مقدمه
امروزه رودخانه ها به منزله شاهرگ جوامع قلمداد می شوند. رودخانه های طبیعی یکی از اصلی ترین منابع فراهم کننده آب و انرژی برای انسان به شمار می روند که در این میان تامین آب (اعم از مصارف کشاورزی و یا مصارف آشامیدنی) مهمترین نقش اقتصادی رودخانه ها می باشد. در کنار این فواید، رودخانه ها به طور متناوب سبب خسارات و ویرانی هایی نیز برای بشر شده اند. در سالهای اخیر، با گسترش و توسعه بیش از پیش شهرها و نیاز روز افزون به برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه ها و همچنین بروز مشکلات حاصل از ایجاد حفره های ناشی از برداشت شن و ماسه در مسیر رودخانه ها، توجه بیشتر به این مسئله، ناگزیر شده است. انتخاب محلهای مناسب جهت برداشت مصالح رودخانهای از اهمیت خاصی برخوردار است . برداشت مصالح بدون در نظر گرفتن موقعیت آن ممکن است به جابه جائی سریع رودخانه ، تخریب کنارهها و زمینهای زراعی ، تخریب سازههای آب از قبیل پلها و . . . و در نتیجه مشکلات اجتماعی واقتصادی منجر شود .استفاده از شن و ماسه از دیر باز به همراه پیشرفت انسان در عرصه های مختلف کاربرد بیشتری یافته است. شن و ماسه به عنوان مصالح ساختمانی در جاده ها و بزرگ راه ها به عنوان مصالح زیر اساس، اساس و عملیات رو سازی، برای زیر سازی خطوط لوله و در صنایعی نظیرانواع ریخته گری، موزاییک سازی و … نمونه هایی از عمده موارد مصرف شن و ماسه به شمار می آید که ضرورت استفاده از این منابع را اجتناب ناپذیرمی سازد.
پیشینه ی تحقیق
میزان بار رسوبی رودخانه تعیین کننده نرخ برداشت است .میزان کل برداشت مصالح نباید با بار کل انتقالی رودخانه برابر شود ، چراکه همواره انتقال مقداری بار رسوبی از بالادست به پائین دست باعث برقراری چرخه معمول جایگزینی و نو شدن منابع شن و ماسه میشود.برداشت شن و ماسه از بستریک رودخانه باید در حدی باشد که حجم سالانه برداشت شده بخشی از بار بستر سالانه محسوب شود. طبق نظریه پرینس ، برداشت تا حدود 25 تا 30درصد بار بستر سالانه مانع از افت بستر و تغییرات نامطلوب تراز آب در بالادست و پائیندست میگردد. از طرفی رینوف و همکاران میزان استخراج مصالح رودخانه ای را معادل 1 تا 2 برابر میانگین بلندمدت بار بستر سالیانه عنوان میکنند. معماری و حبیب نژاد روشن( 1385 ) به این نتیجه رسیده اندکه برداشت بی رویه شن و ماسه از رودخانه پیامدهای منفی بر مورفولوژی رودخانه دارد که مهمترین آنها فرسایش و گود افتادگی بستر، ناپایداری وریزش کناره ها و تغییر راستای رودخانه می باشد.روزخوش و همکاران( 1385 ) در مطالعه ای که بر روی رودخانه کن انجام دادند متوجه شدند ،برداشت بی رویه شن و ماسه از بستر رودخانه ، باعث ریزش سواحل ،ایجاد بهم ریختگی در رسوبات بستر،تغییر سطح مقطع جریان ، تخریب زون های حاشیه ای ، از بین رفتن پوشش گیاهی ، تغییر تراوائی موضعی گردیده است.در یک بررسی که محمدی و همکاران( 1385 ) بر روی رودخانه گرگانرود انجام دادند ملاحظه کردند در مقطع بعد از محدوده فعالیت معدن شن و ماسه بجز ، حرکت مواد بستری در سرعت کمتری آغاز شده و این امر نشان می دهد که برداشت شن و ماسه و تاثیر آن بر کاهش قطر میانه رسوبات بستر رودخانه شایستگی جریان در حمل رسوبات را افزایش داده است،زیرا سرعت بحرانی لازم برای به حرکت درآوردن رسوبات بستر پائین می آید . در بررسی دیگری که نور مهناد وهمکاران( 1386 ) بر روی رودخانه خشکه رود از سر شاخه های کارون علیا انجام دادند به این نتیجه رسیدند که برداشت شن وماسه از بستر و کناره های رودخانه خشکه رود سبب بهم خوردگی و فرسایش در پروفیل طولی رودخانه شده است و این تجاوز به طبیعت رودخانه سبب ژرف شدن بستر رودخانه و انتقال پدیده ژرف شدگی به بالادست شده است.
