عنوان مقاله:
بررسی تاریخ معماری متاثر از مذهب شیعه
1393
بسم الله الرحمان الرحیم
چکیده
این مقاله قصد دارد تاریخ معماری متاثر از مذهب شیعه را مورد بررسی قرار دهد
اسلام نقش موثری در تکامل و توسعه اغلب هنرها در ادوار مختلف به ویژه در عهد صفویه داشته است.
هنر معماری در این روزگار در مساجد اصفحان به اوج خود می رسد. و استفاده از تزئینات
در این بنا ها همگان را شگفت زده میکند
شیوه اصفهانی آخرین شیوه معماری ایران است. اگرچه خاستگاه این شیوه، شهر اصفهان نبوده ولی در آن جا رشد کرده و بهترین ساختمان های آن در این شهر ساخته شده اند.
مقدمه
ایران کشوری اسلامی است که با مذهب شیعه مطرح است. بنابراین بررسی هنر صفوی می تواند راهکارهای مناسبی را در راستای هنر اسلامی- شیعی – ایرانی بگشاید. از دوره صفویه آثار معماری باشکوهی مانند مسجد شیخ لطف الله مسجد امام و… بر جای مانده است که نشان دهنده ی تحول اساسی در نوع تفکر حاکم بر معماری این عصر است
عصر صفوی
اسلام نقش موثری در تکامل و توسعه اغلب هنرها در ادوار مختلف به ویژه در عهد صفویه داشته است. در دوران صفویه هنرهای معماری، نقاشی، خط، تذهیب، قالی بافی، پارچه بافی، کاشی سازی و… به اوج تکامل خود رسیدند که نظیر آن در ادوارگذشته وبعد کمتردیده می شود.(احمد تاج بخش،1378،ص9)
با به دست گرفتن قدرت توسط شاه اسماعیلی صفوی در سال 95 هجری قمری، اولین حکومت ملی در ایران، پس از اسلام به وجود آمد.
فعالیت وسیع معماری دوره صفوی از زمان شاه عباس آغاز شد.
در این دوره نه تنها در اصفهان، بلکه در شیراز، اردبیل، مشهد، تبریز و دیگر شهرهای ایران بناهای مختلف احداث شدند(یوسف کیانی ،1383،ص105) جریانی مذهبی که مبتنی بر تعالیم شیعه بود با اتحاد مریدان طریقت خود، طی چند قرن به جنبشی سیاسی تحول یافت که در نهایت تحت رهبری شاه اسماعیل به حکومتی مقتدر تبدیل شد که بیش از دو قرن مسند قدرت را در ایران در اختیار گرفت. امنیت و رونق به وجود آمده در دوره صفوی بستر مناسبی بود که شکوفایی حیات عقلی شیعی را فراهم ساخت و موجب باروری و رشد هنر اسلامی ایران در همه زمینه ها شد. این دوره یکی از خلاق ترین ادوار هنر اسلامی و نیز فلسفه و متافیزیک اسلامی است. رشته های مختلف هنر شامل ادبیات، نقاشثی و موسیقی که پیوندهای عمیق با مذهب تشیع و نحله های فکری- فلسفی آن می یابند، زبان بیان بروز اندیشه های این مذهب می شوند. منابع مکتوب از این دوره وجود رابطه بین معنویت و تفکر اسلامی از یک سو و هنر از سوی دیگر را به اثبات می رسانند. بنای شهر اصفهان به مثابه آرمانشهر دولت صفوی مبتنی به آرا حکمی و فلسفی اصفهان و نماد و تجسم و تجسد کالبدی- فضایی مفاهیم آن است (اهری، 1380، ص90).
می توان گفت شاه عباس اول بهتر از همه پیشینیان خود توانست رونقی افسانه ای به هنر ببخشد: همه اشکال و انواع بیان از معماری تا مینیاتور و قالی بافی دارای سلیقه و حسی ایرانی شدند که هم یگانه و هم اصیل بود. شاه عباس با انتخاب اصفهان به پایتختی آن را به صورت مرکز افسانه ای درآورد (استیرلن، اصفهان تصویری از بهشت1377، ص37).
