باسمه تعالی
جمهوری اسلامی ایران
اداره کل آموزش و پرورش استان ….
اداره آموزش و پرورش شهرستان ….
عنوان اقدام پژوهی :
چگونه توانستم خلاقیت دانش آموزان کلاس اول را پرورش دهم ؟
نام و نام خانوادگی مولف اول/مجری اصلی :
….
پست سازمانی : آموزگار
رشته تحصیلی : ….
آخرین مدرک تحصیلی …..
دوره تحصیلی : ابتدایی
سمت فعلی : آموزگار
شماره پرسنلی : ….
موضوع پژوهش :
چگونه توانستم خلاقیت دانش آموزان
کلاسم را پرورش دهم ؟
اقدام پژوه :
…..
مقدمه :
از اهمیت خلاقیت همان بس که در قرآن کریم 250 بار از آفرینش ، خلق و آفریدن در هستی گفته شده است و هر پرتوی از هستی برگ زرین خلق و زایش جدید را در بطن خود به همراه دارد. . لذا خلاقیت یک موهبت الهی است که در فکر ، اندیشه و قلم، رفتار و عمل انسان در زندگی و محیط کار جلوه پیدا می کند و اگر زمینه ی بسط ، تربیت و تمرین این موهبت الهی و قدرت مغزی فراهم نگردد از یک نعمت فوق العاده مهم و کلیدی محروم مانده ایم به طوری که زیان آن را در ابعاد و صور گوناگون در زندگی فردی و اجتماعی خواهیم چشید .
به اعتقاد اکثریت قریب اتفاق صاحب نظران و متفکران حوزه های مختلف فرهنگی سیاسی ، اجتماعی ، و اقتصادی در دنیای جدید، آموزش و پرورش نقش بی بدیل در فرایند توسعه و بالندگی کشورها وملت ها ایفا می کند . به عبارت دیگر ، راه درمان بسیاری از دردهای جامعه را باید در آموزش و پرورش جستجو کرد ، همچنان که خلاقیت و نوآوری در صنعت را باید در دوران کودکی و نوجوانی جست و جو کرد لذا در پاسخ به این ندا گسترش خلاقیت و نوآوری در صنعت را در جامعه آموزش و پرورش ، معلمان باید پیش گام شوند . با توجه به این که خلاقیت می تواند شکننده محدودیت ها ، برازنده ناتوانی ها ، شکافنده ناشناخته ها ، یابنده نا دانستنی ها باشد و نظریه این که با استفاده از خلاقیت می توان مرز بین دانستن و توانستن را از میان برداشت و فاصله بین قوای بالقوه و توانایی های بالفعل انسان را به حداقل رساند و با عطف به این مطلب که یکی از دلایل عمده پس رفتگی دول مختلف ، میزان سرمایه گذاری و بهره گیری از نیروها خلاق است وعلاوه بر این ها ، با توجه به این که حل معضلات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، کشور در گرو وجود اندیشه های خلاق است . پس ضروری است که تمامی معلمان ، مدیران و والدین ما باید همه در تمام عرصه های علمی تربیتی خویش نوآوری و روز آوری داشته باشد و هم زمینه رشد و شکوفایی استعدادهای خلاق دانش آموزان را فراهم آورند و هم چنان طرحی در اندازند که رشد استعدادهای خداداد بشر تامین گردد.
توصیف وضعیت موجود و بیان مساله :
اینجانب …. آموزگار کلاس …. دبستان …..با شروع فصل پائیز ، سال تحصیلی جدید هم آغاز شد . امسال به امید خدا سال تحصیلی را آغاز نمودم و امیدوار بودم بتوانم با تغییر محیط کاری خود، هم بار علمی خود، و هم دانش آموزان را افزایش دهم . با تقسیم شدن کلاس ها مسئولیت پر بار کلاس پنجم به من واگذار شد . با توجه به تجربه و تدریس چند ساله در این پایه شاید تکرار دوباره آن برایم خسته کننده و تکراری می بود . اما از همان ابتدای سال تحصیلی تصمیم گرفتم امسال را با شیوه جدید شروع نمایم تا هم برای دانش آموزان و هم خودم تنوعی باشد و هم کوچکترین تغییر در روش خود و دانش آموزان بوجود آورده باشم .