بررسی اثرات ناشی از برداشت شن وماسه رود خانه ها
اثرات مثبت برداشت صحیح شن و ماسه از رودخانه ها
اعمال مدیریت صحیح و مناسب در برداشت شن و ماسه از رودخانه ها میتواند در احیاء رودخانه آثار مثبتی فراوانی داشته باشد که ذیلا به مهمترین آنها اشاره میشود.
1-شن و ماسه رودخانه ای از آنجا که در معرض انتقال ممتد در آب بوده اند منابع مشخصا مطلوبی از مصالح هستند زیرا مواد ضعیف و سست آنها توسط سایش حذف و شن وماسه بادوام، گرد شده و با دانه بندی مناسب بجا گذاشته است٬همین امر باعث گردیده که این مصالح نیاز به فرآوری کمتری داشته باشند.
2-سهل الوصول بودن آن ونزدیکی به جاده های حمل و نقل و محل مصرف که نهایتا بالا بردن ارزش اقتصادی آن را رقم می زند از جمله دلایلی است که استفاده روز افزون آن را نسبت به مصالح کوهی بدنبال داشته است.
3-برداشت شن و ماسه از قوس داخلی رودخانه باعث میشود که جهت جریان به سمت قوس داخلی متمایل شده و از تند شدن قوس دهانه ها جلوگیری شود.
4-ظرفیت عبور سیلاب افزایش یافته و عدم جابجایی عرضی و نهایتا پایداری بستر را خواهیم داشت.
5-استخراج شن و ماسه از جزایر رسوبی کوچک که عمدتاً در رودخانه های شریانی و یا پشت بندهای انحرافی اتفاق می افتد در نهایت حذف این جزایر را بدنبال دارد که با این کار ضمن کاهش ضریب زبری و افزایش سطح مقطع افزایش ظرفیت عبور سیلاب را خواهیم داشت.
6- برداشت از محـل برخورد شاخه های فرعی بـه اصلی در صورت انجام شدن ، از چنـد شاخه ای شدن رود فرعی جلوگیـری خواهد کرد.
7- برداشت مصالح از بالادست پل ها و گاهـاً دهانه آنها از جمله مواردی است که برای محافظت از پلها ضروری بنظر میرسد.هنگام مدیریت برداشت مصالح ساختمانی علاوه بر ملحوظ داشتن چگونگی برداشت که کمترین تغییرات را در رودخانه و پیرامون آن وارد میکند باید جهت ساماندهی رودخانه نقاط مناسب برداشت را نیز مد نظر قرار دهیم.
