مقدمه :
آب رسانی و پالایش آب در ایران باستان
زیگورات چغازنبیل خوزستان: قدیمی ترین تصفیه خانه آب در جهان
چو این کرده شد، چاره ی آب ساخت
ز دریا برآورد و هامون نواخت
به جوی آنگهی آب را راه کرد
به فر "کی" ای رنج کوتاه کرد
چو آگاه مردم بر آن برفزود
پراکندن تخم و کشت و درود
شاهنامه فردوسی
شوش را دیدم.
گو بماند آن شنیدن ها و خواند ها
دیدنی بسیار بود وگفتی بسیار،
گو بماند گفتنی ها نیز،
لیک، تنها یک سخن، یک چیز :
من نمی دانم
بر خراب این ابر شهر شگفت انگیز
بر فراز آن شکوه و شوکت دیرین
ما پریشان نسل غمگین را
بر سر اطلال این مسکین خراب آباد
فخر باید کرد، یا ندبه
شوق باید داشت، یا فریاد؟
از قصیده شوش، مهدی اخوان ثالث، سال 1349
تقدیس و ارج گذاری آب از دیرباز در باورها و اعتقادات ایرانیان باستان، بازتاب داشته است، آنان آب را دومین آفریده از آفریدگان هفت گانه ای می پنداشتند که اورمزد خلق کرده است وپس از آتش، مقدس ترین عنصر به شمار می آورند، نیاکان ما آب را مظهر پاکی وماده ای زندگی بخش می دانستند و این باور را ب استایش وجودهای مقدسی که نمایشگر نشانه ای ارزش های آب بودند، ابراز می کردند. آناهیتا یا ناهید الهه یا فرشته نگهبان آب، همواره مورد ستایش و تقدیر قرار می گرفت. اشکانیان برای نیایش الهه آب معبدهای بزرگی در کنگاور، نیشابور، همدان و شوش ساختند. اهورامزدار پرداختن به آب را امری نیک شمرد وسرزمین های خشک و بیابان های بایر ر اقلمرو اهریمن دانست. شاهان هخامنشی تمام کسانی را که سرزمینی را آبیاری و آباد می کردند تا پنج نسل از پرداخت مالیات معاف داشند. ساسانیان و حکومت های دوره اسلامی در ایران، قوانین تشویقی فراوانی براس ساختن شبکه ها و کانال های آبیاری وضع و اجراء کردند. احادیث و روایات متعددی نیز از پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) در تاکید بر اهیمت آبیاری و آبادانی نقل شده است. قرآن مجید ضمن تاکید بر صرفه جویی در مصرف آب، آبیاری و آبادانی را ستوده و در قسمتی از آیه سی ام سوره انبیاء با طرح "من الماء کل شیء حی" حیات و زندگی کلیه موجودات را از آب دانسته است.
گاهواره تمدن ایران باستان، جنوب و جنوب غربی سرزمین پهناوری بوده است که از چند هزار سال پیش بنام "ایرانشهر" مهر خود را بر تارک فرهنگ و تمدن جهانی نقش کرده است. خوزستان که مرزهای آن با محدوده جغرافیایی ایلام قدیم مطابقت دارد، کانون این تمدن است. شوش و پس از آن شوشتر با سابقه ای به قدمت تاریخ به عنوان پاسدار و مشعل دار فرهنگ و تمدن درخشان خوزستان شناخته شده اند.
خوزستان به معنی کشور خوزهاست وخوز را به صورت های هوز یا حوز نیر نوشته اند که به یک قبیله جنگجو اطلاق می شده است. جمع هوز در زبان عربی اهواز می شود که در حال حاضر مرکز استان خوزستان در گذشته، انبار غله و سرزمین نیشکر ایران بوده و شهرت جهانی داشته است. در حاشیه برهان قاطع آمده است که نیشکر را بدان جهت خوز خوزستان سرزمین فراوان یافت می شود.
