اقتصاد کوچ نشینان ایران

بسم الله الرحمن الرحیم

نام درس: اقتصادکوچ نشینان ایران
منبع:اقتصاد کوچ نشینان

فهرست مطالب

فصل اول)کلیاتی درباره موقع و مشخصات طبیعی ایران در ارتباط با کوچ و اقتصاد کوچ نشینی
فصل دوم) معرفی اجمالی کوچ نشینان ایران و پراکندگی جغرافیایی آنها
فصل سوم) تعاریف ، مفاهیم و روش مطالعه اقتصاد کوچ نشینی
فصل چهارم)مرتع ونقش اقتصادی آن در میان کوچ نشینان
فصل پنجم)دامداری ودامپروری ونقش اقتصادی آن

فصل ششم) کشاورزی در نظام کوچ نشینی و نقش اقتصادی آن
فصل هفتم) صنایع دستی کوچ نشینان و ارزش اقتصادی آن
فصل هشتم)فعالیتهای متفرقه در نظام کوچ نشینی ووضع اقتصادی آن
فصل نهم ) روابط اقتصادی (مبادله )میان کوچ نشینان و یکجا نشینان
فصل دهم ) مسائل و مشکلات ، راهکارهای پیشنهادی در زمینه بهبود اقتصاد کوچ نشینان

علل فراهم نمودن پدیده کوچ:
الف)فکر نگهداری و پرورش حیوانات
ب)نیاز علوفه
ج)نیاز به شرایط طبیعی مساعد برای نگهداری و پرورش دام نظیر :
1- اقلیم مناسب 2-آب و مرتع کافی
3- سکونت فصلی

اساس و مبنای زندگی کوچ نشینی

انسان
مرتع
دام
بکار انداختن نیروی جسمانی خود در فر آیند تولید
محل چرای طبیعی و تغذیه دام
بعنوان سرمایه و بنیه مالی و اقتصادی خانوار

موقعیت جغرافیایی ایران و ارتباط آن با کوچ اقتصاد کوچ نشینی :
– موقعیت ایران در جهان :
نیمکره شمالی بین عرض جغرافیایی 25 تا 40 درجه
نیمکره شرقی بین طول جغرافیایی 44 تا 64 درجه
– مساحت ایران حدود 1648195کیلومتر مربع و 4/63 فلات کوهستانی و مرتع فلات ایران
– تنوع محیط طبیعی کشور از خصوصیات بارز محیط جغرافیایی این سرزمین می باشد.

حدود جغرافیایی ومرزهای سیاسی ایران:
از شمـال ارتبـاط با کشـور های ترکمنـستان و آذربایجان و ارمنستان و دریای خزر
– ازشرق ارتباط با کشورهای افغانستان و پاکستان
– از غرب ارتباط با کشورهای ترکیه و عراق
– از جنوب ارتباط با خلیج فارس دریای عمان
– شکل ظاهری کشور ایران به صورت لوزی شکل می باشد.

دو ویژگی بارز و مهم جغرافیای طبیعی سرزمین ایران :
1- کوهستـانی بودن
الف) رشته کوههای البرز با جهت غربی – شرقی
ب) رشته کوههای زاگرس با جهت شمال غربی – جنوب شرقی
ج)توده های کوهستانی مرتفع و منفرد داخلی

2- قرارگیری کشور در کمر بند خشک دنیا
الف) آسیای جنوبغربی و پیرامون صحرای عربستان و ترکمنستان
ب) ویژگیهای بیابانی و نیمه بیابانی مرکزی ایران
ج) کویر لوت و دشت کویر در محدوده داخل کشور

بررسی وضع زمین شناسی ایران:
– این کشور در بیشتر دوران اول زمین شناسی
(570 تا 240 میلیـون سال پیش ) زیر آب بوده و قسمتهایی از آن از آب بیرون آمده و تحــت تاثیر عوامل فرسایش قرار گرفته است.
– طی دوران دوم زمین شناسی نخستـین علائم کوهزایی آلپی در اواخر دوره تریاسی بروز نمـوده و بخش وسیعی از ایران را جنگلهای انبوه ، دریاچه و مردابها پوشانده بود.

– طی دوران دوم زمین شناسی (240 تا 100 میلیون سال پیش ) نخستــین چین خوردگی شدیـد مربـوط به کوهـزایی آلپــی در اواخــر ژوراسیک در سراسر ایـران مـرکـزی به وقـوع پیوسته و نیز قسمت عمده کوهـهای البـرز از آب خارج شدند و اواخر این دوره با پیشـروی سراسری دریا ، بسیاری از نواحی ایران مرکزی و ارتفاعات البرز به زیر آب رفت.

دوران سوم زمین شناسی (2تا 100میلیون سال پیش ) کوهزایی مهم الپی در ایران مرکزی و البرز و زاگرس موجب چین خوردگیـهای زیـادی شده است.
چین خوردگیهای این دوره و ایجاد گسلهای فراوان در البـرز و فعالیتهای رسوبگـذاری در زاگـرس و … واثـرات آن بر روی ایـران مرکـزی باعـث به وجـود آوردن سیـمای کنونی پستـی و بلنـدی سـرزمـین ایران شده است.

در دوران چهارم زمین شناسی ( از 2 میلیون سال پیش تاکنون ) فعالیتهای اقتصادی جمعیت ساکن در سرزمین ایران شکل گرفته و از جمله در بوجود آمدن و تکامل زندگی کوچ نشینی و با توجه به دو عامل زیر موثر بوده است:
الف) تیپ ناهمواری ها در ایران اقلیم
منابع آب
ب) شرایط طبیعی ایران مانند : خاک
پوشش گیاهی

تنوع ناهمواری های ایران و ارتباط آن با کوچ و اقتصاد کوچ نشینی :
الف) سلسله جبال البرز :
– دامنه های شمالی = باران فراوان ، زمین حاصلخیز ، پوشش گیاهی انبوه
– دامنه های جنوبی= کمبود بارش ، تنک بودن پوشش گیاهی و شدت فرسایش خاک
*بخشهای مرتفع وکم شیب دامنـه هـای جنوبی البـرز محل چـراگـاههـای طبیـعی و مراتــع تابستـانی (ییـلاقـی )
کوچ نشینان را تشکیل می دهد

ب) سیستم کوهستانی زاگرس :
– جبهه خارجی و غربی= در معرض بادهای باران زای مدیترانه ای و بارش بیشتر و پوشش گیاهی غنی تری برخوردار است .
– جبهه داخلی و شرقی= دارای ارتفاعات زیادتر و دریافت ریزش برف و منبع تغذیه آبهای سطحی و زیر زمینی و خشکتر بوده آن .
*دامـنه هــای جبـهه داخلی کوههـای زاگـرس محـل چراگاههای تابستانی (ییلاقی ) کوچ نشینان به شمار می رود.

ج) ارتفاعات شرقی ایران= نظیر توده های تفتان و بزمان در مقایسه با ناهمواری های البرز و زاگرس بیشتر (( اهمیت محلی)) دارد.بعضی از دامنه های آن برای دامداری مناسب است.

د) ارتفاعات منفرد داخلی = دارای حوضه های بسته ای جدا از هم بوده و هـر چـه از قسـمتهای کناری کوهـها به سمـت داخـلی نزدیـکتر شــویم رسوبات نمکـی یـا پـدیـده شـور زدگـی نـمـایـان می شوند.

ارتفاعات زاگرس به عنوان مهمترین کانون معیشت کوچ نشینی در کشور محسوب می شود . نشانه این امراستقرارییلاقــی ایلات و عشایر عمده ایران نظیر: بختیاری ها ، قشقاییها ولرها را میتوان بیان کرد.

نواحی داخلی و مرکزی ایران با توجه به خصوصیـات طبیعی و جغرافیایی حاکم بر این نواحی به عنوان قلمرو قشلاقــــی (گرمسیر) و حد فاصل ( میان بند) زندگی کوچ نشینی مــورد استفاده قرار می گیرد.

آب و هوای ایران و تاثیر آن در نظام کوچ نشینی :

1- دوری و نزدیکی به دریاها
عوامل اقلیمی 2- عرض جغرافیایی
3- ارتفاع از سطح آبهای آزاد عوامل تعیین کننده
آب و هوای ایران 1- دما و بارش عناصر اقلیمی 2- بارش و رطوبت
3- فشار هوا و باد
ویژگیهای آب و هوایی ایران، از جهت شمالغربی به جنوبشرقی، از غرب به شرق،از شمال به جنوب تغییر می یابد.

تنوع و گوناگونی آب و هوای ایران منجر به جابجایی کوچ نشینان در قلمرو ایلی خود بین ییلاق (سردسیر) و قشلاق(گرمسیر) در کشورمان شده است.
تنوع آب و هوا در کشورمان شامل:
– معتدل و مرطوب سواحل جنوبی دریای خزر (مازندران)
– ناحیه اقلیمی معتدل و خنک کوهستانی البرز و زاگرس و منفرد داخلی
– ناحیه آب و هوایی گرم و خشک و کنبود بارش مرکزی کشور
– ناحیه آب و هوای موسمی شرجی جنوبشرقی وسواحل جنوبی و جنوب غرب کشور

منابع آب کشور و ارتباط آن با نظام کوچ نشینی :
موقعیت ارتفاعی ایران
دشت ها و جلگه ها و ناهمواری ها دره ها
شیب دامنه ها و دره ها
هوازدگی فیزیکی و شیمیایی عوامل تعیین کننده ویژگی
منابع آب کشور شامل
میزان بارندگی در
نواحی مختلف
آب و هوا توزیع نا متناسب بارش
تبخیر و تعرق آبهای
سطحی

– حدود 70 در صد آبهای دریافتی کشور قبل از وارد شدن در چرخه مصرف از طریق تبخیر و تعرق سریع مستقیما از دست می رود.
– 70 درصد مساحت زمینهای ایران در ازتفاعی بیش از 1000 متری از سطح دریا (آبهای آزاد ) قرار گرفته اند.
*علل اشتغال کوچ نشینان به زندگی کوچ نشینی در نواحی مختلف کشور:
1- عادت به کوچ و اقتصاد دامی
2 – عدم برخورداری کشور از اراضی مساعد و حاصلخیز وسیع جهت توسعه تولید محصولات استراتژیک کشاورزی
3- نیمه خشک و خشک بودن اکثر مناطق پست مساحت کشور

خصوصیات جغرافیایی ایران از نظر پوشش گیاهی :
1- فقر نسبتا شدید پوشش گیاهی
2- خشکی هوا و بارندگی کم
3- وضع ترکیب فیزیکی و شیمیایی خاک
4- تخلیه جریان آبهای سطحی
5- فرسایش خاک
*نیمی از سرزمین کشور ما در قلمرو حیاتی و زیستی مراتع جهت چرا و تغذیه دام کوچ نشینان قرار دارد.

