آثار و علائم آتشفشان
بمب آتشفشانی
قطعاتی دوکی شکل یا کروی با قطر چند سانتی متر تا چندین متر که در انفجارهای شدید آتشفشانهای اسیدی و حد واسط دیده می شوند. شکل خاص این قطعات جامد در اثر چرخش گدازه در هنگام صعود در هوا ایجاد می گردد. در صورت غلیظ بودن ماگما اثر چرخش در آن مشاهده نمی شود ولی پس از سرد شدن در روی سطح بمب شکافهایی دیده می شود که به نام بمبهای قرص نانی معروفند.
نوعی بمب آتشفشانی
اسکوری Scorie
در آتش فشانهای بازالتی که گدازه گرانروی کمتری دارند گاهی قطعات از گدازه به هوا پرتاب می گردد و در اثر سرمای محیط به سرعت منجمد شده و در نتیجه به صورت اجسامی سرخ رنگ و نامنظم با تخلخل نسبتاً کم به نام اسکوری در می آیند.
اسکوری Scorie
مواد مایع آتشفشانی
گدازه:ماده ای داغ، جوشان و متشکل از سییلکاتهای مختلف که نسبت به ماگما گاز و بخار آب بسیار کمتری دارد. به دلیل گرمای زیاد در زمان خروج از دهانه آتشفشان به رنگهای قرمز، زرد و سفید دیده می شوند. گدازه ها می توانند اسیدی حدواسط و یا بازیک باشند. گدازه های بازیک نسبت به گدازه های اسیدی گرانروی کمتر و سرعت بیشتری داشته و سطح وسیع تری را می پوشانند.
در گسترش گدازه غلظت، حجم گازها، شیب و شکل محل حرکت گدازه و فشار نقش بسیار مهمی دارند. هر چه به دهانه آتشفشان نزدیکتر شویم غلظت گدازه کاهش و حرارت آن افزایش می یابد.
در اثر سرد شدن تدریجی گدازه ها، کانیها شروع به تبلور می نمایند، اما به علت کافی نبودن زمان رشد معمولاً سنگهای ریز بلور را می سازند. شیشه های آتشفشانی مانند ابسیدین حاصل انجماد سریع گدازه ها هستند حفرات بسیاری که در برخی از سنگهای آتشفشانی چون پامیس دیده می شود در اثر خروج گازها از گدازه در زمان انجماد آن پدید آمده اند.
قدیمی ترین گدازه های آتشفشان ایران دارای سن پرکامبرین هستند و تقریباً دگرگون گشته اند.
سنگ آتشفشانی پامیس
خاکستر:مواد دانه ریز (کوچکتر از 2 میلی متر) سبک، نرم و شبیه به پودر از جنس فلدسپات، لوسیت، اوژیت، منیتیت و ….. هستند که از دانه های ریزگدازه و خرد شدن سنگهای جدار دودکش و حتی در اثر برخورد ذرات جامد موجود در غبار آتشفشان ایجاد می گردند و در حین فوران ماگما از دهانه خارج می گردند. گاهی خاکسترهای بسیار دانه ریز می توانند مدت زمان طولانی در هوا به صورت معلق باقی بمانند، مانند خاکسترهای آتشفشان کراکوتوا (1883) و بزلسانی (1956) که پیش از ته نشست چندین مرتبه دور کره زمین گردش کردند. ریزش خاکستر باوجود خساراتی که می تواند وارد نماید، به دلیل حاصلخیز نمودن زمینهایی که در آن ته نشست نموده برای انسان ارزشمند می باشد.
خاکستر
شنهای آتش فشان نوعی از مواد خروجی آتش فشانند که مانند خاکستر ایجاد می گردند اما اندازه آنها بزرگ تر است. از رسوب خاکستر در حوضه های رسوبی سنگهای آذرآواری به نام توف ایجاد می گردد.
گازها:
گازها در همه مراحل آتشفشانی دیده می شوند و یکی از نشانه های فعال و یا نیمه فعال بودن یک آتشفشان محسوب می شوند. میزان محلول بودن گازها به فشار وحرارت ماگما بستگی دارد و بر اساس میزان گازهای محلول یاگار ماگما را به سه دسته تقسیم نموده است.
تقسیم بندی یاگار
بر حسب مقدار گاز موجود در ماگما، آن را به سه دسته تقسیم نموده است.
1- هیپوماگما Hypomagma: ماگمای تحت فشار بسیار زیاد که سرشار از گازهای محلول است.
2- پیرو ماگما Pyro magma: ماگمای گازدار که گازها تمایل به خروج داشته ولی هنوز فاز جداگانه ای تشکیل نداده اند.
3-اپی ماگما:ماگمایی که گازخود را ازدست داده است ومواد مایع و گازی دو فاز جداازهم تشکیل داده اند.
لاهار Lahar
روانه هایی از گل و خاکستر که در اثر اجتماع مواد پرتابی آتش فشان بر روی دامنه ایجاد می شوند را لاهار می نامند.
لاهار به دلیل گرانروی زیاد می تواند قطعات بسیار بزرگی از سنگ را با خود حمل نماید و در طول مسیر حرکت خود خسارات زیادی وارد نماید.
نمایشی کلی از لاهار
لاپیلی
ذراتی با قطر2/0تا 3 سانتی متر از جنس سنگهای جدار دودکش آتشفشان که آب خود را از دست داده است. برخی از انواع لاپیلی که از گدازه های اسیدی به وجود آمده اند و بافت حفره داری دارند به نام پوکه معدنی (پرلیت) خوانده می شوند که در ساختمان سازی بکار می رود.