معماری صفوی
آنچه از معماری بناهایی مانند مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف ا… و سایر بناهای این دوره مستشرقین و محققین را به خود جلب نموده است و در باب آن سخن گفته اند، اعجاز فضایی و سپس نقش و نگارهایی است که بر در و دیوار این معماری نقش بسته است. چنان که استیرلن در این باب در کتاب اصفهان تصویر بهشت بیان می دارد: "کشف کامل رمز پیام این بناها متضمن کشف نگاره هایی است که سطوح وسیع کاشی پوش را آکنده اند آیا اینها فقط حکم تزیین را دارند یا متضمن نمادهایی هستند؟… اگر این سطوح به مثابه آینه ای نگریسته شوند رو به ناکجا آباد گشوده می شوند" (استیرلن، 1377، ص90). نصر در این مورد می نویسد: "هنر اسلامی حقایق اشیا را که در "خزاین غیب" قرار دارد در ساحت هستی جسمانی متجلی می سازد. اگر به سر در بنایی چون شاه در اصفهان، با آن نقوش هندسی و اسلیمی شگفت انگیزش بنگریم در حالی که تجلی جهان معقول را در دنیای اشکال محسوس پیش رو داریم، بر این حقیقت گواهی می دهیم"(نصر، 1375، ص15).
در عهد صفوی سبک معماری قدیم ایران تجدید شد و در طرح بناها، شکل و مصالح بناها جای خود را بازکرد. اغلب بناهای دوره صفوی مانند مساجد، مدارس و کاروان سراها به شکل چهار ایوانی بنا شد استفاده از کاشی معرق و هفت رنگ برای تزیینات، رونق فراوان یافت.
به طوری که ساختمان های مذهبی این دوره
از گنبد، ایوان، طاق نما، سر در ورودی و حتی مناره ها، با کاشی آراسته شد
.خوشنویسی وخطاطی روی کاشی نیز در آرایش بناهای مذهبی عمومیت یافت و بناهای متعددی با خطوط ثلث، نسخ، نستعلیق و خطوط دیگر تزیین شدند.(راجرسیوری،1374،ص152)
از آن جایی که مساجد مهم ترین بناهای اسلامی هستند، می توان گفت هنر اسلامی در حقیقت در مساجد پدید آمد و این اماکن را می توان مهم ترین جایگاه تجلی معماری و هنر اسلامی به صورت توامان دانست(انوار الرّفاعی،1377،ص50)
شیوه اصفهانی آخرین شیوه معماری ایران است. خاستگاه این شیوه، شهر اصفهان نبوده ولی در آن جا رشد کرده و بهترین ساختمان های آن در این شهر ساخته شده اند. این شیوه دربرگیرنده شیوه هایی است که در نوشته های غربی به شیوه صفوی، افشاری، قاجاری و زند- قاجار نامیده شده اند. این شیوه کمی پیش از روی کار آمدن صفویان از زمان قره قویونلوها آغاز شد و در پایان روزگار محمدشاه قاجار، دوره نخست آن به پایان می رسد. دوره دوم آن، زمان پس رفت (انحطاط) این شیوه است که در واقع از زمان افشاریان آغاز شد و در زمان زندیان دنبال شد ولی پس رفت کامل از زمان محمدشاه آغاز شد. از آن پس دیگر شیوه ای جانشین شیوه اصفهانی نشد و با این که تلاش شد این رشته پیوسته در معماری ایران پاره نشود ولی دیگر معماری آن سیر و روند تکاملی پیشین را پی نگرفت(پیرنیا،1380،ص272)
آیا معماری این دوره، ابتکار تمدن شیعه صفوی است؟