آثار منفی برداشت شن و ماسه از رودخانه
برداشت بی رویه و غیر فنی مصالح ساختمانی از رودخانه ها که نوعی دخل وتصرف در آن به شمار می آید ، آثار منفی فراوانی را به دنبال دارد. بسته به حجم و میزان برداشت و نیز روش، زمان و مکان برداشت آنها میتواند در ابعاد هیدرولیکی، مرفولوژی، زیست محیطی و اقتصادی نمایان گردد.این تغییرات محدود به محل استخراج و برداشت نیست بلکه کیلومترها بالاتر و پایین تر از آن ظاهر میشود. برداشت مصالح رودخانه ای موجب ایجاد حفره هایی در بستر شده و با بهم خوردن تعادل رسوبات رودخانه سبب میشود که ظرفیت حمل رودخانه را در پایین دست گودال بیشتر کرده و موجبات کف کنی آن را فراهم آورد و این تغییر، پارامترهایی نظیر شیب بستر و عمق جریان را دستخوش تغییر میکند. در حالتی که عمق برداشت به گونه ای باشد که جریان آبشاری در گودال بوجود آید این فرسایش میتواند پس رونده شده و بالا دست گودال را نیز تهدید میکند. حفاری حاشیه رودخانه نیز موجب انحراف آب به این قسمت و فرسایش کناره های رودخانه شده که این تغییرات آثار سوئی بر پلها و ابنیه های احداثی برروی رودخانه خواهد گذاشت. همچنین برداشت شن و ماسه تعلیق مواد رسوبی بستر را بدنبال دارد که بر روی آبزیان رودخانه اثرات منفی شدیدی ایجاد خواهد نمود.
که اثرات منفی در ابعاد مختلف به تفکیک در زیر توضیح داده می شوند.
1)اثرات منفی هیدرولیکی
میزان مواد برداشت شده در محل استخراج معمولا بسیار زیادتر از مقداری است که رودخانه قادر به رسوبگذاری و ترمیم ذخیره شن و ماسه بستر خود می باشد. از این رو کاهش در ذخیره و موجودی شن و ماسه در اثر بهره برداری بی رویه منجر به پایین افتادن بستر رودخانه و خط داغ آب می شود. خط داغ آب با افزایش نسبت بین حجم استخراج شن و ماسه و رسوبگذاری افزایش پیدا می کند.و به عبارت دیگر بیشتر پایینتر می افتد. در بیشتر موارد محل برداشت شن و ماسه در اثر حفاری و گودبرداری با گذشت زمان بزرگتر می شود و در نتیجه مسیر آب بیش از حد بزرگتر می شود.پایین افتادن داغ آب در محل برداشت شن و ماسه باعث افزایش شیب و بنابراین افزایش متوسط جریان آب در بالادست رودخانه شده و به همین دلیل ظرفیت حمل آب بیشتر می شود.متعاقبا فرسایش افزایش یافته منجر به عمیق تر شدن ، گسستگی و ناپایداری بستر و کناره های رودخانه میشود.اختلال در تعادل بیولوژیکی رودخانه در اثر برداشت شن و ماسه از بستر آن دارای دو اثر بنیادی است. تغییر در الگوی جریان طبیعی آب ، در نتیجه تغییر و دگرگونی در مقطع طولی و عرضی رودخانه به دلیل عمیق سازی بستر و تشدید فرسایش. و افزایش بار آلودگی با مواد رسوبی معلق در نتیجه تخلیه آب مورد استفاده در شستشوی شن و ماسه.
2)اثرات منفی مرفولوژی
2-1-فرسایش بستر و ساحل رودخانه
استخراج شن و ماسه از بستر رودخانه ها باعث تعمیق کانال و تعریض گسترده نیمرخ عرضی رودخانه می گردد. نتیجه این گونه تغییرات سبب کاهش تراز آبی و کندشدن بیش از پیش جریان آب می گردد. اگر کمیت مواد استخراج شده از میزان ذخیره و انباشت طبیعی رسوبات و نهشته ها تجاوز کند ممکن است در اثر استخراج گودال حفره بزرگی بوجود آید. متعاقباً ممکن است دربالا و پایین دست گودال فرسایش بوجود آید و تامسافت چندین کیلومتر پروفیل رودخانه را هموار کند. این فرسایش که باعث ژرف شدن عمیق بستر رودخانه می شود ممکن است باعث ناپایداری و بی ثباتی سواحل و یا حتی ریزش خاکریزها و پل ها گردد. چنانچه میزان استخراج شن و ماسه تقریباً با میزان انباشت نهشته ها برابری کند می تواند از بروز فرسایش جلوگیری کند. برآورد موجودی نهشته و رسوب و همین طور تخمین میزان استخراج از طریق پژوهش و بررسیهای میدانی امکان پذیر است.