با گذشت چندین هفته از شروع سال تحصیلی و همچنین با توجه به تعاریفی که از خلاقیت در کتب گوناگون مطالعه کرده بودم، در دانش آموزان روحیه ی خلاقانه را کمتر مشاهده کردم. شاید به این دلیل باشد که تاکنون فرصتی برای آنها در این زمینه بوجود نیامده بود. با توجه به این که هدف آموزش و پرورش در همه سطوح تحصیلی علی الخصوص در دوره ابتدایی ایجاد توانایی های آفریننده در دانش آموزان است و هسته اصلی تحول در نظام آموزش و پرورش خلاقیت است ودر دنیای پر تغییر قرن بیست و یکم ایجاد خلاقیت در دانش آموزان مهمترین مسئولیت پرورشی آموزشگاه ها می باشد . پس وظیفه خود دانستم به عنوان معلمی که نقش کلیدی و اساسی در این زمان دارد ، محور کار خود را بر روی خلاقیت دانش آموزان قرار بدهم چرا که پرورش استعدادهای فطری دانش آموزان از مسایل بسیار مهمی است که باید مورد توجه معلمین قرار بگیرد . علی الخصوص دوران ابتدایی که تمام صفات اکتسابی و الگوها رفتاری در این زمان اخذ می شود و شخصیت واقعی کودک بر اساس همین مسائل شکل می پذیرد . مطلبی می خواندم که طی تحقیقات به عمل آمده ، مشاده شده که تمام مواهبی که در دوران کودکی کم و بیش در همه افراد وجود دارد و به صورت رفتارهای فی البداهه خلاق ابراز شده ، پس از مدتی دچار کاستی یا رکود گردیده است که باید گفت عامل اصلی اتلاف یا به فراموش سپردن این مهارت ها ، مربیان می باشند پس معلمی در زمان حاضر ، مهارتی است تغییر دهنده ، شکافنده ، توان بخش ، و درمانگر ، اگر هر معلم نتواند مسلماً از دنیای پر تغییر و پر شتاب جامعه جهانی عقب می ماند . با این وجود در همان ابتدای سال فکر می کردم که اگر هر معلمی در هر سال از تدریس خود حداقل بتواند کوچکترین تغییر در روش خود و دانش آموزان بوجود آورد آنوقت آموزش و پرورش ما پیشرفت خواهد کرد. پس باید نگرش معلمان عوض شود و به قول معروف : چشم ها را باید شست ، جور دیگر باید دید. همین فکر و نگرش مبنای پژوهش من قرار گرفت و مرا بر آن داشت به گونه ای عمل نمایم که قالب های کلیشه ای را شکسته و روشهایی در جهت پرورش خلاقیت دانش آموزان در پیش بگیرم . پس این مساله را برای خود اینطور عنوان نمودم که
چگونه می توانم خلاقیت دانش آموزانم را پرورش بدهم؟
گردآوری اطلاعات و شواهد :
همزمان با این فکر ، که چگونه می توان روحیه خلاقیت و نوآوری را در بین دانش آموزان پرورش داد تصمیم گرفتم ابتدا موضوع را با مدیر مدرسه در میان بگذارم . مدیر مدرسه ضمن استقبال از این ایده قول داد که در اولین فرصت موضوع را در شورای آموزگاران مطرح کند ، تا در سایه همفکری با یکدیگر بتوانیم راه حل مناسبی برای این موضوع ارائه دهیم . از این بابت خوشحال شدم زیرا بارها دیده ام که خلاق ترین کارها در مدارسی بر خواسته است که نه تنها مدیران آنها فعالیتهای خلاقی را تشویق نموده بلکه از معلمین آنها نیز انتظار فعالیت جدید داشتند و آماده شنیدن و دریافت اندیشه ها جدید و بدیع می باشند .
همین امر باعث شد که بعضی از معلمان پایه های دیگرنیز در این موضوع سهیم شوند و با نسیم تازه ای محیط خشک مدرسه و کلاس هایی را که معمولاً با روش انتقال معلومات به صورت یک طرفه،از طریق معلم به دانش آموز اداره می شد با طراوت و شاداب سازند.
طی نشستی که با همکاران خود در مدرسه داشتیم تصمیم بر این شد که ابتدا عواملی که مانع پیشرفت خلاقیت و نوآوری در دانش آموزان می گردد ، بررسی گردد. طی صحبت ها و نتیجه یری از صحبت های آنها عوامل فردی و عوامل اجتماعی را از موانع خلاقیت بر شمردند که هر کدام از این عوامل خود در برگیرنده عوامل دیگری می باشد .
طی صحبتی که با سایر معلمان مدارس دیگر داشتم . بعضی از مدیران و معلمان آن مدارس نیز همین موانع را به عنوان موانع خلاقیت مطرح کردند که در این میان نقش عوامل اجتماعی را بسیار مهم دانستند .
موارد مطرح شده تا حدودی موانع خلاقیت را روشن نمود . اما برای آن که یافته های من پایه و اساس علمی و تحقیقاتی داشته باشد تصمیم گرفتم تا در بین کتابها ومنابع علمی و تحقیقاتی موجود در کتابخانه و سایت های اینترنتی مطالب را به شکل علمی بررسی نمایم . طی جست و جو در سایت های اینترنتی به این مهم دست یافتم که : محققان معتقدند همه انسان ها در کودکی از استعداد خلاقیت برخوردارند . اما نبود محیطی مناسب و بی توجهی به این توانایی و عدم تقویت آن مانع ظهورش می شود . محیط مساعد برای ایجاد رفتارهای خلاق را می توان از راه های گوناگون به وجود آورد و باید آن را بر اساس اصولی بنا کرد که به رفتار خلاق منجر می شود . خانواده از عوامل مهمی است که در رشد و پرورش تفکر و رفتار خلاق می تواند نقش مثبت یا منفی داشته باشد . در خانواده هایی که به کودک تا حدی استقلال داده می شود و همچنین در مورد سئوالاتی که کودک می پرسد تا حد امکان او را راهنمایی و تشویق به یافتن پاسخ می کنند . خلاقیت رشد می کند . این دسته از والدین عقیده دارند که فقط از طریق رفتارشان است که می توانند احترام کودک را به خود جلب کنند . اما خانواده ای که هرگز به کودک آزادی عمل نمی دهد . به طوری که در مورد کوچک ترین مسائل و کارها باید نظر والدین را بپرسد . در چنین خانواده ای علاقه و استعداد کودک فدای والدین می شود و آن ها هستند که برای کودک برنامه ریزی می کنند و تصمیم می گیرند . به کنجکاوی و سئوالات کودکانه اهمیت نمی دهند از او می خواهند مانند افراد بزرگسال و عاقل باشد و …
در این خانواده نیروی تفکر و خلاقیت کودکان در همان مراحل اولیه خاموش می شود و فرصتی برای بروز و شکوفایی نخواهد داشت. بنابراین خانواده می تواند هم محل بروز و آشکار شدن و پرورش استعدادها و خلاقیت کودکان باشد و هم محلی برای نادیده گرفتن و غفلت از بروز استعدادها . همچنین اگر به استناد نظر ژان پیاژه ، هدف اصلی آموزش و پرورش ، به ویژه آفرینش انسان ها توانا، به انجام دادن کارهای نو و انسان های خلاق بدانیم مدرسه نیز می تواند در خلاقیت دانش آموزان نقش اساسی داشته باشد ، در برخی از مدارس با کودکان به گونه ای رفتار می شود که نه تنها خلاقیت و نیروی سازندگی آن ها رشد نمی کند ، بلکه در همان آغاز راه ، از رشد و نمو باز می ماند . ارنست دیمنه می گوید : همه کودکان تا قبل از ورود به مدرسه دارای نیروی تخلیل قوی و تفکر زنده از واقعیت اند . اما دیری نمی پاید که این حس زیبا و فهم خلاق از جهان هستی ، در هیاهوی آموزش رسمی مدرسه رنگ می بازد .