ایرانیان تازه مسلمان بنایی نداشتند که آن را تغییر داده و مطابق دستورات اسلامی تبدیل به مسجد کنند. و همان نقشه اولیه فاتحین عرب را پذیرفتند؛ یعنی نمونه مسجد قاهره را که عمروعاص بنا کرده بود، سرمشق قرار دادند و تنها کاری که کردند این بود که عبادتگاه مخصوص را که دارای محراب بود با گنبدهایی که قرن ها طریقه ساختن آن را پوشاندند و به جای به کار بردن چوب، بام ها را با سقف های کوچک به هم متصل ساختند و مناره هایی برپا کردند که از خارج معبد را نشان دهند. هر گاه به مقایسه مساجد قدیمی مصر که عمروعاص ساخته و مساجد قدیمی قزوین و اصفهان و ورامین بپردازیم به این دو نکته مهم پی می بریم که اولاً ایرانیان در اصول معماری خود ثبات قدم نشان داده اند و ثانیاً نقشه های اولیه مساجد اسلامی را با کمال احترام محفوظ نگه داشته اند و در نهایت مساجد ایرانی بسیار قدیم یا جدید همه به طرز مساجد صدر اسلام ساخته شده اند و فقط ذوق و سلیقه و مهارت صنعتگران و استادان در آن دخالت داشته و آرایش و جلوه ی توجهی به آن ها داده است (مادام ژان دیولافوا،1376،ص18)
گنبد
دکتر تاجبخش در کتاب خود به نام تاریخ صفویه می گوید:
فن گنبدسازی در دوره صفویه تکمیل شد البته ساختن گنبد پیش از اسلام هم معمول بوده و ایرانیان بر فراز آتشکده ها سقف های مدور شکل می ساختند. در معماری رومی نیز گنبد وجود داشت، ولی فرق آن با گنبدهای معماری ایران این بود که رومی ها گنبد را بر روی پایه هایی که بر محیط دایره قرار داشت بنا می کردند در صورتی که ایرانیان توانستند گنبد را روی پایه چهار گوش بسازند و از فن مقرنس کاری استفاده کنن(تاج بخش، ص17)
مناره
یکی بودن گلدسته و یا دو تا بودن گلدسته، ارتباطی به شیعه بودن و یا سنی بودن ندارد. همین الان در میان اهل سنت مساجد فراوانی هست که مساجدشان دو گلدسته دارد و در میان مساجد شیعه هم مساجدی هست که یک گلدسته دارد
در سال 53 هجری قمری به دستور معاویه در مصر مسجدی ساختند که دارای چهار گلدسته بود.( مسجد در معماری ایران، نوشته حسین در هندوستان مساجد چند مناره ای فراوان است و هر یک از مساجد بزرگ ترکیه همین الان دو مناره دارند
زمرشیدی ، 1374، ص156)
دارند.( و امروزه مسجد الحرام دارای 9 مناره مسجد النبی دارای 11 مناره است. در معماری مساجد، احداث مناره منفرد تا آخر قرن پنجم مرسوم بود و از قرن ششم به بعد، مناره های زوج ساخته شد.( مسجد در معماری ایران ص172) در عین حال، در همین قرون اولیه هم گلدسته های زوج ساخته می شد. به این نکته هم توجه داشته باشید که شکل مناره ها و جفت بودن آنها از مختصات معماری ایرانی است(مسجد در معماری ایران ص167)
الان در ایران مناره ساختن، برای تزیین است و از نظر معماری، دو تا بودن زیباتر است و به نظر می رسد که وجود هلال و ستاره در بالای گلدسته به این معنا است که از این مناره ها برای به دست آوردن اوقات شرعی، تعیین قبله و رویت هلال ماه استفاده می کردند نه اینکه مربوط به اختلاف سنی و شیعه باشد
.( مسجد در معماری ایران ص175)
بررسی ارتباطات فضایی مساجد شیعی با تاکید بر عقاید شیعه
انسان شیعی با پایبندی به اصول و عقاید مذهب تشیع، خود را ملزم به رعایت و توجه به آن می دانسته است و لذا معماری مسجد، به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانی اش، از روح و ماهیت تشیع سرشار است؛ به طوری که در هر دو بعد کالبدی (ایوان، حیاط مرکزی، حوض، ارتباطات فضایی و نحوه ی حرکت و…) وحسی ـ معنوی (نور، رنگ، تزیینات، رقوم مقدس و…) مساجد اثرگذار بوده است، که در این مقاله، جهت محدود کردن پژوهش و گرفتن نتیجه ای مطلوب تر، چگونگی ارتباطات فضایی و نحوه ی حرکت در مساجد بررسی می گردد.