تاریخچه کوچ نشینی در ایران:
– نظر به موقعیت جغرافیایی خاص سرزمین ایران ، ازسمت شمال و شمالشرق مدخل ورود اقوام کوچ نشین در هزاره اول قبل از میلاد مسیح (ع) (یعنی سه هزار سال پیش ) بوده است.
– سابقه کوچ نشینی در کشور ایران را به بیش از 8 هزار سال پیش بیان می کنند و علت آن را آثار به دست آمده در جنوبغربی ایران موید این امر است.

– در طول تاریخ زندگی کوچ نشینی بیشتر مناطق نمیه خشک و حواشی مناطق قابل کشت و نیـز در مناطقی که ارتفاعات ودشت در کنـار هـم قـرار گرفت ، به وجود آمده است .
– اغلب کوچ نشینان در سرزمین ایران سرنوشت حکومتها را در دست داشته اند و عامل براندازی حکام و بوجود آورنده حکومتهای جدید نظیر : غزنویان ، سلجوقیان، خوارزمشاهیان ، ترکمانان ، افشاریه؛ زندیه و قاجاربوده اند.

فراهم نمودن زمینه از هم پاشیدگی زندگی کوچ نشینی در دو سده اخیر :
1-ورود فرهنگ بیگانه و گسترش سرمایه داری
2- نیاز به بازار مصرف برای ورود کالاهی مصرفی
3- روی کار آمدن حکومتها ی دست نشانده به بیگانگان
4- ترس از عدم تسلط به کوچ نشینان

– کمتر از 2 در صد کل جمعیت کشورمان سهم جمعیت کوچ نشینان می باشد و مصداق این واقعیت است که درسال 1385 ه.ش جمعبت کشور ایران حدود 69 میلیون نفر و تعداد جمعیت کوچ نشین ( کوچ رویا کوچنده یا ایلات و یا عشایـر) کشور حدود 1300000 نفر اعلام شده است .
– از مشخصات بارز کوچ نشینان کشور نفوذ مظاهر فرهنگی آنان در تمام شئونات شهری و روستایی استانهای کشور بوده است و برخی از آنها نظیر : ایل بختیاری و قشقایی فـرهـنـگ اصــیـل ایرانی را تا حدی حفظ کرده وبه زبان سلیس فارسی گفتگو می کنند.

مشخصات عمده کوچ نشینان ایران:
1- تبعیت از محیط طبیعی و بویژه اقلیم در مقیاس وسیع و به صورت غالب. جابجایی در قلمرو جغرافیایی ییلاق(سردسیر)، حـد فاصــل (ایلراهها)، قشلاق (گرمسیر)
2- فعالیت اصلی و غالب آنان (تا 90%) دامداری به صورت جابجایی مداوم و منظم سالیانه .
حیوان (یا دام ) خود مایملک لاینفک کوچ نشینان ، فعالیتهایی نظیر: زراعت و باغداری و صنایع دستی و ……… حالت فرعی و جنبی دارد

3-شیوه زندگی آنان به دلیل اتکای اقتصادی به دام و مرتع و چرای دام در مراتع طبیعی است .
بر حسب تغییر فصول سال کوچ در فصل گرم سال به سوی ییلاق و سردسیر کوهستان (فصل تابستان)و در فصل سرد سال به سوی قشلاق و کرمسیر دشت و نواحی پست ( فصل زمستان) و در اوایل فصل بهار و پاییز در میان بند و یا حد فاصل و یا ایلراهها به سر می برند . فاصله بین ییلاق و قشلاق جهت کوچ از چند کیلومتر تا به پانصد کیلومتر نیز می رسد.

4- ساختار اجتماعی کوچ نشینان قبیله ای بوده و هر فرد جامعه و خانواده اش را متعلق و وابسته به یک گروه اجتماعی بزرگتر و معمولا خویشاوند می دانند وبه آنان مبـاهی می کنند . سـلسـله مراتب قدرت در مـیـان کوچندگان بترتیب عبارتند از : ایل، طایفه، تیره، تش ، اولادو خانوار می باشد .
طبق سرشماری سال 1366 ه.ش کوچندگان کشورمان به 96ایل و 547 طایفه مستقل ونیز به چندین تیره و زیر تیره تقسیم شده اند.

5- بر خلاف روستاییان کوچ نشینان کشور برحسب توانـهـای محـیـطی و اقـلیـمی و شـیوه زنـدگی و جـابـجـایی بـه دو منـطـقه مخـتـلف الطـبـیـعه به فعالیتهای کشاورزی ( زراعت و باغـداری ) در دوقلمرو ییلاقی (سـردسـیر) در کوهـستـان و قشلاقی (گرمسیر) در دشت می پردازند.
6- مازاد تولید عمده تولید کوچ نشینان کشور ، دام و فر آورده های دامی است که عموما موقع مراجعت از ییلاق به قشلاق به فروش مبادرت می کنند.

7- ملاحظه نمودن تکنیک کشاورزی ابتدایی، نبود نظام خاص ابیاری ، زراعت دیمی با بـازده کـم در هـکـتـار، مهارت کمتر در تهیه صنایع دستی و خود مصرفی بودن اکثر تولیدات ( به استثنای دام) درمیان کوچ نشینان به وضوح دیده می شود.
8- مسکن ساده و سبک قابل حمل (مانند سیاه چادر ) در هردومنطقه ییلاقی وقشلاقی (بویژه درییلاق کوهستان ) و وسایل زندگی ساده ومقاوم و قـشـر تولید کـنـنده کـم توقع و کم برخوردار از امکانات و تسهیلات حداقل زندگی، از مشخصات زندگی کوچ نشینان می باشد.

– ناحیه شمال و شمالغرب تالشها و گالشها
ایلسون یا شاهسونها
ارسباران، جلالی، قراچه داغی

– ناحیه غرب- جنوب و جنوبغرب بختیاری ها
-توزیع و پراکندگی جغرافیایی بویر احمد و قشقایی
کوچ نشینان در کشور ایران ایلات خمسه چهار لنگ و هفت لنگ
– ناحیه شمالشرق ترکمنها و کرد شمال خراسان سنگسری ها و گالشها
– ناحیه شرق و جنوب شرق طوایف مستقل بلوچ

– ناحیه مرکزی و میانی مانند هدا وند ها

مشخصات آماری کوچ نشینان طبق سرشماری سال 1366 ه.ش کشور:
– کوچندگان کشور از 96 ایل و 547 طایفه مستقل و چندین زیر طایفه تشکیل شده اند.
– تقریـبا 2 درصـد از جمعیت کـل کـشــور را کـوچ نشینان (کوچندگان ،کوچروها، عشـایرو….)در بـر میگیرند.
– 17 ایل بزرگ حدود 56 درصد و سه ایل مهم بختیاری، قشقایی، ایلسون(شاهسون) نزدیک به30 درصد از جمعیت عشایری را در خود جای داده اند .

وضعیت توزیع کوچ نشینان د راستانهای کشور در سال 1366 ه.ش:
– کوچندگان در 92 درصد استانها ، 70 درصد شهرستانها ، 62 درصـد بخـشـها ، 40 درصــد دهستانها ی کشور پراکنده شده اند.
– در تمامی شهرستانهای استانهای ایلام،سمنان، کرمانشاهان، تهران، همدان، چهارمحال وبختیاری، سیستان وبلوچستان، فارس، لرستان ، کهکیلویه و بویر احمد ،همدان و همچنین در تمامی دهستانها و بخشها و شهرستانهای استان ایلام کوچ نشینان پراکنده شده اند.

مطابق سرشماری اجتماعی –اقتصادی عشایر کوچنده سال 1366 ه.ش :
– 5/88 درصد کوچ نشینان کشور با 39 درصد جمعیت کمتر از 2558 خانوار و نزدیک به 32 درصد جمعیت عشایر را به خود اختصاص داده اند .
– 9/77 درصد طوایف مستقل یا کمتر از 119 خانوار و 6/22 درصد جمعیت عشایر را به خود اختصاص داده اند.
– 5/93 درصد طوایف مستقل کمتر از 240 خانوار و 60 درصد جمعیت عشایر را بخود اختصاص داده اند .