تجزیه و تحلیل اطلاعات :
برای آن که مجموع اطلاعات جمع آوری شده را مورد تجزیه و تحلیل قراردهم ، تصمیم گرفتم موانع و عللی را که طی نشست با همکاران و بررسی منابع و کتب به آن دست یافته بودم . را با دو نفر از اساتید تعلیم و تربیت در میان بگذارم ، تا در سایه همفکری با آنها اطلاعات بیشتری کسب نمایم .
نتایج حاصله از تجزیه و تحلیل اطلاعات که طی مصاحبه با اساتید در مورد خلاقیت و نوآوری دانش آموزان بدست آوردم به قرار ذیل است :
عوامل گوناگونی وجود دارد که در تمام مراحل زندگی ، از بدو تولد کودک تا بزرگسالی می توانند به اشکال مختلف خلاقیت فرد را با مانع رو به رو سازند . برخی از این عوامل جنبه ی فیزیولوژیکی دارند و مستقیماً بر کنش های عمومی ذهن فرد تاثیر منفی می گذارند و فرایند رشد تفکر او را متوقف و یا دچار اختلال می کنند نظیر اختلالات ارثی و یا ضایعات جسمانی و روانی که البته شامل درصد کمی از افراد می شود . اما عوامل دیگری نیز وجود دارد که مستقیم یا غیر مستقیم خلاقیت فرد را تحت تاثیر قرار می دهند و سبب تضعیف یا تخریب آن می شود . این دسته از عوامل را می توان تحت عنوان موانع محیطی خلاقیت نام گذاری کرد . برخی از این موانع منشا خانوادگی دارند . یعنی در جریان تعامل کودک با والدین و محیط خانه پدید می آیند تعدادی دیگر از این موانع برخاسته از محیط تحصیلی فرد می باشند و در طی تعامل او با معلم یا مربی و همچنین سایر هم سالان خود در محیط های آموزشی بر خلاقیت وی تاثیر مخرب می گذارند . اما از این دسته موانع محیطی خلاقیت از همه مهم تر است و می تواند نقش بسزایی در پرورش خلاقیت داشته باشد . طی تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده موانع خلاقیت در محیط خانواده و محیط مدرسه را به صورت نمودار زیر می توان خلاصه کرد .
تاکید بر جنسیت تاکید والدین بر هوش دو حافظه کودک بیهوده شمردن تخیلات کودک
ایجاد رقابت میان کودک محدود کردن کنجکاوی کودکان
عدم شناسایی علایق درونی کودک
قرار دادن قوانین خشک در منزل عدم وجود حس شوخ طبعی در محیط منزل
عدم آشنایی والدین با خلاقیت تحمیل نقش بزرگسالان به کودک
انتقال مکرر از رفتار کودک
نمودار شماره 1 موانع خلاقیت در محیط خانواده
عدم توجه به فقدان امکانات بیهوده شمردن تخیلات کودک
تفاوتهای فردی اهداف و محتوای کتاب های درسی نحوی ه نگرش دانش آموز
روش تدریس سنتی و معلم محور
عدم پذیرش ایده های جدید تاکید زیاد بر نمره دانش آموز
تمسخر به خاطر ایده یا نظر اشتباه مقررات خشک و انضباطی
ارائه ی تکالیف درسی زیاد به دانش آموزان اهمیت ندادن به توانایی حل مساله
نمودار شماره 2 موانع خلاقیت در محیط مدرسه
با توجه به نقش اساسی عوامل محیطی در رشد و پرورش خلاقیت حال می بایست به تقویت این عامل پرداخت و برنامه های خود را پیرامون دو عامل محیطی ( یعنی خانواده و مدرسه ) قرار داد . به همین منظور برای پیش بینی برنامه های لازم در جهت رشد و پرورش خلاقیت دانش آموزان با همفکری ایده هایی را در قالب طرح زیر ، طراحی نموده ،که ارزش هر ایده بر اساس چند مشخصه تعیین می شود . مشخصاتی همچون " اقتصادی و مقرون به صرفه بودن " " قابلیت اجرا " و " عملی بودن " " قانونی بودن " " نو بودن " و " زمان مورد نیاز " از جمله مشخصاتی بود که می توانست ارزش هر ایده را بر اساس نمرات 0 تا 5 مشخص کند که پس از محاسبه کلی ایده ارزشمند مشخص می گردید . لازم به ذکر است که همکارانی که متقاضی اجرای این طرح بودند به طور جداگانه این ایده ها را بررسی نموده و بر اساس امکانات و توانایی خود به برنامه ریزی در جهت ایده ارزشمند خود می پرداختند .