2-2-مسدود شدن بستر گودهای خاکبرداری
جریان کند آب در گودهای خاکبرداری باعث می شوئد که نهشته های ریز و مواد آبی بوسیله رودخانه بحالت تعلیق درآیند. رسوبات ممکن است بستر گودال های خاکبرداری را لای اندود کرده و از نفوذ آّب رودخانه به لایه های آبدار زیرزمینی جلوگیری کند. پیامد فزاینده (کومولاتیو) مجموعه ای از عملیات استخراج شن و ماسه ممکن کاست بطور قابل توجهی تجدید پذیری آبهای زیرزمینی را کاهش دهد. در مناطق خشک حاشیه ای ممکن است حتی یک کاهش جزیی در تراز آبی در سرنوشت مزارع و مراتع نقش تعیین کننده ای داشته باشد و آینده آنها را با شکست مواجه سازد.مواد آلی ممکن است درآبهای راکد و بی حرکت گودهای خاکبرداری پوسیده و تجزیه شوند. بدیهی است دراین صورت گودهای خاکبرداری به گندابهای تبدیل می شوند و کیفیت آب بشدت تقلیل پیدا می کند. پیامد کاهش کیفی آب بر ماهیان، حیات آبزیان و ذخیره آب قابل شرب بسیار شدید است. بهمین دلیل ممنوعیت استخراج شن و ماسه در مقیاس بزرگ در زونهایی که سایر فعالیتها را به مخاطره می اندازد ضروری است. بویژه زمانی که موجودیت و اهمیت این فعالیتها تضمین شده باشد این موضوع ضرورت پیدا می کند.
3)اثرات منفی اقتصادی
3-1-نفوذ آب شور
چنانچه برداشت شن و ماسه در شاخه های پایین دست رودخانه (پایاب) انجام گیرد گسترده نیمرخ عرضی و مقطع کانال در نزدیکی گودال لایروبی تعریض شده و سرعت آب کاهش می یابد و درنتیجه ممکن است زمینه برای نفوذ زبانه آب شور کشندی بسمت بالادست رودخانه فراهم شود. سرازیر شدن آب شور ممکن است مقدار ذخیره آب شیرین را کاهش داده و جایگزینی آن بوسیله آب شور اثرات زیان باری بر محصولات زراعی تحت آبیاری و ذخایر آبی مورد استفاده در مصارف خانگی دربرداشته باشد. پروانه های بهره برداری از شن و ماسه باید با دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند تا این اطمینان حاصل شود که استخراج شن و ماسه در مصبها، تعادل بین آب شور و شیرین را برهم نخواهد زد و در نتیجه بهره برداران کنونی و آتی متحمل هیچگونه هزینه اقتصادی نخواهند شد.
3-2-کاهش ظرفیت طبیعی رودخانه در جذب موادغذایی فاضلاب
مناطق آبی کم عمق و پوشش دار، در رودخانه هایی که جریان آب سریعی دارند در هضم و همانند سازی فاضلابهای صنعتی و خانگی بالقوه دارای ظرفیت و توان سرشتی بالایی هستند. تصفیه فاضلابهای شهری تا درجه معینی قبل از تخلیه آنها به رودخانه ها می تواند بعنوان تیمار مکمل از این توان رودخانه بهره گیری کند. برداشت شن و ماسه منجر به از بین رفتن این بسترهای کم عمق شده و ظرفیت بهسازی آنها را کاهش می دهد. کاهش وسعت و گستره این مناطق بارخیز و تقلیل سرعت آبهای کم عمق در مجاورت گودال های لایروبی بطور چشمگیری کارایی آنها را در جذب مواد غذایی کم می کند. در نتیجه، افزایش میزان مواد غذایی رشد جلبکها و مواد علفی سطح آب رودخانه را بشدت تسریع می کنند. رشد انبوه توده گیاهی توان جذب محیط آبی را تقلیل داده، در نهایت آنرا به مخاطره می اندازد و محیط آبی را از نظر زیستی نامناسب و بی ارزش می سازد.