– زمان قاجاریه ( سال 1180 تا 1300ه.ش 2 تا 3 میلیون نفر
و25درصد کل
جمعیت کشور
– زمان پهلوی اول(1300 تا 1320 ه.ش حدود 3 میلیون نفر
تعداد و توزیع جمعیت
کوچ نشینان کشور در – زمان پهلوی دوم (1320 تا 1357 ه.ش سرشماری رسمی سالهای 38 و 48 و 55
دوره های مختلف : بین یک تا 2.7 درصد جمعیت کشور
– دوران انقلاب اسلامی(سال 1357 تاکنون) سال 1360، 8/1میلیون نفر

سال 1363، 25/1 میلیون نفر
سال1366، 1200000 نفر

توزیع جمعیت کوچ نشینی در استانهای عشایری کشور1366 ه.ش(جدول 4ص22کتاب)
-قلمرو ییلاقی ( سردسیر) -کمترین تعداد=استان بوشهر –صفر – بیشترین تعداد=استان فارسی 155315نفر (13.5در صد)
-قلمرو قشلاقی (گرمسیر) -کمترین تعداد=همدان-890نفر(1/0در صد)
-بیشترین تعداد =خوزستان- 184885نفر(16درصد)
لازم به ذکراست که در جدول فوق از استانهای و یزد بحثی نشد.

– بیش از 35 درصد از کوچ نشینان کشور در سه بهم پیوسته فارســی و چــهـار مـحـال و بـخـتـیـاری و کــهــکــیلویــه و بــویـر احمـد استقراریافته اند.
– از کل جمعیت کوچ نشین در کشور، استان فارس بیش ترین تعداد جمعیت و استان بوشـهر کمترین تعـداد جمـعیت عشایر را در خود جای داده اند.
– جدول صفحه 22 و نقشه های صفحه ی 24و25و26 و کتاب مطالعه شوند.

اقتصاد، جغرافیای اقتصادی،اقتصاد کوچ نشینان:
– غرض از فعالیتهای اقتصادی، به هرنوع فعالیتی را که موجــب ازدیاد در آمــد در کــشـور شده و نتیــجــه آن نیازمندیـهای مادی مـردم آن کـشـور یا ناحـیه را فـراهـم نماید.
– اقتـصـاد: مطالعه طرز استفاده از منابع کمیـاب بـرای تحصیل بیشتر است.
– اقتـصاد علـمی است که رفتار بشـر را بصورت رابـطه بین منابع و عـوامل تولید کمیاب را مطالعه می کـند.

-اقتصاد: دانـش مجـاور جغـرافیای اقتصادی است و مسائل جغرافیـای اقتصـادی می تواند با همکاری کارشناسان و متخصصین در نظام علمی جغرافیا و اقـتـصـاد مـورد بـررسـی قـرار گـیـرد.
– جـغــرافـیـای اقتـصــادی: شــاخــه ای از جغرافیای انـسـانی( اجـتـمـاعی) اسـت شـنـاخت فضـای جـغـرافیـائی که متاثر از کنشـهای انسانی بوده و عمدتاً از طریق مطالــعـــه در جغرافـیـای اقتـصادی انجام می پذیرد.(همان بهره وری انسان از محیط).

موضوع جغرافیای اقتصادی: مطالعه اشکال تولیدات مختلف در مقیاس جهانی و به طور کلی تعییـن مکان و شـرایط تولـیـد و حـجـم و تـوزیع تولیدات در بازارهای مصـرف
می باشد.

کوشش و تلاش دریافتن روابط بین
علم جغرافیای اقتصادی
اشکال و بنیانهای اقتصادی
عوامل محیط طبیعی وانسانی
مراحل مختلف تولید، توزیع ، مصرف

– نظر به دخالت کوچ نشینان در زنـدگی اقتصادی کشور، هرگونه تغییر و تحـول در اقتصاد کوچ نشیـنان، انـعـکاس و تاثـیـرات مستـقـیـمی بر زندگی اقتـصـادی جوامــع یکــجا نشــین (شهری و روستائی) بدنبال خواهد داشت.بعنوان نمــونه: توجه به بخش دامداری و مراتع کوچ نشینان و بهینه نمودن نژاد و کیفیت دامها موجب تامین بخشـی از نیاز یکجا نشـینان به دام و فــرآورده هـای دامـی (گوشـت و شـیر و پشـم و پوست) از

یک طرف و افزایش در آمد مالی کوچ نشینان از طـرف دیـگر را فراهم می کند تا جـائی که با کاهش میزان واردات در بخـش دام و فـرآورده هـای دامـی ، خـروج ارز از کـشور جلو گیری شده و امکان سرمایه گذاری در بخشهای دیگر اقتصادی و توجه ویژه به این بخش را فـراهـم نموده و قدمـهـای بلنـدی را در راه توسـعه و بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی نظام کوچ نشینی کشور برداشته خواهد شد.

فعالیتهای اقتصادی کوچ نشینان ایران بترتیب عبارتند از
الف)دامداری و تولیدات محصولات دامی و فر آوردهای لبنی بیش از80 درصد
ب) تولید محصولات کشاورزی (زراعت در ییلاق و قشلاق )
کمتر از 10 درصد
ج)صـنایـع دسـتی (قـالـی و قـالیچه و چادر و طناب و….)
کمتر از 9 درصد
د)فـعالیتهای مـتفرقه و فـرعی (مـانند چـوپانی ،مـطربی ،مداحی و ….) کمتر از 2 درصد

زندگی کـوچ نشـینی اسـاساً مبتنی بر نگـهداری و استفاده از ((دامها)) می باشد ، در مـقـابل زنـدگی یکجا نشینی (شهری وروستایی) بر محور تجارت و صـنـعـت و زراعـت و …. اسـتـوار گردیـده اسـت .
– حـرکت و جابـجایی (یـیـلاق بـه قشــلاق و بلعکـس ) زمـینه زنـدگی و دامـپـروری زیر بنـای معیشت کوچ نشین به شمار می رود . موجـودیـت هر خـانوار ویا چادر با تعداد دامها و نهایتا با قدرت اقتصادی آن در ارتباط است .

– در زندگی کوچ نشینی((قدرت اقتصادی و اجتماعی )) از آن افـرادی اسـت که ((تعـداد دام زیاد و حق چرای بیشتر (( مراتـع طبیعی و وسعت زیادتری )) داشته باشـند، مـسلـما چنـین افـرادی جزء (( بزرگ زمـیـندار)) و یـا عـمـده مالـک نیـز محسوب می شـوند.
– واحد تولید در بیـن کـوچ نـشـیـنــان ایران
((خانوار)) بوده که یک واحد مصرف نیز مـی بـاشـد و همچنین مسئله مصرف گرایی و عدم توجه به سود جوئی از خصوصیات بـارز آنـان محسوب می شـود.

– دامـداری به عنوان اقـتصاد غـالب جـهت بـقاء زندگی کـوچ نشینی به شـمار مـی رود که از طـریق آن محصولات دامی و فر آورده های شیری و پشـم و مو تولید می شود .
– هـر چقـدر از تعـداد جمعـیت کـوچ نشـــینان کشور کاسته شود از نسبت اقتصاد دامـی و فـر آورده های آن کاهش پیدا کرده و در نـتـیـجـه بـه مـیـزان وابـسـتگی به ارز جـهـت وارد کــردن گــوشـــت و فـرآورده های دامـی و لـبنی افـزایـش پـیـدا خـواهد کرد .

مفاهیم و روش مطالعه و بررسی ((مراتع )) و ((دامداری)) در نظام کوچ نشینی :
– نظر به اهمیت و جایگاه دامداری در اقتصاد کوچ نشیـنان ایران که در رابطه با شرایـط طبیعی محیطهای گوناگون موجب تحرک و جـابجایی می گـردد و پـدیـده ییلاق (سـردسـیر) و قشلاق(گرمسیر) و حـد فاصـل (میانبند یـا ایلراهها) و قلـمرو ایلـی در ارتباط قرار میگیرد ، به بررسی و مطالعه مراتع و سـپس دامـداری بـه شرح زیـر پـرداخـتـه می شـونــــد.

– مـرتع و اهـمیت و ارزش اقتـصادی آن ،انـواع گونه های مرتعی از نظر کوچ نشینی .
– نـقـش مـراتـع در اقـتـصـاد کـوچ نشـیـنـان پراکندگی جغرافیایی و مساحت مراتع .
مالکـیت و ظرفیت چرای مراتع بر حـسـب نـوع دام و توزیع حغرافیایی آن .
نحوه بهره گیری از مراتع ییلاقی و قشـلاقی و مسـیر کوچ (ایلراهها) و بالعکس.
– علل و نحوه تامـین و بهره گـیری از علوفه خشـک و مدت آن .

– مسائل و مشکلات و امکانات مراتع در قلمرو ایلی و راهکار های پیشنهادی ان
– نحوه احیاء و توسعه مراتع در قلـمرو ایلی و تهـیه علوفه دستی برای دام
– اهمیـت و جایگاه دامداری بـعـنوان عامـل مسـلط اقتـصادی کوچ نشینان
– تعـداد ، توزیع جغرافیایی ، ترکیـب دامـهـا و نـقـش دامداری در اقتصاد کوچ نشینان
– رابـطـه بین تعـداد و نـوع دامها با ظرفـیـت چـرای مـراتع طبیعی و علوفه مصنوعی.