لاپیلی
پونس یا پامیسPonce _Pumice
اجسامی شیشه ای، جامد، بسیار پرحفره، سبک و اسیدی که در اث باز شدن ناگهانی دهانه آتش فشان در نتیجه فشار ماگما به بیرون پرتاب می گردند. قطر پونس ممکن است تا 10 سانتی متر نیز برسد.
به دلیل تخلخل زیاد و کم بودن چگالی بر روی آب باقی می مانند و با وجود تفاوت اندازه بارزی که با خاکسترها دارند در محیط آبی پس از آنها ته نشین می شوند.
(Pumice) پامیس
پونس ها دارای انواع مختلفی هستند مانند سنگ پا که سنگی تیره و حاصل از گدازه های حدواسط تا بازیک است.
چگالی پونس معمولاً کمتر از یک می باشد.
آبفشان Geysers
چشمه های آب گرمی هستند که به صورت دوره ای در فواصل زمانی معین (چند دقیقه تا چند روز) آب داغ همراه با بخار آب باشدت فراوان از آنها فوران می کند، سپس تا دوره ی بعد فعالیتی دیده نمی شود.
آبفشان Geysers
ارتفاع و دمای آنها بسیار متغیر است، چنانچه دما می تواند بین… درجه سانتی گراد و ارتفاع فوران تا…. متر نیز برسد.
این آبفشانها دائمی نیستند و معمولاً در مناطقی که به تازگی فعالیت آتشفشانی رخ داده است دیده می شود.
نحوه عملکرد آبفشانها: شکافها، مجاری و منافذ موجود در اعماق زمین از آب های نفوذی پر می شوند. فشار و دمای درونی زمین سبب افزایش حرارت آب و تبخیر آن می گردد. در اثر فشار حاصل از بخار، ستونی از آب داغ به همراه بخار به بیرون فوران می کند.
آبفشانها حاوی مقداری از مواد از جمله سیلیس هستند، به همین دلیل همیشه در اطراف آنها مقداری رسوب کانی دیده می شود.
چشمه های آب گرم
چشمه های آب گرم، چشمه های طبیعی هستند که دمای آب آنها در تمام طول سال چند درجه از دمای هوای محیط بیشتر است.
عوامل گرم کننده آب این چشمه ها متفاوت است که می توان به فعالیتهای آتشفشانی، درجه زمین گرمابی، واکنشهای هسته ای و شیمیایی و حرکات زلزله اشاره نمود. چشمه های آب گرم ممکن است به دو طریق ایجاد گردند.
چشمه آب گرم
1- در مناطق آتشفشانی آب در اثر نفوذ از خلال گسلها و شکستگیها تدریجاً گرم شده و پس از رسیدن به سطح زمین چشمه های آب گرم را می سازد. هر چه عمق نفوذ و سرعت خروج آب بیشتر باشد دمای بالاتری خواهد داشت.
2- توسط بخار آب های مربوط به مرحله سرد شدن ماگما در درون زمین ایجاد و توسط فشار بخار آب و گازها به سمت بالا حرکت می کند.
بیشتر چشمه های آب گرم ایران با تظاهرات آتشفشانی در ارتباطند مانند چشمه های آب گرم آب اسک، سرعین، بیله رود، محلات و …
چشمه های آب اسک
درنود وشش کیلومتری شرق تهران و در دامنه جنوبی قلعه دماوند، در کنار رودخانه هراز از میان سنگهای آهکی ژوراسیک چشمه هایی با آب اسیدی و حاوی و گوگرد می جوشند که به نام چشمه های آب اسک معروفند. در رابطه با منشاء این چشمه ها نظرهای مختلفی وجود دارد، برخی گرم شدن آبهای نفوذی موجود در پشت سد لار در اثر انرژی زمین گرمابی را عامل پیدایش این چشمه ها می دانند و عده ای این آبها را به فعالیتهای آتش فشانی نسبت داده و منشاء آن را هیدروترمال ذکر می کنند.
چشمه معدنی سرعین
این چشمه ها در دهکده ای واقع در دو کیلومتری غرب اردبیل قرار دارند و در نتیجه فعالیتهای آتشفشانی سبلان ایجاد شده اند. این دهکده دارای چندین چشمه است که به نامهای مختلف خوانده می شوند و از این میان چشمه های معدنی گاومیش گلی مهمتر می باشد.
آب این چشمه های گوگردی کمی کدر با درجه حرارت حدود چهل و دو تا چهل و هفت درجه سانتی گراد ومزه کمی ترش یا گس است.
چشمه آب گرم محلات
در جنوب غرب تهران و در 30 کیومتری غرب دلیجان در دامنه ارتفاعات این منطقه از زمین خارج می شود. در اطراف این چشمه معادن بزرگ تراورتن دیده می شود که حاصل رسوبگذاری آب این چشمه ها در گذشته است. گرمای آب این چشمه ها به فعالیتهای آتشفشانی در شمال این منطقه مربوط می شود. آب های سطحی پس از نفوذ در داخل شکستگی ها و انحلال مواد آهکی از حد فاصل برخورد دو سری تشکیلات کوههای محلات که از جنس آهک و متعلق به کرتاسه است خارج می گردند.