ایده ها
زمان مورد نیاز
عملی بودن
مقرون به صرفه بودن
قانونی بودن
نو بودن
1- به جای تدریس درس به پرورش خلاقیت بپردازیم
1
0
1
0
3
2- روش های پرورش خلاقیت را در قالب مطالب درسی استفاده کنیم
1
4
4
5
5
3- در جلسه والدین را دعوت کنیم و برای رشد خلاقیت دانش آموزان برنامه ریزی کنیم
3
5
4
5
5
4-جلسه آموزش خانواده مدرسه به آموزش و پرورش خلاقیت اختصاص دهم
4
5
5
5
3
5-از یک متخصص در زمینه خلاقیت دعوت کنیم که طرح های ما را بررسی و زیر نظر بگیرد
3
4
3
5
4
6- با کمک نمایندگان والدین و همکاری یک متخصص خلاقیت انجمن پرورش خلاقیت مدرسه را راه اندازی کنیم
2
3
3
2
5
کاملاً متناسب = 5 کاملاً نامتناسب = 0
با توجه به مطالب بیان شده می توان به روشهای ذیل عمل کرد :
در زمینه خانواده :
1- بالا بردن سطح آگاهی والدین در جهت رشد و پرورش خلاقیت فرزندانشان از طریق آموزش
2- پذیرش تخیلات کودک و احترام به عقاید و نظریه و ساخته های دانش آموزان
3- تامین آزادی مناسب و استقلال روانی و فردی کودک و پرهیز از قوانین خشک در منزل
4- پرهیز از انتقاد مکرر از رفتار های کودک
5- شناسایی علایق درونی کودک
6- ایجاد جو احترام آمیز در خانواده و پرهیز از مقایسه کودکان با یکدیگر
7- تشویق فعالیت های خلاق در خانواده و الگو بودن خانواده در زمینه خلاقیت
در زمینه مدرسه روش های تدریس فعال چون
1- استفاده از حل مساله و پرسش و پاسخ در تدریس
2- آشنا شدن معلم با مفاهیم خلاقیت و راهکارهای پرورش و تقویت آن در دانش آموزان
3- بوجود آوردن امکانات لازم برای انجام فعالیت های خلاق دانش آموزان
4- توجه به تفاوت های فردی دانش آموزان
5- ارائه تکالیف درسی متنوع جهت پرورش قوه تخیل و خلاقیت دانش آموزان
6- علاقه مند کردن دانش آموزان به مطالعه
7- عدم تاکید زیاد بر نمره و ارزشیابی
8- قرار ندادن قوانین خشک و افراطی در محیط مدرسه
9- تشویق و توجه به نکات مثبت دانش آموزان
10- توجه به سئوالات عجیب و غریب دانش آموزان
ارائه راه حل موقتی و اجرای آن
با تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده از منابع تحقیقاتی و اساتید تا حدودی زیادی موانع خلاقیت و عوامل موثر در پرورش خلاقیت دانش آموزان و راه های آن مشخص شد . حال می بایست با توجه به نتایج بدست آمده راه حلی را ارائه می نمودم تا از این طریق بتوانم به هدف مورد نظر دست یابم بنابراین از طریق همفکری و تبادل نظر با همکاران تصمیم گرفتیم برنامه ای تهیه نماییم که دانش آموزان را به خواسته های مورد نظر برساند.
گامهای که در این جهت برداشته شد عبارتند از:
گام اول : خانواده و اولیا ء
بر اساس نتایج بدست آمده خانواده مهمترین نقش را در کنترل و هدایت تخیل و ظهور خلاقیت دارد . اگر خانواده فرصت های لازم را برای سوال کردن، کنجکاوی و کشف محیط به کودکان بدهد زمینه رشد خلاقیت فراهم می شود . به همین دلیل اولین گام را در این جهت برداشتیم. معلم علاقمند در هر پایه والدین دانش آموزان خود را دعوت کرده و برنامه های که برای رشد خلاقیت دانش آموزان لازم بود به مرحله اجرا بگذارد را به اطلاع آنها رسانده همچنین دو مورد از کلاسهای آموزش خانواده مدرسه را به آموزش و پرورش خلاقیت کودکان و دانش آموزان پرداخته و اطلاعات لازم توسط مدرسین آموزش خانواده به اطلاع اولیا ء رسانده شد.در آن جلسات آزمونی تهیه کردیم که به آنها کمک می کرد تا بدانند محیط منزل فرزندانشان تا چه حد از انگیزه درونی و خلاقیت فرزنداشان حمایت می کند . که هر اولیاء به سوالات پاسخ می داد . پاسخ تمام سوالات به صورت درست و نادرست بود . پس از پایان آزمون پاسخی سوالات را برای اولیا نوشتم که این نشان دهنده این بود . اگر پاسخ های اولیا ء با پاسخ های ما مطابقت داشته باشد. .مطمئنا محیط اولیا از خلاقیت کودکان حمایت می کرد . و پاسخ های که متفاوت بود نشان دهنده زمینه های برای تلاش در جهت بهبود محیط می باشد.
1- فرزندمان در منزل باید آرام باشد.
2- فرزندمان را تشویق می کنیم که خلاق باشد.
3- فرزندمان دلایل قوانینی را که در منزل وجود دارد می داند.
4- فرزندمان برای انجام دادن کار خوب تحت فشار زیادی است..
5- در کارها آزادی عمل دارد.
گام دوم : مدرسه
در سطح مدرسه نیز برنامه های ذیل را با همفکری بعضی از همکاران ارائه دادیم و به اجرا در آوردیم :
1- اجرای طرح زنگ خلاقیت :
زنگ خلاقیت ساعت خاصی است که در کنار سایر دروس به خلاقیت اختصاص داده می شود تا ضمن توجه اولیای کودکان به مساله مهم خلاقیت و نوآوری فضای مناسبی برای حفظ و ادامه خلاقیت کودکان پدید آورد .