مساجد بررسی شده با توجه به موقعیت های مختلف اقلیمی، سازه ای، زمانی و مکانی در ایران و سایر کشورهای اسلامی انتخاب گشته اند. از آنجایی که مذهب تشیع در ایران در دوره صفوی از جایگاه مهم تری برخوردار می گردد، مساجد این دوره از لحاظ موقعیت زمانی انتخاب و از لحاظ تنوع اقلیمی و مکانی در چهار اقلیم سرد، معتدل و مرطوب، گرم و خشک و گرم و مرطوب بررسی می گردند. در اقلیم گرم و مرطوب جنوب کشور، اهل تسنن درصد بیشتری از افراد را تشکیل می دهند و مساجد اهل سنت از اهمیت بیشتری برخوردارند. (قبادیان، 1373، ص 215)؛ از این رو مساجد انتخابی در این اقلیم، از دسته ی مساجد اهل سنت در دوره صفویه و پس از آن هستند و جهت بررسی دقیق تر و مقایسه با مساجد شیعی، ارتباطات فضایی این مساجد نیز بررسی گشته است، از طرفی با توجه به پیشینه کهن معماری ایران و غلبه ی مذهب تشیع در این کشور نسبت به سایر کشورها مساجد این کشور، همواره الگویی جهت ساخت مساجد در سایر کشورهای اسلامی و علی الخصوص کشورهای شیعه نشین می باشند(پیرنیا، 1383). در انتخاب مساجد در سایر کشورهای اسلامی نیز چنین تنوع اقلیمی، سازه ای، زمانی و مکانی در نظر گرفته در 24 گروه مختلف از مساجد شیعه وسنی دسته بندی شدند
( بهومیل پروچازکا،1373،) سپس جهت اخذ نتیجه ای واضح تر، از هرگروه شناخته شده، گونه ای شاخص جهت نمونه موردی انتخاب گردید و ارتباطات فضایی آنها بررسی شد. ارتباطات فضایی و نحوه حرکت آدمی از لحظه ورود به مساجد شیعی، بیانگر جهان بینی خاص مذهب تشیع است و نشان دهنده ی همبستگی روح معماران شیعی، با مبانی اعتقادی این مذهب است.
اثرگذاری بر دیگر تمدن ها
جالب است بدانیم این معماری تاثیر خود را بر دیگر سرزمین ها گذاشته است. الرّفاعی در کتاب خود می گوید:
اصفهان در دوره پادشاهی شاه عباس به لحاظ نقشه عمومی شهر و بناهای مذهبی اش نمونه ای یگانه از شهرهای اسلامی به شمار می رفت. هنر ایرانی در این دوره توانست وارد هندوستان شود و در آن اثر هنری مشهوری مانند تاج محل را در آگره به وجود آورد. بایستی افزود که ایرانی ها به طرز کشیدن موجودات زنده آشنا بودند و در این زمینه و نیز در زمینه تزیینات هنری به پیشرفت و شهرت منحصر به فردی در دنیای اسلام دست یافته بودند
انور الرّفاعی،)1377 (ص19
به طور کلی نمونه های معماری در ایران متمایز از نمونه های اعراب و ترک ها گردیده و شرق عالم اسلام نیز تحت تاثیر معماری ایرانی بوده است.