خوزستان سرزمین سدها و شبکه های آبیاری باستانی است. هر چند احداث سدهای جدید، آماده سازی اراضی و کانال کشی های فراوان، بیشتر بندها و نهرهای قدیمی را از بین برده است، اما هنوز هم سد شادوران و نهر داریون که اعراب آن ر اعجایب ابنیه جهان می شمردند، شبکه گسترده نهرهای آبیاری خوزستان که بر اساس مدارک و اسناد موجود در دوره ایلامی ها احداث شده اند، پل بند دزفول که در طغیان سده اخیر غیر قابل استفاده گردیده است و پل بند ساسانی کرخه در پای پل که آثار آن اینک نیز وجود دارد در کنار بقایای سدها و بناهای قدیمی خوزستان، عظمت و بزرگی تمدن و فرهنگ قوم ایرانی را نشان می دهد.
خوزستان از دیرباز از مناطق بسیار با ارزش ایران محسوب می شده است. جمعیت آن در گذشته دور بیش از 5 میلیون نفر بوده است و به علت احداث سدهای متعدد روی رودخانه های پر آب و اراضی حاصل خیز آن مورد توجه سلاطین قدیم قرار داشت و زمانی مرکز و پایتخت کشور شد. خوزستان یکی از مراکز مهم بازرگانی ایران و هند نیز به شمار می آمد ودهلیز کشورهای خاورزمین نامیده می شد. قسمت عمده جنگ های اسکندر مقدونی و اعراب در این سرزمین رخ داده است.
تاخت و تازهای مکرر عشایر عرب نواحی مختلف خوزستان وعشایر عرب ساکن بین النهرین که تحت حمایت دولت عثمانی بودند، موجب خرابی سدها و بایر ماندن اراضی و متواری شدن سکنه آن شد و سرزمینی که هندوستان ایران بود برای مدت طولانی به دشتی خشک وشورزار تبدیل گردید.
خوزستان سرزمینی ثروت خیز است. اما در فاصله زمانی که بند قدیمی کارون محل پل سیاه یا پل فلزی فعلی وسایر بندها و سدهای کوچک شمال اهواز در اثر دخالت بیگانگان و پیوستن نهر مسرقان به کارون، شکست و کانال ها و شبکه های آبیاری آن بدون استفاده ماند تا در سده اخیر که با تامین امنیت، اقدامات عمرانی اساسی در منطقه پی ریزی واجراء گردید، توسعه اقتصادی و پیشرفت اجتماعی در خوزستان، با رکود و کندی همراه شد.
منابع آب و به ویژه ذخایر ارزشمند آب های سطحی که بیش از 35 درصد آن در خوزستان جاری است همواره و از دیرباز نقش کلیدی را در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این منطقه داشته است. احداث سدها، بندها و شادروان ها که با سابقه تاریخی کهن نشان از تفکر علمی و فنی نیاکان ما دارد که شرایطی که توان اجرایی و فنی کشور ب اپیشرفت های امروز قابل سنجش نبود، دستاوردهای گرانقدری را برای قوم ایرانی به همراه داشته است. طرح انتقال و پالایش آب زیگورات چغازنبیل در جنوب شر قی شوش نمونه ای از توانمندی فنی ایرانیان باستان در طراحی کانال های آبرسانی و پالایش آب در چهار هزار سال پیش بوده است.