این زنگ بستری برای تحقق و شکوفایی خلاقیت کودکان بود و بهترین حالت برای برگزاری زنگ خلاقیت ، اجرای آن در طبیعت و یا محیط های اجتماعی ، حیاط مدرسه و .. بود موضوعات قابل طرح در آن ، تنوع زیادی دارند . اگر این کلاس در فضای خارج از کلاس تشکیل می شد دانش آموزان را گروه بندی نموده و از آن ها درخواست می کردیم که کارهای متفاوتی انجام دهند مثلاً ( یک شهر یا پارک کوچک بسازند و … )
در صورتی که امکان بردن بچه ها به فضایی خارج از کلاس وجود نداشت . حیاط مدرسه و کلاسها پذیرای اجرای بسیاری از طرح های ابتکاری و خلاق شاگردان بود . نمونه کارهایی که در سطح مدرسه قابل اجرا بود به شرح ذیل بود :
– ابداع یک جورچین ( پازل ابتکاری ) ، تهیه نقاشی طنز آمیز گروهی ، تکمیل تصاویر نیمه تمام
– تهیه یک بازی فکری تازه ، تهیه تابلوهای نقاشی بزرگ روی زمین
– ایجاد مزرعه ای روی آب ، اجرای نمایش نامه های فی البداهه ، ساخت وسایل و …
– استفاده از اشیای دور ریختنی از قبیل ظرف خالی مایع ظرفشویی ، شامپو ، لیوان یکبار مصرف ، شیشه نوشابه و …
2- آمیختن عمیق درس ها با هنر :
همانطور که می دانیم در درس هایی مانند ریاضی ، تاریخ ، فارسی و موارد مشابه . ایفای نقش و اجرای نمایش نامه ای مباحث درسی نتایج سودمندی دارد و یادگیری را عمیق تر می کند و این طرحی بود که برای رشد و پرورش قوه خلاقیت دانش آموزان به اجرا در آوردیم همچنین با نقاشی و سایر کارهای هنری در جریان حل مساله چون نمایش عروسکی ، یافتن تصاویر مناسب و نقد و اظهار نظر در مورد یک نمایشنامه و اجرای پانتومیم و اجرای این قبیل کارها با گشودن درهای جهان تخیلات بر روی کودکان اعتماد به نفس و خلاقیت آنان را افزایش دادیم .
3- طرح بازیافت مواد :
در این طرح دانش آموزان به جمع آوری وسایل و مواد دور ریختنی و غیر قابل استفاده می کردند و آنها را در جعبه ای قرار می دادند و در ساعات هنر و یا خلاقیت و یا به عنوان تکالیفی در منزل ، با تخیل خود آنها را تبدیل به مواردی جذاب و ابتکاری تبدیل می کردند .
4-طرح آموزش هنر :
به رغم این واقعیت که یکی از وظایف سرپرستی معلمان مدرسه در دوره ابتدایی شناخت و پرورش استعدادهای مختلف دانش آموزان است ، این امر تا به حال ، به دلیل حجم و گستردگی برنامه های آموزشی و کمبود توجه به دروس هنری به خصوص نقاشی ، مورد غفلت قرار می گرفت در حالی که نقاشی از دروسی است که می تواند به ابراز احساسات و عواطف نهفته ی دانش آموزان و آشکار کردن کمبودها و انتظارات آن بینجامد و به رشد قوه تخیل ، شناخت زیبایی ، احساس آرامش و نشاط ناشی از انجام یک کار خلاق بینجامد . این دبستان توجه به خط و نقاشی ، بخصوص نقاشی آزاد را در جهت کمک به استعدادهای دانش آموزان ، به عنوان وسیله ای برای تبدیل کلاس به محیطی با نشاط و فرصتی برای انجام فعالیت های خلاق مورد توجه قرار داد .
5- انجمن صلح و دوستی :
یکی دیگر از برنامه هایی که برای این منظور به اجرا در آوردیم انجمن صلح و دوستی بود . زیرا برای برخورداری از دنیایی مبتنی بر صلح و تفاهم لازم است افکار و اندیشه های صلح طلبانه در ذهن انسان ها بارور گردد . ایجاد تصور در کودکان در مورد دنیایی که می تواند پر از مهربانی ، تفاهم و دوستی باشد ، تنها در سایه ی آموزشی فراهم می گردد. این صلح دارای جنبه های مختلفی است است : صلح با خود ، صلح با دیگران ، صلح با طبیعت و همچنین هدایت روانی کودکان و ایجاد امنیت در آنان جز در سایه ی تفاهم و نزدیکی معلم با شاگردان و اولیاء و شناخت انتظارات متقابل خانه و مدرسه میسر نیست .
این مدرسه از طریق تشکیل گروه های صلح و دوستی در مدرسه با شرکت مدیر ، معلمان و اولیاء قدمی به سوی تفاهم و همبستگی بین گروه های ذی نفع در مدرسه برداشته است .
6- احیای فضای سبز و ایجاد محیطی با نشاط برای یادگیری :
با توجه به این که زندگی در طبیعت و پرورش در دامان سبز آن به تلطیف روحیه ی کودکان کمک می کند و آگاهی از عظمت پروردگار به خاطر خلق زیبایی های طبیعت ، احساسی مطلوب در مورد زندگی و بالطبع کار و فعالیت در آنان به وجود می آورد ، با همکاری مدیر مدرسه و همکاران و مشارکت والدین دانش آموزان ، بودجه ای را برای احداث فضای سبز ، خرید گل و نهال و احیای فضای سبز مدرسه تخصیص دادیم . همچنین ، با استفاده از رنگ های زنده و شاد بخش موسیقی مورد علاقه کودکان در ساعات ورزش ، هنر و زنگ تفریح و ترتیب دادن فعالیت های ورزشی ، هنری و مسابقات مختلف ، فرصت هایی برای شادی کودکان و ابراز استعدادها و خلاقیت آنان فراهم کردیم .