– مـیزان انطبـاق دامـها با شـرایط مـتنوع جـغرافیایی در محدوده قلمرو ایلی
– تـنظیم قراردادهـای دامـداری بین صاحب و مالک دام و چوپان (فرد استخدام شده )
– فـرآورده هـای دامـی و برآورد سود حاصـل از یک واحد دامی مـفیـد د رمـدت یکسال بهره برداری
– نحـوه فروش و عرضـه محصـولات دامی ( مـبـادله وداد و ستد دام ) و نقش آن در اقتصاد ناحیه
– مسایل و مشکلات و امکـانات دامـداری و راهـهای بـهبود و توسعه آن در آینده

مفاهیم و روش مطالعه و بررسی (( کشاورزی )) در نظام کوچ نشینان :
– بغـیر از (( نوما دیزم مطلق )) که در آن کوچ نشینان به جز فــعـالـِیـت دامــداری بـه فعالیتهای دیـگــــرنمی پردازند ، سـایر کـوچ نشـینان ( مانند تیپ های نوما دیزم نسـبی ، ترانسهومانس ،اقتصاد آلمی و…) بـواسـطه مساعدتهای طبیعی (نظـیر:آب و هوا ، خـاک حاصلخیز) و نیاز به تولیدات زراعی زمیـنهای ایجـــاد فعـــالیتهای کـشاورزی در کنار دامداری را مهیا می سازد . با توجه بـه موارد فوق به بررسی و مطالعه زراعت کوچ نشینان به شـرح زیر پرداخته
می شود.

– اهمیت و جایگاه کشاورزی ( بخصوص زراعت و باغداری) در زندگی کوچ نشینی
– نحـوه مالکیت زمین زراعی و قرار دادهای زراعی سـنتی در گذشته و حال
– رواج زراعـت و نوع محـصولات زراعی و علل گسـترش و توسعه آن در بین عشایر
– نحوه تقسیم زمین از نظر آبی،دیمی و چگونگی کشـت و داشت و برداشت در بهار و پاییز
– استعداد و توانهای بالقـوه و بالفـعـل قلـمـرو ایلی از نظـر کشاورزی و نوع زراعت

– انواع تولیـدات زراعی و زمان ومراحل کاشت و داشت و برداشت
– اخـتلاف زراعــی در دو منـطقه ییـلاق (کوهـستان ) و قشلاق(دشت )
– مـنابع تامـین کنـنده آب زراعـی (چشمه و چاه و باران و….) در نواحی کشت
– ابـزار و تکـنو لوژی مورد نیـاز و میزان نفوذ ماشین آلات کشاورزی جهت زراعت
– خـود مصرفی بودن تولیدات زراعی در میان کوچ نشینان

مـطالعه و ارزیابی اقتصادی فعالیتهای زنبورداری و پرورش ابـریـشـم و صـیـد و صـیـادی و …..(در صـورت وجود)
مـسائل و تنـگناها و امکانات کشاورزی و راههای بهبود و تـوسـعـه آن در نظام کوچ نشینی
در صـد جمعیـت شاغلین کوچ نشینان در این بخـش و نـحـوه مصـرف تولیـدات زراعـی
عـلوفـه تولید شده از بازمانده محصـولات زراعی و روش نگـهـداری آن جهت تغذیه دام
– نقـش کشـاورزی و ارزش اقـتصـادی آن در نـظـام کـوچ نشینی

روش مطالعه و بررسی ((صنایع دستی)) در نظام کوچ نشینی
صنایع دستی و عشایری بیشتر وابسته به دام بوده و درجـوار دامـداری و زراعـت بعـنوان نوعـی فعالیتی مکمل که در فرهنگ کوچ نشینان ریشه عمیـقی داشته و بخشی از درآمد آنان را تشکیل مـی دهــد، به شـرح زیـر مـورد مطالـعـه قـرار می گیرند:
– اهـمیـت و جایگـاه صـنایع دستی (عشایری) و انواع صنایع و محصولات تولیدی کوچ نشینان

نحوه تهـــیه و تامین مواد اولیه و نحوه فروش و عرضـه محصولات صنایع دستی
میـزان تولید و چـگـونگی مصرف و بـر آوردی از درآمد خانوار عشایر از صنایع دستی
انـواع طرحهای مورد استفاده و انگیزه های به کار گیری آنـها در تعیین نقش قالی و قالیچه
کـیفیـت مـحـصولات صـنـایع دستی در قلـمرو ایلی و روسـتاها وشهری های مجاور
– مسـایل ومـشکـلات و امکانات صنایع دسـتی و روشهای بهـبود و توسـعه آن در بین کوچ نشینان

روش بررسی و مطالعه از ((فعالیتهای اقتصاد ی متفرقه )) در نظام کوچ نشینی :
دربین نظام کوچ نشینی علاوه بر فعالیتهای قبلی ، کمتر از 2 درصد جمعیت به فعالیتهای دیگری بصـورت فرعی و مـتفرقه نظـیر : چوپانی ، کارگری، میوه چینی، متوبی و مداحی و نظایر آن می پردازند که تا حدودی کمبودهای اولیـه آنان را در زندگی فـراهم می کـند که بیـشتر آنها عـبـارتنداز : جـمـع آوری مـحصـولات گیـاهی داروئـی (خودرو) ، کارگری در ایل و خارج از آن ، چـوپانی بـرای صاحـب و مالـک دام و غـیره . در این قسمت خانوارهای آنـان به شـرح زیر مـورد مـطالـعــه قــرار می گـیرنـد:

– اهمیت جایگاه و فعالیــتهای متفرقه و علل اشتغال کوچ نشینان به این امر
– انـواع فعالیـتـهای متفـرقه و اهـمـیت هـر کدام و میزان در آمد خانـوارهـای آنـان در ایـن قسـمـت
– عـلل و مـیزان گــرایـش کـوچ نشـیـنـان به فعالیتهای مـتفرقه و خروج از کوچ
– مـسائل و تنگناهها و امکانات و راهـکـار ها و راههای توسعه فعالیتهای متفرقه
– نـقش فـعالـیتهای مـتفرقه در اقتصاد کوچ نشینان

روش مطالعه و بررسی پیوند اقتصادی( مبادله و داد و ستد ) کوچ نشینان :
– با توجه به حـرکت و مـهاجـرت مـنظم و مداوم میان ییلاق به قشلاق و بالعکس به صـورت سـالـیــانه یا فــصـلی در قلـمــرو ایــلی کــوچ نشــینان و شـرایـط اقـتصـادی آنـان از نــظــر تولیدات دامی و فـرآورده های آن و کشـاورزی و صــنایــع دســتـی و … بــرای تــامـیــن دیـگر نیازمندی های خود با یکجا نشیـنـان روسـتـایـی و شـهری در طـی مـسیر ارتباطات اقتصادی و داد وسـتـد بـرقـرار می کنـنـد . که به شرح زیر مورد مطالعه قرار می گیرند:

– ضرورت واهـمیت پیوند اقتصادی و داد و سـتد و مبادله کالا از ییلاق به قشلاق
– تعییـن ارزش پولی تولیدات مازاد بر مصرف کوچ نشینان و بخصوص دام و صنایع دستی
– حجـم وارزش مـبادلات کوچ نشـینـان در داخـل وخارج از ایل و طایفه
– نقش واسـطـه ها، پیـله وران ، دلالان و تـعـاونـی هـای عشایری در امر مبادله
– مـسائـل و مـشـکـلات و امـکانات مبادله وراههای بهبود وشیـوه داد وستد در داخل و خارج از ایل

مرتع ، اهمیت و نقش اقتصادی آن در بین کوچ نشینان
تعاریف مختلف از مرتع:
– به آن دسته از اراضی که دارای پوشش گیاهی طبیعی بوده و به نحوی خوراک دام از آن تامین شده و تجدید حیاتش به طور طبیعی انحام می پذیرد .
– زمینی که حداقل مدتی از سال دارای پوششی از گیاهان مرتعی خودرو کاشت بوده و عرفا مرتع شناخته می شود.

– مرتع عبارت است از مکان تغذیه و محل چرا ی دام بــطـــــوری کـه ایـن مـحــدوده در درجـه اول دارای پـوشـش گیاهی و سپس آب قابل مصرف باشد تا جایی که دامـها بتـوانـنـد در یک مقطع زمانی در آن چرا نمایند .
– مـرتـع مـحـل چـرای دامـها و نقـاطـی که دامها بتوانند در فـصول مـختلف سال درآن چـرا کنند صـرف نظـر از اینکه مناطق از نظر گیاه ،کیفیت ظاهری پوشش گیاهی اخـتـلافـهای فـراوان بـا هـم داشـتـه باشـنـد.

– در کـشور ما ، سـرزمـینـی کـه دارای مـختصر پوشش گیاهی بوده که دام بتـواند برای مدتی از سـال در آن بـچـرد را مـرتـع یـا چـراگـاه می گویند . بر این اساس چمن زارها ی پر علـف کـنار رودخـانه ها،جـلـگه ودشتهای جنوبی دریای خزر ،کوهسـتانها و ارتفـاعـات دارای پـوشـش گیاهی طبیعی و بوته زارها ی مناطق کویری و بیابانی و….. که دارای اندک گیاهان خـودرو هستند نیز مرتع طبیعی خوانــده می شــوند.

– مرتع یکـی از ارکـان اصـلی زندگی کوچ نشیـنی است و در نواحــی کـه مـرتــع دور از دســتـرس دامهای یکجـا نـشیـن ( روستایی) قــرار دارد، در فصـول گرم یا سردسیر بر حسـب قـرارگیری در ییـلاق ( مراتـع تابسـتـانی ) و قشـلاق ( زمستانی )و نیز حد فاصل(مراتع بهاری و پاییزی) مـورد استـفـاده کـوچ نشـینـان قـــرار مــی گیـرند .
مـــراتع از لــحـاظ تـامــین خوراک دام ، تعـلیـف ، حــفاظــت مــحــیـط زیــسـت ، جـلوگیـری از فرسایش خـاک ، ذخـیره نـزولات جـوی و …. دارای اهمیت فراوانـی است .