رشد و شکوفایی گستره جلبکها اغلب با رهاشدن مواد سمی بداخل آب همراه است که باعث آلودگی، مسمومیت و تباهی محیط آبی گشته و اثرات زیان باری بر دام و بهداشت عمومی در بر دارد. بطوریکه ممکن است ذخایر آّبی قابل شرب دیگری مورد نیاز باشد. این نوع تغییراتی که در کیفیت آب بوجود می آید برای حیات آبزیان به ویژه ماهیان بسیار تعیین کننده بوده و برای ماهیگیران فاقد هرگونه مطلوبیت است. کاهش ارزشها و کیفیت زیبایی شناسی چشم اندازهای رودخانه ها (riverscape) ممکن است بیش از همه بر تقاضاهای توریستی آنها تاثیر بگذارد.تا آنجا که امکان دارد لایروبی و گودبرداری لزوماً در مناطق عمیق کانالهای رودخانه محدود گردد تا آسیبی بر زیستگاههای آّبی کم عمق وارد نشود.منابع آبی از نظر کاربری با تقاضاهای بی شماری مواجه هستند. بدیهی است این کاربریها در رقابت با یکدیگر قرار دارند. ایجاد تعادل بین این کاربریها و گاهی کاربری های استثنایی که مانعه الجمع هستند امری بسیار حیاتی است. طرح ریزی براساس رویکرد منطقه ای برای تخصیص صحیح منابع بین استفاده های موجود و آتی باید پذیرفته گردد.
4)اثرات منفی زیست محیطی
4-1-اثرات رسوبات معلق
استخراج شن و ماسه منجر به تولید مقدار زیادی ذرات ریز و معلق در رودخانه می شود. این مسئله دو علت دارد:
الف- عمل لایروبی : ذرات معلق یا به طور مستقیم وارد رودخانه می شوند که نتیجه برداشت شن و ماسه در مسیر آب است یا به طور مستقیم در رودخانه تخلیه می شوند. مانند زمانی که دیواره حفره های جدا از هم از بین می رود و حفره ها یکی می شوند.
ب- پساب حاصل از شستشوی شن و ماسه باعث ریزش مواد معلق به داخل رودخانه می شود.هنگام استخراج و شستشوی شن و ماسه حتی اگر تمام اقدامات پیشگیرنده انجام شود بازهم مقادیری از مواد ریز در رسوبات استخراج شده باقی می ماند که در صورت تخلیه به داخل رودخانه آن را آلوده می کند. استخراج و برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه به هر حال همیشه سبب افزایش قابل توجهی در رسوبات معلق رودخانه می گردد. بهره برداری از بستر رودخانه آلییر نشان داده است که برداشت شن و ماسه که 5 تا 25 درصد آن دارای ذراتی کوچکتر از 200 میکرومتر است می تواند باعث تخلیه 200 کیلوگرم ذرات رسوبی به ازای هر تن مواد برداشت شده به رودخانه شود. در عمل درکارهای استخراج شن و ماسه در مقیاس معمولی حدود 5/0 تا 40 تن در روز ذرات معلق به رودخانه تخلیه می شود.
ذرات معلق می توانند دو اثر عمده روی محیط زیست برجای گذارند:
پرکردن شکاف های طبیعی موجود در لایه زیرین بستر و همین طور محل رویش های گیاهی که برای برخی از گونه های بی مهرگان و ماهیان بسیار حیاتی است. در بدترین شرایط رسوبگذاری ذرات معلق منجر به ته نشینی لای در کف بستر شده و کاملاً لایه زیرین بستر (لایه اولیه) را لای اندود کرده و می پوشانند.کاهش نفوذ نور در آب به ویژه اشعه آبی که بیشترین فایده مندی را برای فتوسنتز دارد.