گام سوم : معلم
معلم در کلاس درس به عنوان الگو می تواند بر روی خلاقیت دانش آموزان تاثیر بسزایی داشته باشد از این رو معلمان مجری مدرسه برای رسیدن به هدف مورد نظر برنامه هایی برای خود در نظر گرفتند . برنامه هایی که اینجانب محور کار خود قرار دادم به شرح ذیل بود :
1- اولین کار بالا بردن سطح آگاهی خود از طریق مطالعه کتب مختلف در زمینه رشد و پرورش خلاقیت
2- آموزش خلاقیت در روند تدریس خود که در این آموزش موارد زیر قابل توجه بود
– استقلال آموزی – یافتن مساله – بازدید علمی – آموزش برخوردی پژوهشگرانه با مسائل – پرهیز از رقابت – طرح سئوال خلاقانه از هر درس – افزایش پویایی در روابط اجتماعی بین دانش آموزان – بازی های فکری حسی بدنی و منطقی -طرح درس خلاقانه از هر درس
3- استفاده از روش های فعال در امر تدریس چون طرح سئوال ، پرسش و پاسخ و بحث و گفتگو و همیاری و روش تحقیق و نگارش و بارش مغزی(نمونه سناریو تدریس خلاق)
4- ایجاد فضای خنده و بازی در جریان تدریس و توجه به نکات مثبت دانش آموزان
5- آمیختن آموزش با تحرکات بدنی
6- پذیرش تخیلات کودکان
7- توجه به سئوالات عجیب و غریب دانش آموزان و همچنین تشویق دانش آموزان ( پاداش دادن به خلاقیت )
8- آموزش فن آوری ها و روش های حل مساله :آموزش های خلاق به شاگردان ، مانند بارش مغزی ، روش های حل مساله و ایجاد آمادگی برای پذیرش مسائل مهم و حل مشکلات توسط دانش آموزان و …
9- زنگ خلاقیت : اختصاص ساعتی به نام ساعت خلاقیت ، و ساختن وسیله که گاهی وسیله ای به بچه ها ارائه می دادم و از آن ها می خواستم به صورت گروهی تغییری در آن بوجود آورند و چیز جدید بسازند و گاهی هم آن ها را آزاد می گذاشتم تا هر چه دوست دارند بسازند .
10- برپایی نمایشگاهی از دست ساخته های دانش آموزان
11-ایجاد تابلو پیام های سازنده : در گوشه تخته سیاه تابلو کوچکی را به این کار اختصاص داده هر هفته پیامهای مختلفی در آن نوشته می شد و در آخر هفته از دانش آموزان می خواستم که نظر خود را در رابطه با آن پیام بگویند همچنین از دانش آموزان می خواستم خبرهای علمی ، فرهنگی ، ورزشی را از طریق برنامه های علمی ، فرهنگی ، تلویزیون یا سئوال کردن از اطرافیان خود دنبال کنند و هر روز قبل از شروع درس مهمترین خبر روز قبل را اعلام کنند،با این کار نه تنها دانش آموزان با علاقه به چیزهای مهم می پرداختند تا از کاروان خبرهای جدید عقب نمانند بلکه دانش آموزان خود به پیگیری خبرهای مهم می پرداختند .
12- اجرای برنامه ها و تمریناتی جهت پرورش خلاقیت دانش آموزان : هدف عمده تمرینات خلاقیت ، پرورش مهارت های مختلف تفکر خلاق در دانش آموزان بود که هر کدام از این مهارت ها به نوعی در تحقق خلاقیت آن ها نقش دارند .
این تمرینات دانش آموزان را در موقعیتی قرار می دادند که در آن ها می باید چیزی را خلق کند و دانش آموز در انجام آن ها آزادی عمل نامحدودی دارد و همچنین این تمرینات فاقد راه حل و پاسخ های از پیش تعیین شده هستند . بر این اساس می توانستند تفکر دانش آموزان را فعال کنند تا خود او راه پاسخ های متعددی را ایجاد کند که این تمرینات، با توجه به برنامه درسی خود و زمان و شرایط و امکاناتی که در اختیار داشتم قابل استفاده بود. که از طریق روش های زیر قابل اجرا بود :
1- در ساعت کلاس های ویژه خلاقیت
2- اختصاص بخشی از زمان کلاس به انجام تمرینات
3- ادغام برخی از درس ها با تمرینات متناسب با آن درس
4- انجام تمرینات در منزل
اجرای راه حل جدید و نظارت بر آن
راه حل های انتخابی و پیشنهادی را به منظور ایجاد تغییر و بهبود شرایط به اجرا گذاشتم :
– برگزاری جلساتی با اولیاء و همچنین کلاسهای آموزش خانواده در طول سال تحصیلی با عنوان خلاقیت
– استفاده از تمرینات خلاقیت در ساعات درسی به ویژه دروس بخوانیم و بنویسیم و ریاضی
– به کارگیری شیوه های مختلف تشویق جهت بالا بردن روحیه اعتماد به نفس و خودباوری در دانش آموزان
– اختصاصی قسمتی از باغچه گوشه حیاط برای هر کلاس جهت کاشتن گل و بوجود آوردن فضای سبز
– بر پایی نمایشگاهی از کارهای خلاق دانش آموزان
– برگزاری جلسات گردهمایی دوستانه توسط گروه های دانش آموزان در زنگ دایره
– تشویق هر چه بیشتر دانش آموزان به خواندن کتاب و عضو شدن در کتابخانه کلاسی
– انجام بازی های گروهی در ساعت زنگ دایره
وقتی در پایان هفته اول ( اجرای آزمایشی ) شور و شعف و علاقه دانش آموزان را مشاهده کردم و پیشرفت آنها را در یادگیری دروس سنجیدم ، مصمم شدم این برنامه را تا پایان سال تحصیلی ادامه دهم در نتیجه با یک برنامه ریزی تعیین شده برای هفته ی دانش آموزان برنامه ریزی می نمودم و برنامه هایی را برای این منظور آماده می کردم که در طول سال تحصیلی قابل اجرا بود .
– گاهی اوقات برای این که در امر تدریس ، تنوع ایجاد گردد و خستگی بوجود نیاید ، به تقاضای خود دانش آموزان از آن تمرینات برای یادگیری بیشتر و جذابیت کار استفاده می نمودم .
– گاهی اوقات نیز از آن تمرینات به صورت طرحی و به عنوان تکلیف به دانش آموزان داده تا خود به مرحله اجرا در بیاورند .
با انجام این کارها کلاس و مدرسه شور و حال دیگری پیدا کرد که این امر را با حضور و نظارت بر گروههای دانش آموزی در ساعت زنگ خلاقیت متوجه می شدم و اکثر خانواده ها نیز اعلام می داشتند که فرزندانشان در خانه نیز از شور و هیجان خاصی برای انجام تکالیف دارد .
با گذشت زمان ، این طرح تغییر اساسی در اختیار دانش آموزان بوجود آورد که باعث شد که در بارور کردن استعدادهای خلاق دانش آموزان نقش اساسی داشته باشد .