تقسیم بندی مراتع یا چراگاه بر اساس:

-طبیعی یا غیر طبیعی ( مصنوعی )بودن آن
– فصل استفاده در ییلاق و قشلاق و میان بند
– عوارض طبیعی (کوهستانی و دشتی )
– چرای انواع دام (گاوی، گوسفندی، اسبی، بزی، شتری) – ظرفیت چرای دام ( درجه یک و دو و سه … )
– مرغوبیت و میزان تولید علوفه ( عالی ، خوب، متوسط
و فقیر )

مراتع مصنوعی (یا علوفه )
– بخــشی از مـراتع که با دخالت انسان و به کار گیـری تـکنیـکهای کـشــــاورزی زیـر کـشـت عـلـوفـه و غـذای دام قـرار گـیرد.
– چـنانــچه گــیاه تـوسـط انســان به عـمل آیـد و در اخـتیار دام قـرار گیرد
– بـه زمـینـهایی که در آن گــونـه هــایی از گـیـاهـان عـلـوفـه ای نظـیـر یونـجه ، شـبـدر، ذرت ، عـلــف ، جــو و ….کــاشــتـه شـود و دامـها یا مـسـتــقـیـمـا در آن بـچـرنـد ، یا انـسـانهـا آنـهـا را برداشــت کــرده و درطـویـــلـه و یـــا آغــــل و یـا درکـنــار هـمـان مـزرعــه بـه صـورت علـوفــه تـازه (سـبز) در اختیار دام قرار دهـنـد و یــا آنــها را خـشـک کـرده و در زمان دیگری به دام بدهـند .

مراتـع مصنـوعـی ( یـا تـهـیـه علـوفـه) بیشتر در دشــت هـــای پــر بـــاران شــمــالــی (گـیـلان و مـازنـــدران ) ، در کوهسـتـانـها و در کوهپـایه هـا بـه صورت دیـم ، زراعـت آبـی در کــف دره ها، در نـواحـی کـم بــاران نـواحـی خشـک و نیمه خشـک بـه صـورت آبـی با اســتـفـاده از آبـهـای سطـحی و زیـر زمینـی و ….. می توان یافت .
وسعت مـراتع مصنوعی (غیر طبیعی ) نـسبـت به مـراتـع طـبیعی بسـیارکـم می بـاشـد . مفهـوم مــرتع مـصــنوعی برای کوچ نشینان بـی مفهـوم بـوده زیــرا جابـجایــی در نواحی ییلاق و قـشلاق نیاز بـه مــراتـع طبـیعی افـزایش می دهد.

مراتع طبیعی :
– آن دسته از اراضی دایر که گیاهان آن منطقه بـه طور طبیعی رشد میکنند و مورد استـفـاده چـرای دام قــرار میــگیرنـد و انـسـان در بـه وجـود آوردن آنـها دخـالـتـی نداشته و انـواع گیـاهـان سـبـزو تـازه با آب کـافــی در اخـتــیــار دام قـرار میــگیـرنــدو دام بـا حـرکـت آزادانـه در طبیعت از مراتع تغذیه می نماینـد.
– وجـود ایــن نوع مـراتــع است که اقتـصاد کـوچ نشینی به آن متکی است .
– طبـقه بنـدی مراتـع بر اساس مرتع طـبـیـعی اسـتوار می باشد

تقسیم بندی مراتع بر اساس عوارض
طبیعی ناهمواریها(پستی و بلندی هها)
مراتع دشتی و نواحی پست
اکثرادر نواحی پست ودشت نیمه خشک ودر
فصل زمستان مورد چرای دام قرار می گیرد
-اهمیت مراتع دشتی کمتر از مراتع کوهستانی
بوده و اکثرا به صورت تعلیف دستی و علوفه
و در قشلاق در اختیار دام قرار میگیرند.
مراتع کوهستانی یا
ارتفاعات
-درنواحی مرتفع به دلیل اعتدال
هوا و میزان بارش و کیفیت مرتع
و اغلب به عنوان مرتع ییلاقی
مورد استفاده قرار می گیرد.
پراکندگی جغرافیایی آن عمدتا در ارتفاعا ت
البرز و زاگرس وشمالغرب و درفصل تابستان
و بهار و پاییز مورد چرای دام قرار میگیرد.

تقسیم بندی مراتع بر اساس چرای
نوع دام

مراتع گاوی و اسبی
این مراتع منطبق با نواحی
پر اب و علف و زمینهای
پوشیده از علفزار ها
و چمنزارهای وسیع
و اب کافی شمال و شمالغرب
ایران به چشم می خورد.
مراتع گوسفندی
مراتع بزی
مراتع این حیوان بیشتر
درمناطق نیمه باتلاقی و مرطوب
و گیاهان آبی حاشیه دریاچه
ارومیه ، اراضی شالیزارها
ومردابهای سواحل جنوبی
دریای خزر ، تالاب انزلی
و جلگه خوزستان در
اطراف رودخانه ها و باتلاقها
و…… وجود دارد.
مراتع گاومیش
مراتع شتری

مراتع گوسفندی

مـراتـع ایـن حـیــوان در اکـثـر نـقـاط ایـران و بـویــژه
در نواحی نیمه خشک تـا نـیـمـه مرطـوب بـا بـارش مـتــوسـط
سـالـیـانـه 350 تــا 600 میـلـیـمتر وجود دارد و علف آن اغلب
بونه زارهای استـپـی و پایـکوهـی بیـابـانـها و گیـاهـان مـناطـق
کوهستانی به چشم میخورد.
مراتع بزی
مـراتـع حـیـوان بــز در دشــت هـای خشــک کــم آب وگـــیـــاه وخـارزارهـای واقــــــــع در نواحـی بیـابـانـی و کویــری و نـیــز در نـقـاط پر گیـاه و آب مرتـع گوسفنـدی و مراتع کوهستانی صعـب العـبـور و صــخــره ای (دومـحـیــط کـامــلا مــــــتـفــاوت ) وجـــــــوددارد.

-نگهداری شتر در مناطق خشک و کویری و بیابانی ایران انجام می گیرد
و مراتع این حیوان معمولا از ضعیفترین و پراکنده ترین مراتع کشور به شمار
می رود و به صورت تیغ زارهای پراکنده که منطبق بر دشتهای مناطق با آب و
هوای خشک و گرم است دیده می شوند.
-تیغ شتر ، خارمغیلان ، کنگر و هندوانه ابوجهل وسایر گیاهان خشکی پسند
مهمترین گیاهان مراتع شتری را تشکیل می دهند.
کوچ این حیوان به صورت ((افقی)) بوده و بیشتر در شمال ترکمن صحرا و
اطراف رودخانه اتـرک و اسـتانـهای مـرکـزی و کـویری ایران پـرورش داده میشوند.
مراتع شتری

در اختیار داشتن مراتع طبیعی یعنی گسترش اقتصاد دامداری و تداوم معیشت کوچ نشینی می باشد
تقسیم بندی مراتع بر اساس ظرفیت چرای دام،
مرغوبوبیت و تولید علوفه
مراتع بسیار فقیر
یا درجه پنج
مراتع فقیر یا درجه
چهار
مراتع متوسط
یا درجه سه
مراتع خوب یا درجه
دو
مراتع عالی یا
درجه یک

خصوصیات مراتع عالی (درجه یک )در اقتصاد کوچ نشینی :
-مراتعی که صددرصد پوشش گیاهی و تمام سطح زمین از گیــاه خـوش خــوراک و دارای ارزش غـذایی نظـیر :
گیاهان خانواده گندمیان و بقولات و زود رشــد وقـابـل برداشت باشد.
مـیزان بارش سـالانه در منـاطـق مراتع عالی به بیش از 500 میلیمـتر و اکـثـرا در مناطـق کوهـستانی (مراتع ییلاقی) که از خاک نفوذ پذیرو آب فراوان برخوردار باشد در قـطـعات کوچکتر دیده می شوند.
-ظرفیت چرای دام این نوع مراتع حدود 2 واحـد دامـی در هکتار برای 100 روز می باشد.

ویژگیهای مراتع خوب (درجه دو) در اقتصاد کوچ نشینی :
-مــراتــعی که در صـد پوشش گیاهی آن حدود 80 درصد و اکثرا گیاهان چــند سـاله و یکـساله توام باشند.
این نـوع مـراتـع اغـلب در ارتـفـاعات قرار گرفته و میزان بارش سالانه این مـنطـقه بین 250 تا 500 میلیمتر می رسد.
– گـیـاهـان این نوع مراتع اغلب خانواده گندمیان و بـقـولات و چـتریان و ….. بوده ودر آنها آثار زیـاده روی در چرا کم و بیش در خاک دیـده مـی شـود.

-تــوزیــع جغرافیایی قلـمـرو مراتـع درجـه دو را بـیـشـتـــر در ارتـــفاعـــات الــبـــرز و زاگـــرس ، بخــشهـایـی از آذربـایـجـان (یعنـی کوههای سـبـلان و سـهــند ) ، شــمـــال خراسـان (ارتـفـاعـات هــزار مـسـجـد ) و غـیـره می توان یافـت .
– میزان علوفه ایـن نوع مراتع در سـال حدود 450 کـیـلو گــــــرم عـــلـــوفــه خــشـــک در هـــر هــکــتـا ر مـی بـاشــــد.
– حـداکثـر ظـــرفیت چرای دام این مراتع حدود یـک واحـد دامـی در یــک هـکتـار بـرای 100 روز در فــصـل مـناسب (تابستان) می باشد.