(رضا مختاری اصفهانی و علی رضا اسماعیلی،1385،ص113)
ارتباط نور با معنا
صورت ها و شکل های ظریف، به ویژه در آثار تجسمی، همواره به درخشندگی و جلا و تابناکی شهره اند. البته جلا و درخشندگی و تابناکی صور ظریف به معنای لعاب دهی و بزک کاری نیستند. بلکه مراد نورانیت نرم و پرلطیف و آرامی است که گویی از درون شیء از هسته و قابلیت های واقعی آن به منزله شیء با دست هنرمندانه انسان منکشف و آشکار شد و به بیرون تابیده و درخشیده است. مردم نیز بیشتر صورت های ظریف و لطیف را احساس کرده و از مفاهیم متناسب با آن بهره برده اند. در مقوله زیبا یی شناسی ظرافت و آثار ظریف و پرلطیف، همواره نوعی تنزیه و تذهیب، درخشندگی و تابناکی را می توان مشاهده و احساس کرد. چنین تنزیه و ریزه کاری ای را در نگارگری ایران عموماً و نگارگری عهد صفوی خصوصاً می توان ملاحظه کرد. در بسیاری از هنرهای عهد صفوی ـ اعم از معماری، کاشی کاری، گچ بری و نگارگری، پارچه بافی، به ویژه ابریشم بافی ـ نوعی درخشندگی، جلا، نورانیت پرلطف، نرم، آرام و عمیقاً روحانی را می توان به وضوح مشاهده کرد. این درخشندگی، جلا، نورانیت نرم و آرام و پرلطف و چشم نواز و دلربا و دل نشین و بی سایه ای را که در بسیاری از آثار تجسمی عهد صفوی خصوصاً و هنرهای عهد اسلامی به طریق اولی مشاهده می کنیم، نورانیتی اشراقی و تنزیهی است تا اثباتی و تشبیهی.در قرآن کریم خداوند خود را نور هستی بخش نمایانده است و در تورات نیز هستی با نور الهی به هست می آید. اساساً تجلی بدون نور قابل تصور نیست. رابطه نور و لطافت یا صفت لطیف خداوند با روشنایی بنیادین و عمیق است. در میان متصوفه و اهل اشراق و عرفان، نور الهی آسمانی ترین رزق آدمی تعبیر شده است. چکیده کلام آن که نسبت و رابطه میان نور و نورانیت و درخشندگی و تابناکی و مقوله زیبایی شناسی ظرافت امری است بنیادین. (ملاصالحی،ص13 ،1385 )
رنگ در مسجد
از دیدگاه روان شناسی چهار رنگ آبی، سبز، سرخ و زرد نمایانگر نیازهای اساسی انسان و روان او هستند. نیاز به عشق و محبت، نیاز به خودنمایی، نیاز به عمل و موفقیت و نیاز به جست وجوی آینده و رسیدن به آرزوها، همگی اهمیت خاص روانی دارند. این روان شناسی رنگ هنگامی که در مکانی و در هنری دینی به کار می رود، نمادگرایی بیشتری می یابد.
اسلام در هنر راه خلاقیت را باز گذاشته و با وجود محدودیت هایی که داشته، سعی کرده انسان را در قید و بند مادیات نگه ندارد. هنر اسلامی، دارای عنصری است که در ورای زمان و مکان می گنجد و آن اصل اول دین اسلام است. پس هنر اسلامی از راه تمثیل و نماد وارد عرصه هنر می شود و هدف آن، یاری انسان برای شناخت اصل خویش است.
( همایش بین المللی معماری مساجد، تهران، دانشگاه هنر، 1380، ج 1، ص 31)
رنگ در اسلام پرمایه و غنی از فحوای عمیق باطنی و تمثیلی یا قدسی و معنوی است. به همین دلیل، رنگ در معماری اسلامی با هستی شناسی وحیانی کلام قرآن و تمثیل های آن درهم تنیده است. روحانیت و قداست و الوهیت رنگ ها در هستی شناسی اسلامی با روح گرافیک و ذائقه زیبایی شناختی ظرافت و صور پر لطف، قرابت و مناسبت بنیادین دارد.() رنگ هایی که در این میان بیش از بقیه در معماری مساجد استفاده شده اند (سفید، آبی، قرمز، زرد و سبز) رنگ هایی هستند که بیشترین تاثیر را دارند.(ملاصالحی،1385،ص 15)
بررسی تطبیقی مساجد شیعه و سنی
مهناز شایسته فر در کتاب خود می نویسد:
در بعضی از مساجد و مکان های مقدس اوایل دوره صفوی، جمله ای می توان یافت با عنوان علی ولی الله؛ یکی از عبادات معروف، شهادتین شیعی است. بهترین نمونه در این مورد را می توان در مسجد آقا نور اصفهان در اوایل دوره صفوی مشاهده کرد و هم چنین در حیاط مرکزی مسجد جامع اصفهان نمونه خوبی از شهادتین شیعی به خط کوفی وجود دارد که بر دو سوی سر در ورودی اصلی این مسجد تکرار شده است که پس از ستایش الله و محمد(ص) با جمله علی(ع) به عنوان ولی الله ادامه پیدا می کند. این جمله علی(ع) را به عنوان جانشین پیامبر(ص) و امیرالمومنین معرفی می کند.(ص169)
هم چنین شایسته فر می گوید که در اوایل حکومت صفویان، کاربرد شهادتین شیعه بسیار رایج بوده است. استفاده از ترکیب کلمات الله، پیامبر(ص) و امام علی(ع) در کنار هم، اعتقادات مسلمانان شیعه آن دوره را نشان می هد.