پیامدهای برداشت شن و ماسه برگیاهان آبزی
کدری آب و ته نشست لای و لجن در طبقات زیرین و ناپایداری بستر رودخانه ها سبب می شود که جمعیت گیاهان آبزی نظیر جلبک ها و ماکروفیت ها کاهش یابد و در نتیجه روی تراکم و متابولیسم زیستمندان اثر بگذارد. مطالعات انجام گرفته روی اجتماعات دیاتومه هایی اپی فیت رودخانه ها نشان می دهد که میزان جذب انرژی نوری با تراکم مواد رسوبی معلق در آب متناسب است. مشاهدات انجام گرفته نشان می دهد که جذب انرژی نوری بین سطح آب و عمق 40 سانتی متری زمانی که بار مواد رسوبی معلق رودخانه 15 میلی گرم در لیتر باشد 50 تا 60 درصد است، درحالی که با افزایش بار مواد رسوبی معلق رودخانه به 50 میلی گرم در لیتر میزان جذب به 60 تا 80 درصد می رسد. بررسی ها نشان می دهند که کدری رودخانه سبب کاهش تراکم جمعیت دیاتومه ها می گردد. میزان کاهش 54 تا 94 درصد متغیراست که بسته به فصل و مسافت محل تخلیه تغییر می کند. به علاوه در مقایسه با سرآب رودخانه میزان کلروفیل50 تا 70 درصد و تولید اولیه 27 تا 75 درصد در پایاب رودخانه کاهش نشان می دهد. وجود عوامل رسوبی معلق سبب ته نشینی لای و لجن روی گیاهان شده و تبادل گازی را محدود کرده و فعالیت های فیتوسنتیک کاهش می یابد و در بلند مدت خفگی بوجود می آورد. در سال 1976 پیامدهای ناپایداری بستر رودخانه دالس و اثرات جابجایی ناهمواریهای کف بستر در ناحیه فرسایش قهقرایی و در مرحله حمل رسوب ذرات سیلت شنی مورد بررسی قرار گرفت. پیامدهای پدیده های فوق سبب از بین رفتن یا محدد شدن اجتماعات ماکروفیت هایی نظیر انواع زیر گردید:
Myriophyllum Spicatum, Nuphar Luteum, Ceratophyllum Demersum.
به طور کلی می توان گفت توسعه گیاهان آبزی که تولید اولیه رودخانه را تشکیل داده و بقاء سطوح بالای زنجیره غذایی اکو سیستم های رودخانه ای را تضمین می کنند و ضمناً از عوامل تشکیل دهنده زیستگاه های آنها می باشند در اثر افزایش بار رسوبی مواد معلق رودخانه ها محدود گشته یا حتی در اثر فعالیت های بی رویه بهره برداری از شن و ماسه متوقف می گردد.رواناب های که در اثر آب شویی شن و ماسه بعداز بهره برداری وارد رودخانه های می شوند ممکن است دارای تراکم زیادی از ذرات ریز باشند. رسوبات و نهشته های حاصل از این منابع میزان نفوذ نور بداخل آب را کاهش داده و سرانجام ته نشینی این ذرات ریز، بستر رودخانه را زیر لایه ای از نهشته قرار می دهد. پیامدهای رسوب مواد ریز و معلق سبب اختلال در تنفس و فتوسنتز گیاهان آبزی غوطه ور (Submerge Plants) در آب شده، میزان رشد آنها را کاهش داده و در نهایت سبب مرگ آنها می شود. با کاهش وسعت این زیستگاه های حیاتی، بسیاری از جانوران آبزی پناهگاه خود را در برابر طعمه خواران از دست می دهند. بعلاوه مناطق تغذیه ای و تولید مثل آبزیان می باشد. جمعیت زیست مندانی مانند نرم تنان که باید به سنگ ها، قلوه سنگ ها و ریگ های صاف و هموار بچسپند طی این فرایند کاهش یافته و گونه های مقاوم تر فرصت خواهند یافت جای آنها را بگیرند. ماهیانی که دربرابر شرایط تخریب یافته تحمل پذیری کمتری دارند دراین فرایند از بین رفته و جای خود را به ماهیان نامرغوبتر و یا بعبارت بهتر مقاومتر خواهند داد. آبزی پروری (اعم از نرمتنان یا پرورش ماهیان) نیز دربرابر افزایش سطح رسوبات معلق بسیار حساس است. زمانی که میزان تراکم مواد معلق بالا باشد آبشش های ماهیان را مسدود کرده و از کار می اندازد. بعلاوه مکانیسم های پالایشی و فیلترکننده نرمتنان را مختل می کند اثرات تنش های حاصل از مواد معلق همراه با صدمات مکانیکی بر روی بافتهای حساس ممکن است باعث شیوع بیماریها و افزایش مرگ و میر در ذخیره و موجودی مراکز پرورش آبزیان گردد.