خصوصیات مراتع متوسط یا درجه سه :
-مراتعی که پوشش گیاهی آن در حدود 50 درصد از سطح زمین بوده و اکثرا از خانـواده گرامیـنه باشـد ، در زمینهای این مراتع غالبا شیـبدار و فرسایـش خـاک نیز وجود دارد.
-میـزان بارنـدگی سـالیانـه قلـمـرو مراتع متـوسط حدود 250 تا 300 میلیمتر می باشد.
– محـدوده جــغـرافـیـایی ایــن نــوع مـراتـع در مـنـاطـق کـوهـستـانـی و هـمـچـنـیـن در دشـتهای قشـلاقی(زمستانی)نظـیر: دشتـهای گـرگـان، مـغــان ، مهران، دهلران ، بین قزوین تا آذربایـجان و …. می باشد.

مشخصات مراتع فقیر (درجه چهار) و توزیع جغرافیایی آن :
-مـراتعی که پوشش گیاهی آن کمتر از 50 در صد ازسطح زمین را پوشانیده و عموما در نـواحی خـشـک تا نیـمـه خشک قرار دارد.
-میـزان بارنـدگی سـالیانه قـلمرو این مراتع حداکثر 250 میلیمتر و فرسایش خاک بسیار شـدید بـوده و بیـش از ظرفیت دام مورد چرا قرار مـیـگیرد.
– این مراتع ( درجه چهار) بیـشـتر در قلـمـرو حـد فاصـل (یعنی بهاره و پاییزه ) قرارمی گیرد و یک واحد دامی در هـر هکتار برای 100 روز در فصل مناسب چرا می باشد.

مشخصات مراتع بسیار فقیر (درجه پنج) و پراکندگی جغرافیایی آن :
-این مـراتع جـزء فـقـیرترین مـراتع کشور و بیشتر در مناطق خشک و بیابانی مثل اسـتـانهای یـزد و قـم و کرمان و غیره پراکنده شده ومـتوسـط بارش سـالیـانه این مــناطق کمـتـر از 150 مـیـلیـمتر مـی بـاشـد .
-فـرسـایش شدید خاک و آثارچرای بیش از حد دام در هـمه جـای این مرتع مشاهده شده و بیـشتر دام این قلمرو را بز و شتر تشکیل داده و درسـواحل جنوبی و اطراف دشت کویر نـیز این مـراتـع دیـده می شـونـد .
– ظـرفیت این قـبیل مـراتع یک واحد دامی در 10 هکتار است .

وسعت مراتع ایران به تفکیک وضعیت هر کدام در سال 1967 میلادی – پاپو کارشناس فرانسوی

مساحت کل منابع مرتعی ایران
درسال 1352 ه.ش
مطالعه توسط گروهF.M.C
3مراتع علفزار
-در نقاط ییلاقی و قشلاقی
عشایر قرار داشته و حدود 14
میلیون هکتار مساحت دارند.
-پوشش گیاهی مناسب و
کیفیت آنها خوب و بازدهی
چرای دام در آنها مطلوب
است.
2مراتع بوته زار
و مشجر
مساحت آن حدود
60 میلیون هکتار
وکیفیت این مرتع نسبتا
خوب و پوشش گیاهی
و تولید علوفه آنها
متوسط است.
1مراتع بسیار ضعیف
و کویری
-مساحت کل این مرتع
حدود 52 میلیون
هکتار است 70 درصد
غیر قابل استفاده
و تنها 16 میلیون هکتار
برای چرای دام
مورد استفاده قرار
می گیرد.

جدول 4-4- مساحت و میزان تولید مراتع کشور به تفکیک وضعیت آنها – تازه ترین آمار وزارت کشاورزی

تازه ترین آنار وزارت کشاورزی مساحت کل مراتع کشور را 90 میلیون هکتار بر آورد نموده اند

-کل مساحـت مراتـع ایـران در سال 1371 ه.ش بـرابـر بـا 000/55/0/90 هکتار برآورد شده و ازنظر پوشش گیاهی به سه گروه متمایز تقسیم می شوند:

1-بامـــســاحت 14 میــلــیون هـــکتـار(یا 5/15 درصــد کل مراتــع کشور)ونواحی سردسیرقرار دارند.-

2- بامساحت 60 میلیون هکـتار (یا 7/66 درصد کـل مـراتع کشور)ونواحی کم ارتفاع و گرمسیر قراردارند

. 3- عـمـدتا درنواحـی خشـک وکویری قرار داشته و حدود 16 مـیـلـیون هکتار (یـا 8/17 درصـد کـل مراتع کشور) را شامل میشود.
مراتع ییلاقی
مراتع قشلاقی
مراتع کویری

جدول 5-4- مساحت و درصد مراتع کشور را درسال 1371 ه.ش

نتیجه گیری از وضع مراتع کشور:
-هـنوز اظهار نظر ونیز ارقـام دقیـقی دررابـطه با وسـعـت مـراتع و ظرفیت چرای مراتع ، میزان تولید علوفه مراتع و…..رائه نشـده است.
– سطـحی از سـرزمین ایران که فاقد پوشش گیاهی است نظیر: کـویر نمک وبیابـان لوت ، سطحـــــهایی از دریـاچـه و دریـا و بـاتـلاقهای شـور ، سـاختتمانهای محدوده شـهـری و روستـایی و تاسـیـسـات صـــنعـــتی و خــــدمــــاتـــی و غــــیره.
-با نـگاهی به نقـشه توزیع کوچ نـشینان ایران، باطرز قرار گرفتن کوهستانها و مراتع آن هماهنگی کامل داشته و بخش عمده ای از مراتع خوب ومتوسط در دامنه های غـربی و شـمالی کـشـور (زاگرس و البرز و آذربایجان) پراکنده اند.

با قبول 90 میلیون هکتارمساحت مراتع ایران، تنها 5/15 درصد از نـوع مرغــوب ودرجــه یک ، 8/17 درصـد ازنوع متوسـط و درجه دو ، و نیز 7/66 درصـد (اکثریت مساحت مراتع کشور) از نـوع مخروبـه و درجـه ســه که درحــاشیــه کــویر و بیــابانها واقـع شده اند.

حدود5000 گونه گــیاهی درمــراتع ایــران دیده
مـی شـوند کـه اهـم آنـها را : گـونـها ، درمنـه، اسپرس،خارشتر، اسفند، گیاهان گندمیان و پروانه و شان تشکیل میدهند.

از مسـاحت 90 میلیـون هـکتار از مراتع سـرزمین ایران حدود 20 میلیون واحد دامـی مـی تواننـد به راحتی تغذیه نمایند، درحالیکه تعداد دامهای کـوچ نشینان و یکجا نشینان بیـش از100 میلیون واحـد دامـی می باشـند، یعـنی 5 بـرابر مـرتع . وچـنین
می توان نتیجه گرفت که تعـداد دام کـشور بیـش ازچند برابر ظرفیت چرای مرتع و درنتیجه ضعیفی دام ونـابـودی پـوشـش گیـاهی ومشکلات زیست محیطی وفرسایش خاک را به دنبال خواهـد داشت .

جدول 6-4- وسعت و سهم مراتع ایران به تفکیک استانها درسال 1370 ه.ش

ادامه جدول 6-4- وسعت و سهم مراتع ایران –

ادامه جدول6-4- وسعت و سهم مراتع ایران-

مالکیت مراتع در نظام کوچ نشینی ایران :
-مـراتـع ایـران از دیـر بـاز بـر اسـاس (( نظام سنتی)) در اخـتیار دامدار قرار می گرفت .
-بـا افـزایـش نسبـی تـعداد دام و مـحـدودیــت مــراتـع وگــسـترش زمینهای زراعی ، محدودیتهایی در چـرای دام بـه وجود آمده که سبب نظام تشکیلاتی و قشر بنـدی عشـایری در مـراتع و چـرای دامها منجر شد .
– همیاری کوچ نشینان ایحاد سنتهایی درجهت تقـسیـم مرتع به وجود آمد ، خوانین و ایلخانا ن و کلانتران به کل مراتع مسـلط شـده و اعـضای ایلات فقـط برای چرای دام با پرداخت (( حق علفچر)) به مـالکیـن مراتــع از علـوفه آنـان اسـتفـاده کننـد.

-بعضی ازمراتع به وسیــله (( بنـچاقهایی )) نســق بـندی شـده و دراخـتیار عشایر قرار میگرفت .
– با اجـرای اصـلاحا ت ارضی سال 1341 واجرای اصل ملی شدن جـنـگلها و مـراتـع کـشـور، ضوابـط سنـتـی استـفاده از مــراتــع بــه هــم ریـخــت و بــهـــره وری از مــراتــــع دســتـخـوش دگـرگـونی شـد.
– اسـناد انـفرادی جـای بنچـاقـهای مشـاعی را گرفت و به عـلت مالکیت فردی در مراتع تقسیم چرای دام بهـم ریخـت و بخــشی از مراتع جهت استقاده در کشاورزی شخم زده شـده و بخـــش دیــگــر بـــا اجــــرای قـانون در اخــتیار مـنابــع طبیــعی قرار گرفـت .

ظرفیت مراتع بر حسب چرای دام در نظام کوچ نشینی :
-ظرفیت چرای یک مرتع عبارتست از : تعداد واحــد دامـی که در یک مـدت معـین از سال در یک واحد سـطح از مراتـع چـرا کـند بدون آنکه به قـدرت تولیـدی گـیـاهـان و خـــاک آن ضـرر و زیـانـی برساند.

-بر آورد میزان تولید علوفـهُ مـراتع کشور حدود 8 تا 10 میــلیـون تن علــوفــه خــشــک قــابــل اســتفــاده دام می بــاشد .
و ایـن بر آورد تخـمینی کارشـناسان است به دلیل : مسائل اجتماعی و اقتصادی و حقوقی و عدم امکان تفکیک مـراتع عــشایری با روســتایی ودامــداریها جـز غـیر عشایری و … کاری مــشکل می باشد.