گردآوری اطلاعات شواهد 2 :
گر چه از رفتارها و اظهار نظرهای دانش آموزان و همکاران پیدا بود که تغییر و تحولی در رفتار دانش آموزان بوجود آمده است . برای این که دقیقاً مشخص شود که روشهای به کار رفته شده موثر بوده است یا نه تصمیم گرفتم درباره آنچه انجام داده ام اطلاعات عینی و موثق جمع آوری کنم . در یک جلسه مشترک با معلمان راه هایی را برای مطرح شدن از نتایج کار پیش بینی کردیم . از آن جمله :
1- اظهار نظر همکاران و معلمان در مورد رفتار دانش آموزان و مقایسه رفتار آنها نسبت به قبل
2- مقایسه پیشرفت تحصیلی دانش آموزان بعد از اجرای طرح خلاقیت در مدرسه
3- نظر خواهی کتبی و حضوری از والدین و اظهار نظر در مورد رفتار فرزندانشان در منزل و …
4- نظر خواهی کتبی و شفاهی از دانش آموزان و سنجیدن وضعیت قبلی دانش آموزان
فرم نظر سنجی از همکاران و معلمان در مورد وضعیت رفتاری دانش آموزان
1- رفتار دانش آموزان کلاستان نسبت به قبل چگونه است
خوب متوسط ضعیف
2- آیا برنامه های مورد نظر بر پیشرفت درسی دانش آموزان تاثیر داشته است ؟
خوب متوسط ضعیف
3- وضعیت کلی مدرسه را چگونه می بینید ؟
خوب متوسط ضعیف
4- برنامه ها و اقدامات انجام شده چه تاثیری بر رفتار دانش آموزان داشته است ؟
خوب متوسط ضعیف
فرم نظر سنجی از اولیاء در مورد وضعیت رفتاری فرزندانشان :
1- رفتار فرزندتان نسبت به قبل چگونه است
خوب متوسط ضعیف
2- برنامه ها چه تاثیری بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان داشته است ؟
خوب متوسط ضعیف
شواهد جمع آوری شده در این مرحله نشان می داد که 80 % معلمان و 80% اولیا از وضعیت رفتاری دانش آموزان رضایت داشتند و اجرای این طرح در امر پیشرفت دانش آموزان نقش بسزایی داشته است .
ارزشیابی تاثیر راه حل جدید و تعیین اعتبار آن :
اجرای این برنامه مورد توجه اولیاء و دانش آموزان و همچنین آموزگاران و مدیر این دبستان قرار گرفت به طوری که آنان خواستار فراگیرشدن این برنامه در سطح همه پایه ها و برای همه دانش آموزان حتی در سالهای آتی شدند .
همچنین این برنامه شادی و نشاط را برای دانش آموزان فراهم آورد به طوری که مدیر مدرسه معتقد بود بسیاری از این فعالیت ها تاثیر مثبتی بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان داشته است .
والدین نیز انجام دادن این فعالیت ها را باعث خوشرفتاری ، احساس مسئولیت پذیری و … فرزندان خود می دانستند .
همچنین پس از آموزش لازم اولیاء در کلاسهای آموزش خانواده که در زمینه خلاقیت بود ارزیابی روشهایی که این پدران و مادران برای فرزندان خود به کار می گرفتند به شرح ذیل بود :
روش هایی که پدران و مادران به کار بردند :
– من برای عقاید فرزند خود احترام قائل هستم و او را تشویق به بیان آنها می کنم.
– من احساس می کنم یک کودک باید برای فکر کردن ، یا دیدن و حتی وقت خود را به بطالت گذراندن فرصت داشته باشد .
– من اجازه می دهم فرزندم بسیاری از تصمیم ها را خودش بگیرد .
من فرزندم را تشویق می کنم کنجکاو باشد و درباره چیزها کاوش و سئوال کند .
– اطمینان حاصل می کنم که فرزندم می داند آنچه او آزمایش نموده یا انجام می دهد مورد تایید من است .
آنچه این پدران و مادران برای آموختن کاری به فرزندانشان انجام می دادند عبارت بود از :
– کودک را تشویق می کردند
– عکس العمل آنها نسبت به کودک ، رفتاری برای بالا بردن روحیه ی او بود
– به نظر می رسد از آن موقعیت لذت می بردند
– از بودن با کودک خود خوشحال بودند
– حامی و مشوق کودک بودند
– کودک را تحسین می کردند
– قادر به برقراری روابط خوب کاری با کودک بودند
– کودک را تشویق می کردند تا خود تصمیم بگیرد و مستقل عمل کند
گرچه به کار گیری این برنامه نشان دهنده این بود که این برنامه نقش اساسی در پرورش خلاقیت دانش آموزان داشته است.ولی ارزیابی کلی برنامه،براساس ایده های مطرح شده در(تجزیه و تحلیل اطلاعات ص13) به شرح ذیل است:
(ایده 1) به مرحله اجرا در نیامد چرا که تدریس دروس در راس کار می باشد. در (اجرای ایده2) 80% با موفقیت انجام شد و توانستم،روشهای پرورش خلاقیت را در قالب مطالب درسی استفاده کنم.(ایده3و4) نیز 90% با موفقیت کامل به انجام رسید و در این زمینه اطلاع رسانی لازم به خانواده ها انجام شد.(ایده5و6)نیز به دلیل مشکلات به مرحله اجرا در نیامد.
همچنین در اجرای این برنامه با مشکلاتی مواجه بودم که:
1. اجرای همه برنامه ها و بازی ها در کلاس درس امکان پذیر نبود.
2. برخی از خانواده ها با انجام چنین تمریناتی در منزل موافق نبودند و آن را مانع پیشرفت درس فرزندان خود می دانستند.
3. تدارک خیلی از وسایل و طراحی خیلی از تمرینات(پازل ،تصویر و…) برای معلم وقت گیر بود.
