به اندازه هفتاد سال عادی خواهد بود. در حدیثی دیگر که ابن بابویه از صادق نقل کرده است او از وجود دوازده مهدی پس از قائم (و نه دوازده امام) خبر داده است. این مهدی ها از میان شیعیان امام زمان خواهند بود.
در منابع اهل سنت
علی بن حسین مسعودی مورخ بنام اهل سنت می نویسد: "در سال ۲۶۰، ابومحمد حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب در زمان خلافت معتمد عباسی درگذشت. او هنگام مرگ، ۲۹ سال داشت و پدر مهدی منتظر است."
و شیخ سلیمان قندوزی می نویسد: "خبر معلوم و مسلّم نزد موثّقان این است که ولادت قائم، در شب نیمه شعبان سال ۲۵۵ هجری در شهر سامرا روی داده است
7