– بر اسـاس آمار سال 1365 ه.ش و تخمین های کـارشـنــاسـان سـازمـان جنــگـــلـها ومـراتـع ایران ، تــــعـــــــداد 578/142/24 راس دام در 32451922 هــکتارمــرتع با کیفیت خوب تا غــیر قابــل بهره برداری به نسبت 74 درصـد به وسیـلـــه 188354 خانــوار عــــشــــایری با مــتــوسط 128 راس دام برای هــر خانــوار در نــواحــی مــــخــتلــــف کـشــور نــگهداری میشوند.(جدول 7-4-صفحه 65 کتاب بحث شود.)

نقش مراتع در اقتصاد کوچ نشینان ایران :
-تولید بدون هزینـه گذاری سالانه مصـرفی دام و فر آورده های آن (نظیر گوشت،پوست،لبنیات، پشم و….) به طــور غیر مســتقیم برای اقتـصاد کشـور و نــیز در ایــجاد فعـالـیـت اقتصادی و اشتغال برای کوچ نشینان به همراه دارد.
-تعـداد دام و وسـعت و مقـدار علف دهی کوچ نــشیــنان وابسته به کـمیت و کیفیت مراتع دارد.
– درصد بالایی از غذای دام کـوچ نـشینان (چرای دام) از پوشش گـیاهی طبیعی و مراتع تامین می شود.

بر اساس بر آورد آماری سال 1357 کشور، بیش از 61میلیون راس از انواع دامها در ایران وجود داشــته کـه حدود 87 میلیون واحد دامی را شامل شـده و بـیش از 50 درصــد دامـها دراخـتــیار کــوچ نـشینــان بــوده و جـهــت چــرای دام از مــراتـع یـیـلاقـی (سـردسـیــر) و قـشــلاقـی (گرمسیر) و به صورت طبیعی استفاده میکردند .
یعنی 43 میلیون راس واحد دامی از مراتـع طبـیـعی ییلاقی و قشلاقی تغذیه می شوند.
بر آورد ارزش علوفه سالانه مراتع کشورمعادل 4 تا 5/4 درصد درآمد ناخالص ملی می باشد.

اهمیت و ارزش مراتع
دراقتصاد کشور
جلوگیری
از فرسایش
خاک
تنظیم
گردش آب
در طبیعت
تغذیه آبهای
زیر زمینی
تولید آب
صاف و زلال
درپشت
سدها
تامین غذا
برای استانها
مامن حیات
وحش
حفاظت محیط
زیست
تهیه داروهای
گیاهی
تهیه داروهای
گیاهی

وضــع مراتع و کمــیت و کیفیــت آن در سطـح استاندارد( در مقایـسه با کـشورهای اروپـایی ) در ایـران رضایتبخش نیست و سال به سال وضع آن بدتـر شـده و ظـرفـیـت چـرای دام در آن بـه چـنـدیـن برابررسیده و تکاخوی تغذیه احشام را نمی کند .
-بغـیر از قـسمـتهای شـمالی و شمالغربی و غرب کشـور و بـعـضـی از نـقـاط مـحـدود، سـایـر مـنـاطـق ایـران از نـظـر برخـورداری از مـراتـع از نـوع مـرغـوب نـمـی باشـند و بخصوص نواحی کاملا خشک وبیابانی و کویری که دارای مراتع فقیر وبسیار فقیر هستند.

اهمیت دامداری کوچ نشینان:
-به لحاظ اهمیت پروتئین حیوانی در تغذیه انسانها و نیز روند رشد جمعیت کشور، توجه به تامین نیاز غـذایی جمــعیت و بـرنامـه ریـزی درجـهــت افــزایــش تولـیــدات دامـی ضـرورت دارد.

تقویت دامداری -واگذاری مراتع به دامداران

کوچ نشینی از طریق -جلوگیری از تخریب مراتع کشور

-پرورش دام و تهیه فرآورده های دامی با زندگی کوچ نشینی عجین می باشد.

اهمیت وارزش دام
از جهات مختلف در
زندگی کوچ نشینان
وسایل و
پوشاک مورد
استفاده
منبع غذایی
کوچنده
اساس اقتصاد
آنان
مایع اعتبار
و پشتوانه
ثروت
اصلی
عشایر
منبع درآمد
مالی
نیروی شخم
زمین
حمل و نقل
وباربری
عامل عمده فعالیت
اقتصادی
تعیین قدرت
اقتصادی
و اجتماعی
خانوار

تعداد و ترکیب انواع دام کوچ نشینان:
-بیـش از 50 درصــد دام کشــور در اخــتیار عـــشایر مـی باشـد.
تغییرات تعداد دام عشایر کشور از گـذشـته تاکـنون عبارتنــد از:
1-ســال 1308 نــزدیـک به 20 مـیـلیـون راس بـوده اســت .
2- بر اساس بر آورد دکتر افشارنادری درسال 1350 حــدود 35 میلیون راس بوده است .
3- بر اسـاس بررسـی هوشنگ کشاورز درسال 1354 بیش از 19 میلیون راس بوده است .
4- کمــیته بـرنـامه ریزی عـشایری وزارت کـشاورزی و عـمران روســتایی بین 10 تا 14 مـیـلیــون راس برآورد مـی کــند.

5- براسـاس آمـارگیـری خانوارهای متحرک کشور درسال 1353 حـدود 52 میـلـیـون راس دام اعـــلام کـــرد.
6- ســازمان دامـپزشکی کشـور در سـال 1364 حــدود 34 میلیون راس بر آورد کرد.
7- بر اسـاس مرحـله اول سـرشماری عـشایری کشـور در سـال 1364 بـیـش از 24 میـلیـون راس بـوده اسـت .
– بررسی روند تحولات دامهای عشایر کشور نشان می دهد که در سالهای سرد وخشک و کـم آب و علــف از تعداد گوسفندان کاهش داشته و درعوض بر تعداد بز با افزایش مواجه بوده است .

جدول شماره5-1-توزیع دام عشایری در حوزه های مختلف عشایری کشور(راس – درصد)

ادامه جدول شماره5-1 – توزیع دام عشایری درحوزه های مختلف

ادامه جدول شماره 5-1-توزیع دام عشایری در حوزه های مختلف

عوامل مهم کاهش و نوسان تعداد دام کوچ نشینان کشور از سال 1340 تا کنون:
1-اجرای اصلاحات ارضی سال 41 و به هـم ریخـتن نظام کوچروی ومحدودیت کوچ و استفاده از علوفه وارداتـی

2- تقلیل مسـاحت مراتع و گـسترش زمینهای زراعی در مناطق مـرتعی توسـط عشایر سـاکن وروسـتاییــان.

3-اسکان عشایر به منظوراستفاده از قانون صــاحب نسق شدن و شخم مراتع وشروع کـشاورزی در زمیــنهای مرتعی.

4-تصرف ایلراهها و مراتع بین راهی توسط کشاورزان خرده پا ،روی آوری کوچ نشینان به روستاها ومزارع صنـــعتی و اشتغال در کارخانجات .

5- تفرق عشایر در ییلاق وقشلاق وعدم امکان شرکت آنان به دلیل از دست دادن نسـق مراتع یــیلاقی وقــشلاقی.

6- ثابت ماندن قیمت محصولات دامی و ورود دایم التـزاید مواد لبنی و گوشتی از خارج کشور و تراکم دام دردسـت عشایر.

7- افزایش نسـبی قیمـت محصولات دامی ناشی از عـدم استقبال مـردم در جهـت مصـرف گوشـتهـای وارداتـی .

8- تـحولات ناشی از پیروزی انقلاب اسلامـی سال 57 وباز شدن ایلراهها و حرکت مجدد عشایر به علت از بین رفتن قانون رژیم شاهنشاهی .

9- شـکل گیـری و هـمـبستگی مجدد ایلات و عـشایر و طوایف مختلف از سال 1360 تاکنون ودر نتیجه فراهم آوردن امکانات بیشتر.

جدول شماره5-2-تعدادوسهم انواع دام کوچ نشینان کشور درسال 1366 ه.ش

نتیجه گیری از جدول شماره2-5-
– تـعداد دام کوچـک (شامل گوسـفند و بـره و بـزو بزغاله) کوچ نشینـان ایـران بر روی هم 16916601 راس بــوده که 17/97 درصـد کـل دامـهـای عـشـایر را در بر می گـیرند.

-دامـهای بزرگ تنها 03/2 درصد و بدون احتساب دامهای بارکـشی و سواری 37/1 درصد از کل دامهای کوچ نشینان را تشـکیل می دهـند.

-خانوارهای عـشایر کوچنده به دلیـل آسانتر و کم هزینـه تر بــودن و نـگـهــداری و جـابـه جــایــی دامــهـــای کوچک (یعنی گوسفند وبز ) به نگهداری آنها می پردازند.

تعداد و توزیع انواع دامهای کوچ نشینان کشور به تفکیک استانها – سال 1366 ه.ش:
-نتـایج جـدول شـماره 5-3- صفـحـه 85 کتاب (با توجه به شرایط جغرافیایی حـــاکم در نــواحی مخـتلف سـرزمـین ایـران ) و نیز نقشه های 1-5 و 5-2 و 5-3 و نمـودارها:

(1) استانهای گیلان و زنجان و هرمزگان با کمتر ازیکـصد هـزار راس کـمتـریـن تـعـداد گوســفند و بره را از آن خود کرده است .

(2) استانهای آذربایجان شرقی و فارس با بیش از 000/200/1 راس گوسفند و بره بیشتـــرین تعداد را درسـال 1366 ه.ش به خود اخــتصاص داد.