سیاست صفویان در انتخاب اسم علی(ع) برای کتیبه ها بر شکوه بخشیدن و احترام به جایگاه امامان در فرهنگ شیعه تاکید دارد. این نکته، یکی از قوی ترین دلایل شمار فراوان کتیبه با نام علی(ع) در دوره صفوی است. بنابراین ممکن است چنین استنباط شود که مقداری از حکام صفوی، از اجرای این سیاست اهدافی مذهبی داشتند که این هدف، همانا اهمیت بخشیدن و با شکوه جلوه دادن جایگاه امامان در فرهنگ شیعی بود این موضوع مهم اشاره ای به سیاست هوشیارانه پادشاهان صفوی دارد و هم تعهد واقعی آن ها به پیامبر(ص) و امامان را نشان می دهد.(ص176) پادشاهان صفوی تشیع را مذهب رسمی کشور قرار داده و علمای شیعه را از کشورهای دیگر دعوت می کردند، سپس نگاره ها و کتیبه هایی درباره زندگی و مقام امامان شیعه سفارش می دادند.(ص195)
نتیجه گیری
بنابر گفته ی استاد پیر نیا با پیشینه ای که ایران دارد نوع معماری و مساجد این کشور الگویی برای دیگر کشور های شیعه نشین شد.
منابع تحقیق
دکتر احمد تاجبخش، تاریخ صفویه، شیراز، انتشارات نوید شیراز، 1378، ج2، ص 9
محمد یوسف کیانی، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران، سمت، 1383، ص 105.
اهری، زهرا(1380)؛ مکتب اصفهان در شهرسازی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
استیرلن، هانری (1377)؛ اصفهان تصویر بهشت، تهران: نشر فرزان.
راجر سیوری، ایران عصر صفوی، کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز، 1374، ص 152
انوار الرّفاعی، تاریخ هنر در سرزمین های اسلامی، عبدالرحیم قنوات، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، 1377، ص50
دکتر محمد کریم پیرنیا، سبک شناسی معماری ایران، تدوین: دکتر غلام حسین معماریان، تهران، پژومند، 1380، ص 272
احمد تاج بخش، تاریخ صفویه، ج2، ص 17
زمرشیدی، چاپ اول، 1374، ص156، چاپ رحلی
معماری مساجد جهان نوشته امجد، بهومیل پروچاکاز، ترجمه حسین سلطان زاده، ص59، چاپ اول1373
پیرنیا، محمدکریم، سبک شناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: معمار،1383
بهومیل پروچاکا، امجد، معماری مساجد جهان، ترجمه حسین سلطان زاده، تهران: امیرکبیر،1373.
انور الرّفاعی، تاریخ هنر در سرزمین های اسلامی، عبدالرحیم قنوات، مشهد، جهاد دانشگاهی مشهد، 1377، ص 19.
رضا مختاری اصفهانی و علی رضا اسماعیلی، هنر اصفهان از نگاه سیاحان، تهران، فرهنگستان هنر، 1385، ص 113
حکمت الله ملاصالحی، "تاملی در پاره ای از ویژگی های مقوله زیبایی شناسی ظرافت و برخی از صور آن در عهد صفوی"، مجله گلستان هنر، 1385، ش 3، ص 13
مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مساجد، تهران، دانشگاه هنر، 1380، ج 1، ص 31.
حکمت الله ملا صالحی، "تاملی در پاره ای از ویژگی های مقوله زیباشناسی ظرافت و برخی از صور آن در عهد صفوی"، مجله گلستان هنر، 1385، ش 3، ص 15
مهناز شایسته فر، هنر شیعی، ص 167.
مادام ژان دیولافوا، ایران، کلده، شوش، علی محمد فره وشی، تهران، 1376، ص 318.