زیگورات چغازنبیل
در فاصله 90 کیلومتری شمال اهواز- اندیمشک، جاده آسفالته ی که به سمت شرق و به شوشتر منهی می شود پس از 18 کیلومتر در مسیر اصلی و 7 کیلومتر در مسیر فرعی به زیگورات چغازنبیل می رسد. زیگورات به معنی بنای مذهبی مطبق است که به علت ارتفاع زیاد آن برای مطالعات ستاره شناسی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. در گویش محلی چغا به معنی تپه وزنبیل از دو واژه زنگه نام محل و ویل به معنی شهر شهر تعریف گردیده است. بر این اساس، زیگورات چغازنبیل بنای مذهبی چندین طبقه ای است که روی شهر تپه ماهور زنگه قرار گرفته و برای اجرای آئین های مذهبی از آن استفاده می شده است. گروهی نیز چغازنبیل رابا الهام از شکل آن، تپه ای که با دست ساخته شده و باقی مانده خرابه های باستانی است و به وسیله زنبیل خاکریزی شده، تعریف نموده اند. مردمان مشرق زمین از ابتدا کوهها و بلندی ها را نشانه ای از قدرت های فوق طبیعی دانسته و آن ها ر استایش می کردند. زیگورات ها که دارای ساختمانی حجیم بودن دو شباهتی به کوهها داشتند و می توانستند در ذهن مردم آن زمان جایگزین قدرت کوهها باشند، بر همین اساس ساخته شده اند. م
در سال 1304 شمسی زمین شناسایی که به دنبال مطالعات معدن شناسی و نفت رفته بودند، ضمن کاوش های هوایی، تپه عظیمی را یافتند و به هیات باستان شناسان شوش اطلاع دادند. سال بعد، دومکنم مسئول وقت حفاری های شوش برای شناسایی تپه، خاکبرداری قسمتی از آن را آغاز کرد. پروفسور گیرشمن کار حفاری را ادامه داد وزیگورات به تدریج از زیر توده های خاک بیرون آمد. قبل از کشف زیگورات چغازنبیل، معبدهای مشابه چون زیگورات بابل وسومر با قدمتی بیش از 4 هزار سال در بین النهرین شناسایی شده بود، اما هیچیک از لحاظ عظمت به پای زیگورات چغازنبیل که به فرمان اونتاش گال پادشاه ایلامی در 1240- 1275 پیش از میلاد برای پیش کشی به خدای حامی شهر شوش "این شوشناک" ساخته شده بود، نمی رسید. اونتاش گال پادشاه دوره ایلام میانه، شهری به نام دورانتاش را بنا نمود که مرکز حصار اول آن قرار داشت. قدیمی ترین کاشی دنیا و قدیمی ترین تصفیه خانه آب دنیا در این محل به دست آمده است. این شهر و معبدآن در سال 640 پیش از میلاد بار اثر یورش آشور بانیپتال پادشاه قوم آشور تقریباً ویران شد. دیواره های معبد چغازنبیل با آجر پخته لعابدار به رنگ آبی و سبز نماسازی شده بود و در این ساختمان موزائیک های عاجی، درهای چوبی و لوله های شیشه ای مات به کار رفته بود.
در بین النهرین زیگوراتها طوری ساخته می شد که هر طبقه روی طبقه زیرین قرار می گرفت. طبقه دوم بر روی طبقه اول و طبقه سوم به روی طبقه زیرین قرار می گرفت. طبق دوم بر روی طبقه دوم به همین ترتیب … اما در چغازنبیل کف تمام طبقات هم سطح بوده و از سطح زمین شروع گردیده است. این معبد که روکشی از آجر با
توده های درونی خشت خام دارد به عقیده گیرشمن دارای پنج طبقه بوده است. هر ضلع این معبد که روکشی از آجر با توده های درونی خشت خام دارد به عقیده گیرشمن دارای پنج طبقه بوده است. هر ضلع این معبد 10/105 متر و ارتفاع اولیه بنا حدود 53 تا 55 متر از ارتفاع آن بیشتر باقی نمانده و بقیه از بین رفته است. این معبد سه حصار داشت که در فاصله حصار اول با معبد و در گوشه شمالی، سه معبد وقف رب النوع های گال، ایشنی کاراب و کی ری ریشا ساخته بوده اند که شناسایی آنها از روی آجرهای کتیبه داری که بنام این خدایان است، صورت گرفته است. شهر دور اونتاش در فاصله حصارهای اول تا سوم قرار داشت. در نزدیکی چغازنبیل و در طرف شرق آن مجموعه کاخ های ایلامی کشف شده است که در یکی از این کاخ ها پنج سردابه آجری با طاق ضربی وجود دارد. استفاده از آجر باملات قیر و اندود گچ در نمای داخلی سردابه ها از لحاظ تنوع معماری ایلامی نشان دهنده اهمیت ویژه این معبد در دنیای باستان می باشد.