نتیجه گیری
طبق بررسی های انجام شده می توان به این نتیجه رسیدکه: برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه ها، از نظر فعالیت های اقتصادی و توسعه جغرافیایی نقش به ظاهر مناسبی دارد؛ اما بهره برداری های غیر اصولی از بستر رودخانه ها، باعث بروز پیامدها و عوارض منفی می شود که از جمله آن میتوان به تغییر عرض و ارتفاع رودخانه، از بین رفتن تاسیسات آبی و پل ها، خطر جاری شدن سیل و انقراض نسل موجودات آبزی اشاره کرد.
– انتخاب محل برداشت مصالح رودخانه ای ، موضوعی درخور اهمیت و توجه می باشد. به همان اندازه که برداشت غیراصولی به انحراف و جابه جائی رودخانه و تخریب اراضی کشاورزی و باغات حاشیه آن کمک میکند ، برداشت صحیح و منطقی مصالح میتواند در تثبیت رودخانه و افزایش ظرفیت سیل گذری آن موثر باشد. برداشت از بارها یا پشته های رسوبی بستر رودخانه میتواند به اصلاح مقطع رودخانه و افزایش ظرفیت آبگذری آن کمک کند.
– برداشت مصالح از بازه های مستقیم که در مجاورت سازه های رودخانه ای نباشند از تمایل رودخانه به خمیده شدن آن و تمرکز جریان به کناره ها و تهدید تاسیسات حاشیه ای می کاهد.
– یکی دیگر از محل های برداشت شن و ماسه ، کناره داخلی پیچ های رودخانه می باشد. به طورکلی رودخانه ها در عبور از پیچ ها به سمت کناره خارجی پیچ گرایش داشته و در عوض در کناره داخلی پیچ رسوبگذاری میکند . به همین جهت برداشت از کناره پچ داخلی به افزایش ظرفیت رودخانه کمک خواهد کرد.
پیشنهادات
راه های کاهش اثرات برداشت شن و ماسه
هر نوع تلاشی که برای کاهش یا حذف پیامدهای برداشت شن و ماسه انجام گیرد باید در جهت دستیابی به تعادل طبیعی باشد.از این رو ضروری است که نه تنها نقش بیولوژیکی رسوبات در اکوسیستم بلکه منشاء رسوبات و دینامیک فضا زمان نیز مورد توجه قرار گیرد.برداشت شن و ماسه پیامدهای کیفی زیادی در بر دارد ، که در سرنوشت اکوسیستم های رودخانه ای نقش تعیین کننده دارند.صدماتی که برداشت شن وماسه به محیط زیست رودخانه ها وارد می کند به موقعیت ، روش و نحوه فعالیت های مربوط به برداشت از بستر رودخانه ها بستگی دارد.با توجه به اثرات گاها غیر قابل جبران اختلالاتی که طی برداشت شن و ماسه به رودخانه ها وارد می شود لازم است موارد زیر به طور جدی مورد توجه قرار گیرند.
1- محدود کردن کامل میزان برداشت شن و ماسه رودخانه ای .
2- جدا کردن منطقه فعالیت های برداشت و مجرای آبریز.
3- ممنوعیت برداشت شن و ماسه در تمامی نواحی که از نظر بیولوژیک حساس هستند. به ویژه در موارد زیر:
3-1- رودخانه هایی که عمدتا به دلیل وجود سد ، حمل مواد رسوبی در آنها وجود ندارد یا بسیار کم است .