4. برخی ازاولیا نظر مساعدی برای انجام کارهای خلاقانه نداشتند. برای بعضی از آنها قابل درک نبود که انجام چنین تمریناتی باعث پرورش استعدادهای درونی آنها می شود.
5. به دلیل نداشتن ساعتی ویژه خلاقیت در برنامه کلاسی،مجبور بودم گاهی از ساعات درس هنر و یا ورزش دانش آموزان استفاده کنم.
شاید انجام چنین برنامه هایی برای سایر معلمین سخت باشد و یا وقت لازم برای انجام آن را نداشته باشند ولی با به کار گیری تلفیقی از شیوه های متنوع،در تمام دروس می توان این کار را انجام داد و مشکل را برطرف نمود.
به هر حال در اجرای این برنامه ها و ایده ها به نتایج مطلوب دست یافتم:
1. اطلاع رسانی خانواده ها و جلسات آموزش خانواده
2. داشتن برنامه های متنوع و گوناگون در تدریس
3. بارور کردن استعدادهای درونی دانش آموزان با شرکت در فعالیت های گروهی و انجام کارهای خلاقانه
4. پیشرفت درسی دانش آموزان در دروس مختلف
به کارگیری این روش ها نشان دهنده این امر بود که والدین و معلم می توانند در پرورش خلاقیت دانش آموزان نقش داشته باشند ،ولی باید فرصت ها و شرایط لازم را در اختیار دانش آموزان قرار داد.
نتایج :
1- سطح آگاهی والدین در زمینه یکی از موهبت های الهی ( خلاقیت ) افزایش یافت .
2- دانش آموزان فعالیت های عملی را بهتر پسندیده و درک کردند .
3- اعتماد به نفس و احساس مسئولیت و خودباوری در آنها شکوفا و تقویت گردید.
4- والدین با چگونگی انجام این فعالیت ها و اهداف آنها آشنا شده و بهترین راهنما و کمک برای فرزندان خود گردیدند .
5- عدم تاکید اولیاء بر نمره دانش آموزان
نتیجه گیری :
اگر به فعالیت های خلاقانه بیشتر توجه شود تحولی در کارها و کلاس های درس ایجاد خواهد شد که می تواند آموزش و یادگیری را تسهیل نموده و دریچه ای به سوی ناشناخته ها باز کند . همکاران باید با اصول و روشهای مختلف تدریس بیشتر آشنا شوند و شیوه های سنتی را کنار بگذارند . حال که شعار دانش آموز محوری را اساس کار خود قرار داده ایم باید ذهن و عمل دانش آموزان را تواماً به کار گرفته و آن ها را تقویت نماییم زیرا محیط ها و فضاهای بی روح و کسل کننده و یکنواخت کلاس ، مانع رشد و خلاقیت کودکان می شود . معلمان می توانند بدون صرف هزینه های زیاد مجموعه ای از مطالب و مواد آموزشی را فراهم نمایند که در خلاقیت دانش آموزان تاثیر داشته باشد. کودکان زمانی از مواد آموزشی به شکل بدیع و خلاقانه استفاده می کنند، که خود در انتخاب ، سازماندهی ، تهیه و نظم و ترتیب دادن به آنها نقش فعال داشته باشند . برای کودکان دست زدن به کار خلاقانه بدون برخود داری از یک منبع الهام ملموس و عینی، کاری بس دشوار است پس وظیفه ی مدرسه پرورش تفکر منطقی و اندیشه ورزی دانش آموزان است این امر ممکن نمی شود مگر در سایه آموزش درست و دقیق و اثر بخش و ایجاد باور و گرایش به سوی عمل و تفکر که البته باید در جریان تدریس و یادگیری صورت گیرد .
منابع و ماخذ
* امیر حسینی ، خسرو ، روان شناسی خلاقیت و نوآوری ، ناشر ، عارف کامل ، چاپ اول ، 1384 .
* تورنس ، نی یان ، ترجمه ی دکتر حسن قاسم زاده ، استعدادها و مهارت های خلاقیت .
* حسینی ، افضل السادات (1381) ، اهمیت خلاقیت و شیوه های پرورش آن ، مشهد ، آستان قدس رضوی.
* سیف ، علی اکبر ، روان شناسی پرورشی ، چاپ شانزدهم ، انتشارات آگاه ، تهران 1375 .
* سلیمانی ، افشین ، کلاس خلاقیت ، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان ، شماره ی انتشار 141 .
* قاسمی پویا،اقبال،راهنمای معلمان پژوهنده
* کریمی ، علی ، پرورش خلاقیت ، انتشارات رسانه تخصصی 1384
مجلات
* ماهنامه تربیتی پیوند – تابستان 1384 شماره های (309 ، 310 )
* رشد تکنولوژی ، فرج الله ، محتوای درسی و پرورشی خلاقیت دانش آموزان ، سال پنجم شماره 7
* رشد معلم ، محمد آرمند ، " خلاقیت و شیوه های پرورش آن در دانش آموزان " ، سال 12 .
فهرست مطالب
مقدمه
توصیف وضعیت موجود و بیان مساله
گردآوری اطلاعات و شواهد
تجزیه و تحلیل اطلاعات
موانع خلاقیت در محیط مدرسه
در زمینه مدرسه روش های تدریس فعال چون
ارائه راه حل موقتی و اجرای آن
گام اول : خانواده و اولیا
گام دوم : مدرسه
1- اجرای طرح زنگ خلاقیت
2- آمیختن عمیق درس ها با هنر
3- طرح بازیافت مواد
4-طرح آموزش هنر
5- انجمن صلح و دوستی
6- احیای فضای سبز و ایجاد محیطی با نشاط برای یادگیری
گام سوم : معلم
اجرای راه حل جدید و نظارت بر آن
گردآوری اطلاعات شواهد 2
ارزشیابی تاثیر راه حل جدید و تعیین اعتبار آن
نتایج
نتیجه گیری
منابع و ماخذ
21