انتقال و پالایش آب چغازنبیل
شهرها و بناهای تاریخی ایران که در زمان خود از مراکز پر جمعیت و زنده جامعه به شمر میآمدند و در نوار شمالی، غرب و نوب غربی کشور قرار داشتند به علت وجود آب ها و رودخانه های دائمی، در حاشیه و نزدیک رودخانه ها ساخته می شدند. آب مورد نیاز آن ها از آب های سطحی با ایجاد بندها و سدهای مختلف بر روی رودها و جویبارها تامین می گردید. پس از انتقال مراکز عمده سکونت به قسمتهای مرکزی ایران که در هزاره اول ق. م انجام شد، مساله تامین آب آشامیدنی و آبیاری به شکل تازه ای مطرح گردید. در مکان هایی که استفاده از آب های سطحی به آسانی ممکن نبود با انتقال آب از نواحی دوردست یا بهره گیری از آب چشمه ها، قنات و چاه های نیمه عمیق، نیازهای مختلف آبی تامین می شد. آب مورد نیاز تخت جمشید و شهر تاریخی همدان، باغ شازده کرمان، مجموعه باستانی ارگ بم و بیشتر شهرهای استان کرمان، یزد و خراسان به وسیله قنات و نیازهای آّبی باغ فین و تمدن سیلک کاشان و شهرهای قدیمی دامغان، سمنان ونواحی مسکونی حاشیه کوهپایه از طریق چشمه تامین می شده است. زیگورات چغازنبیل در مناسب ترین مسیر خود با رودخانه کرخه حدمود 45 کیلومتر فاصله داشت و آبرفت منطقه نیز دارای آبخوان سطحی نبود. براساس مدارک موجود سطح آب زیر زمینی در ساخت بنا حدود صد متر پائین تر از سطح طبیعی زمین قرار داشت و با اینکه رودخانه دز از فاصله دو کیلومتری شرق معبد می گذشت، اما به علت اختلاف ارتفاع زیاد و پائین بودن سطح آب رودخانه نسبت به تراز طبیعی زمین پیرامون معبد، امکان تامین آب معبد از رودخانه دز فراهم نگردیده است. از این رو دمعماران و سازندگان بنا، برای تامین آب چغازنبیل به ناچار طرح انتقال آب از رودخانه کرخه از محل پای پل با کانالی به طول 45 کیلومتر را که آسانتر بوده است تهیه و اجرا کرده اند.
آب گل آلود از طریق کانال روباز و بعد از حصار سوم از قسمت شمال غربی معبد به داخل استخری به پهنای 25/7 متر و در ازای 7/10متر و ژرفای 5 متر هدایت می شد. در انتهای استخر 9 دهانه کوچک هر یک به پهنای 15 سانتیمتر نصب شده بود که بالای تمام دهانه ها یک سنگ با ملات قیر اندود پوشش شده بود. این دهانه ها با آّرهه هایی به آبگیر کوچکی متصل می شد که عمق آن 60 سانتیمتر و پهنای آن یک متر و در ازای آن 60/ک7 متر بود و ملات این بخش همه از سیمان و قیر انتخاب شده بود.
استخر با لایه های متناوب ماسه، ریگ و زغال انباشته می شد و آب گل آلود رودخانه کرخه هنگام ورود به آن و گذشتن از لایه ها در بخش پائینی استخر از گل و لای و آشغال پالوده می گردید و آب پالایش در بخش پایینی استخر از گل و لای و آشغال پالوده می گردید و آب پالایش یافته که برابر دهانه های زیرین استخر بود، بر اساس قانون ظروف مرتبطه از آّراهه ها بالا می آمد و به آبگیر کوچک می رسید و آنرا تا سطح آب استخر بزرگ پر می کرد. گنجایش آب پالایش یافته قابل آشامیدن به طور پیوسته معادل 760 x 100 x 60 سانتیمتر مکعب یا 4 560 لیتر در آبگیر بود.