3-2- رودخانه هایی که مورد که مورد استفاده ماهیان مهاجر قرار دارد . به ویژه به بسترها و مناطق تخم ریزی این ماهیان باید توجه خاصی نمود.
3-3- رودخانه هایی که به دلیل وجود گونه های خاصی حائز اهمیت هستند.
4- محدود کردن مجوزهای برداشت شن و ماسه در یک دوره معین و نظارت واقعی بر حسن اجرا.
5- نظارت مناسب و بازدارنده ، بر حجم برداشت متناسب با مجوز صادر شده .
6- موظف کردن بهره برداران به احیاء محیط زیست رودخانه پس از خاتمه فعالیت .
7- محدودیت برداشت مواد آبرفتی در دشت های سیلابی.
8- در مورد متقاضیان جدید برداشت شن و ماسه ، باید پیامدهای برداشت مورد ارزیابی قرار گرفته و نتیجه آن قبل از صدور مجوز مشخص گردد.
منابع
1-امیری تکلدانی٬ ابراهیم و اصغر عزیزیان٬1389٬ تعیین مکانهای مناسب جهت برداشت مصالح رودخانه ای با استفاده از مدل عددی HEC-RAS 4.0٬ کنگره ملی مهندسی عمران٬ مشهد٬ دانشگاه فردوسی مشهد.
2- دانشفر، مهرنوش و ابراهیم محمدی، 1385، بررسی معادن شن و ماسه رودخانه ای و راههای جایگزین کردن آنهـا بـا معـادن شن و ماسه کوهی، هفتمین سمینار بین المللی مهندسی رودخانه، اهواز، سازمان آب و برق خوزستان، دانشگاه شهید چمران اهواز، http://www.civilica.com/Paper-IREC07-IREC07_363.html
3- روزخش.پ ،مهدی .ح و محمد رضا. غ.بررسی پائین افتادگی رودخانه کن در اثر برداشت شن وماسه در پائین دست خط آهن تهران-تبریز. هفتمین
سمینار بین المللی مهندسی رودخانه.دانشگاه شهید چمران اهواز.1385
4- صالحی نیشابوری . ع ،( 1381 ) ، اثرات برداشت شنوماسه از رودخانهها، سمینار بررسی اثرات بهرهبرداری از مصالح رودخانهای،وزارت نیرو
5- معماری. ع ،حبیب نژاد روشن.م. مقایسه آورد رسوبی با مقدار برداشت شن و ماه در رودخانه فاروب رومان نیشابور و بررسی تاثیر برداشت بر حریم
رودخانه. هفتمین سمینار بین المللی مهندسی رودخانه.دانشگاه چمران اهواز.1385
6- محمدی.ا ، علیرضا. ب . بررسی و شناخت تغییرات مورفولوژیکی رودخانه گرگانرود.هفتمین سمینار بین المللی مهندسی رودخانه.دانشگاه چمران
اهواز. 1385
7-نکویی مهر، محمد و زهرا الیاسی، 1392، بررسی اثرات بهره برداری های بی رویه از شن و ماسه بستر رودخانه ها در تخریب محیط زیست، کنفرانس ملی مخاطرات محیط زیست زاگرس، خرم آباد، اداره کل مدیریت بحران استانداری لرستان، انجمن مهندسی محیط زیست زاگرس، http://www.civilica.com/Paper-CEZ01-CEZ01_002.html
8-نورمهناد .ن ، صمدی بروجنی .ح ،موسوی.م ،زمانی.ع .بررسی رودخانه خشکه رود از سرشاخه های کارون علیا در زمان قبل و بعد از برداشت شن وماسه از بستر آن.ششمین کنفرانس هیدرولیک ایران.دانشگاه شهرکرد1386.
9-نیک منش، محمدرضا، 1385، فرسایش بستر و ساحل رودخانه ها در اثر برداشت مصالح رودخانه ای، اولین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست، http://www.civilica.com/Paper-CEE01-CEE01_001.html