در شرایطی که حجم استخر ته نشینی، از آب انابشته می شد برای جلوگیری از هدر رفتن آب و فرار آن از اطراف استخر یا ریزش آن به داخل آبگیر کوچک که موجب آلوده نمودن آب پالایش یافته درون آبگیر می گردید با آجرهای بزرگ، چهار دیواری محکمی در بخش جلوی استخر روبروی کانال ورودی، بنا کرده بودند که آب در این انبار انباشته می شد. به علت قانون جاذبه ی زمین آب انباشته شده به آب درون استخر فشار می آورد و موجب می گردید تا آب تصفیه شده درون استخر از بخش زیرین وارد دهانه های نه گانه شده و پس از گذشتن از آبراهه ها به آبگیر برسد. آب تصفیه شده پس از خروج از آبگیر وارد کانال یا آبراهه ها که با تکه های آجر شکسته فرش شده بود، می گردید و سپس از آنجا به جوی اصلی که برای جلوگیری از آلودگی سرپوشیده بود، انتقال می یافت تا به منظور مصارف مختلف زیگورات وارد چغازنبیل شود.
برای گندزدایی و میکروب کشی نیز مقداری نمک و آهک به داخل انبارهای ذخیره آب اضافه می کردند.
پالایش آب با گذراندن آن از لایه های ماسه و ریگ و زغال تا چندی قبل نیز در خوزستان و در محل هایی که آب لوله کشی نبود در مقیاس کوچک و خانگی رواج داشت و به آب هب و هبانه می گفتند. آب در ظرفی کوزه مانند بنام هب پالایش می شد و آب تصفیه شده در داخل هبانه برای آشامیدن جمع می گردید.
دستگاه پالایش آب چغازنبیل بی گمان پی آمد قرن ها آزمایش، پژوهش و فن آوری و دانش پیشینیان ما بوده و گونه های دیگری نیزن داشته تا به این پایه از پیشرفت رسیده است. آنچه از بررسی دستگاه پالایش آب چغازنبیل می توان دریافت این است که :
– قانون مایعات در ظروف مرتبطه را ایرانیان دست کم 3700 سال پیش از پاسکال شناخته بودند و آن را در مقیاس وسیعی به کار می بردند.
– از شیوه های پالایش آب در چشمه ها و لایه های گوناگون زمین آگاهی داشتند.
– از نیروی کشش (جاذبه) زمین در طراحی تصفیه خانه سود برده اند.
– کاربرد سه گونهه ملات مختلف را شناخته بودند : در استخر ملات گچی ویژه، در دهانه ی آّبراهه ها قیر و در آّبراهه ها سیمان و قیر استفاده می کردند.
– شیب عمومی زمین را در دشت ها و کوه ها می توانستند بسنجند و به قوانین مکانیک مایعات و نحوه حرکت آب در مجاری تحت فشار آشنایی داشتند.
دیولافوا مهندس و باستان شناس فرانسوی که سالها با همسرش در ایران در مورد سرایت و تاثیر سبک معماری ساسانیان در معماری دوره اسلامی و نفوذ فنی و مهندسی فرهنگ و تمدن های دیگر در ساختمان ها و بناهای ایرانی مطالعه و تحقیق می کرد، در بخش نتیجه گیری سفرنامه خود تاکید می کند که سبک مهندسی و معمارای ایرانیان از ابتکارات خود ایرانیان بوده و از کشورهای دیگر اقتباس نشده است.
منابع و مآخذ :
1- ایران ازآغاز تا اسلام، تالیف ر . گیر شمن ترجمه دکتر محمد معین ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران 1355
2- دیار شهر یاران ، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی – جلد نخستین آثار و بناهای خوزستان – بخش اول – تالیف احمد اقتداری .
3- تاریخ مهندسی در یران ، مهدی فرشاد ، بنیاد نیشابور ، تهران 1362
4- سفرنامه دیولافوا در زمان قاجاریه ، ترجمه فره وشی ، 1361
5- جزوه استان خوزستان حسن کسرایی ، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان
6- سرزمین های خلافت شرقی ، لسترنج ، ترجمه محمود عرفان ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ، سال 1364
7- آب و فن آبیاری در ایران باستان ، وزارت اب و برق ،سال 1355
14