(3) استانهای زنجان ،مازندران، همدان ، تهران، و هرمزگان با کمتر ازیکصد هزار راس بز و بزغاله کمترین و استان فارس با بیـش زا 000/500/1 راس بز و بزغاله بیشترین تعداد را درسال 1366 ه.ش از آن خود کرده اند.

(4) استانهای مازندران، خـراسان ، تهران، مـرکـزی ، همدان ، اصفهان با کمتر از یکصد هزار راس گاو و گوســاله و همچنـین اسـتان آذربایـجان شـرقی با 000/400/1 راس گاوو گوساله به ترتیب کمترین و بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده اند. (نقشه شماره 5-3 صفحه 84 کتاب).

(5) تـوزیـع گوسـفند و بره تقـریبا در سراسر کشـور وبـخـصـوص در غـرب وشـمـال کـشور به چـشـم
می خورد.

(6)گاو وگــــــوساله در نیمه شمالی زاگرس و آذربایجان و تالش پراکنده شده اند که این امر نوعی انطباق دام با شرایط محیطی در طول زمان می باشد.

(7) بز و بزغاله عمدتا درزاگرس مشاهـده می شوند، اگـر چه ایـن حیوان درنواحی خشک نیز می تواند با محیط سازگار ی داشته باشد .(نقشه 5-2 صفحه 82 کتاب)

(8) شتر و بچه شتر اکثرا در نواحی داخلی کشور و حاشیه کویری و بیابانی بسر می برند.

ترکیب دامهای کوچ نشینان ایران:
-حیـــوانــات مورداســتفاده کـــوچ نشینان عبــارتند از :گاو،گوسفند، بز،گاومیش، شتر، اســب ، قاطــر، و الاغ و نگـهداری یک یا چــند ســگ مــحافــظ می باشـــد.

– گوسفند و بز بیشترین تعداد دامهای مورد بهــره برداری کوچ نشـینان بوده که عـــلاوه بر جنبــه های غــذایی، بیشترین وسایل و لوزم عشایر نظیر :چـــادر ،گــلیـــم، خورجین، و…… از فرآورده های این دو دام تــهیه شده و سود فراوانی را دارا می باشد .

-گاو به منظور بهره گیری ازشیروگوشت و پوست وشـــخم زدن و فضولات آن برای کود زمین و سـوخت نــگــهداری می شــود.

گاومیش برای تهیه شیر وگوشت و حمل ونقل و بالاخره اسب و قاطر و الاغ برای حمل ونقل و شخم زدن بکار گرفته می شوند.

– رکن اساسی دامهای کوچ نشینان کشور گــوسفند و بز و ســایر حــیوانات در درجـــه دوم قرار دارند.

جدول شماره5-4- پاره ای از خصوصیات دامهای کوچ نشین کشور

ادامه جدول شماره 5-4-

درنواحی شمال خراسان ،سرخس، حوالی شیراز،
قم ، ورامین، فرامان، تفرش

تقسیم بندی نژاد گوسفندان ایران
براساس شکل ظاهری و
مناطق پرورش آن
قره گل
ماکویی
از شمال تا جنوب
استان آذربایجانات غربی
کرمانی
درحاشیه کویر و
استان کرمان
کردی
حوالی استان
کردستان و
شمالی خراسان
لری
استانهای لرستان،
چهارمحال وبختیاری،
ایلام و
کهکیلویه و بویر احمد
زندی
نواحی لرستان،
کرمانشاه،
اصفهان،فارس،
آذربایجان، حوالی قم
و ورامین

تصمیمات نژاد گوسفندان
ازنظر مرغوبیت فراورده ها
شیری
پشمی
پوستی
گوشتی
نژادهای
قره گل
نژادهای ماکویی ، کلاکو
، فراهانی، کرمانی
نژادهای مغانی
شاهسونی،
کردی، لری،
شمال

تولیدات عمده دامی کوچ نشینان ایران
(فــرآورده هــای لبنی، گوشتی، پشــمی ، پوسـتی)
الف) تولیـدات و فـرآورده هـای لـبـنی = مـواد لـبـنـی و فـرآورده های شیـری دامی عـلاوه بر تـغــذیه بره ها و بزغـاله ها می شــــوند، مـــازاد آن جهت مصرف غذای خانوار های عــشایر می گردد.
گوسفندان و بزها به طور متوسـط مـعـمولا 100 تـا 120 روز شیر می دهند و مقدار شیر آنها بستگی به نوع عــلوفه و آب منطقه زیستآنها داشته و بین 200 تا 600 گرم شیر در روز از هـــر دام کـــوچــک دوشـــیــده می شوند.

جدول شماره 5-5- متوسط تولید شیر یک راس دام به کیلو گرم کوچ نشینان ایران سال 1366 ه.ش

کوچ نشینان برای استفاده بهـتر از نیـروی انسانی خـود با فـروش مـواد لبـنی به نــوعی (( حرکت تعاونی سنتی)) اقـدام کـرده و ایـن عمل خـانوار عشایر را قادر می سازد که بـرای مدتی تمــام شیر دامـهای اردو (چادرخانـوار) را در اختیــار داشته وبا آن مواد متنوع وقابل توجهی فراهـم نموده و فرآورده هایـی نظیر : خامــه ، پنیـــر، ماست، کـره، کشـک، قـره قورت ،لور و…. را بـــه دست آورند.

ب) پشم ، مو، کرک= درنواحی را که عشایر به نگهداری و پرورش دامهای کوچک نظیر:
گوسفند وبز می پردازد . پشم و مو و کرک اهــمیت پیـدا کرده و ایـن فـرآورده دامی به عنوان مواد اولیـــه صنایع بافندگی مورد استفاده قرار می گیرند .

– وزن پشمهای چیده شده متناسب با اندام و نژاد دام بـوده واز یـک تا دو کیـلوگرم برای هر راس بـره تـا پنج کیـلو گـرم در سال بـرای هر راس گـوسفند در نوســان می باشـــد.

-بزها به طور متوسط درطول سال ازنیـم تا یک کیـــلو گرم مـــو برداشـت شـده و بــرای بافـتن پـــوشش چادرهای عشایر وطنــاب و بافت نمد و اکثرا مصرف داخـلی خانـوارها داشتـه و متر ارزش تــجاری دارند.
بر اسـاس نـظرات کـارشـنـاسان ، مـیـزان تولید سـالانه پشم هر (( گوسفند)) به طور مـتوسط یک کیـلوگـرم ومـوی هر ((بز)) به طور متوسط نـــیم کــیلو گرم می باشد.

ج) گوشت = میزان تولید گوشت دامهای کوچک عشایری برابر با ارزش دامـــهای حــذفی از گله درنظر گرفـــته
می شود. مـــیزان دامهای حذفی معادل 4/1دامهای بالـغ
می باشد.
-فروش دامهای عشایری اکثرا هنگــــام برگــشت ازییلاق (کوهستان سردسیر) به قشلاق(دشت وگرمسیر) انجـــام می گیرد وعلت آن بر خورداری ییلاق از مراتع غـــنی و آب کافی ومناسب و شرایط زیست خوب امـــکان فربه و چـــاق شـــدن دامـــها را فــراهــم می کــــنــــد.

د) پوست و روده =که بیشتر جنبه ((خود مصرفی )) داشته و برای ساختن چرم ، غربال و خیــــک و غیره مورداســـتفاده کوچ نشــینان قرار می گیرد.
ه) کود حیوانی (فضولات دامی)= جهت تقویت خـاک مراتع واراضی زراعی کوچ نشینان وروستاییان مورد استفاده قرار می گیرد . در طـی یک ســــــال هر گوسفند عشایری حدود 40 کیلوگرم و هر بز حدود 30 کیلو گـرم کـــود تـــولـــید می کـــنــــد.

رابطه بین دام ومرتع وظرفیت چرای حیوان:

با رقم 30 میلیون هکتار مراتع مورد تصــرف کــوج نشیـــنان کشور وهر هـکتار مراتع توانایی تعلیـف 22/2 واحد دامی را دارد، کل مراتع ایـران توانــایی تعـــلیف 5/13 میلیون واحد دامی را خواهـد داشــت در صورتی که مجـموع دام عشایر کوچنده حدود 16996681 واحد دامی اسـت با این وجــود مــراتــع کوچ نشینان کشور با 3496681 واحـــددامـــی اضـــافی روبـرو اسـت و درنتیجه 5/20 درصد از دامها بیش از ظرفــیت مراتــع درحال چرای طبیعی هستند.

ارزش افزوده غذایی هر دام در نظام دامداری کوچ نشینی :
– ارزش افزوده فعالیت اقتصادی عبارتست از: مابــه التفاوت ارزش هزینه های واسطه ای به کار رفته بــرای تولید در آن فـــعـــالــیت از ارزش تــولــیـــدات آن اســت.
– تولید دربخش دامداری شامل تولید: گوشت ،شیر، پشـم، مـو، کـرک، کود حیوانی ، پوست ،روده و….. بوده ،هـزینه های واســطـه ای دربرگــیرنده هزینه نبـاتـات علوفــه ای ،هزینه بهداشت، ودرمان وسایر هزینه هـای واســطه ای است.

تقریبا 17/97 درصد دامهای عـشایری را گوسفند وبره و بزوبزغاله تــشکیل میدهد.
از مجموع 16916601 راس دام فوق ، 18/53 درصد گوسفند وبره ، 99/43 درصد رابز و بزغاله تشکیل میدهد.

تغییرات دام
کاهش
افزایش
خریداری شده
زاییده شده
ذ بح
تلفات
فروش

جدول شماره5-8- تغییرات تعداد انواع دام جامعه عشایری از اول ییلاق 65 تا اوایل ییلاق 66 (راس)

برآورد میزان وارزش تولیدی شیر دامها:
-طبق جدول شماره 5-10- صفحه 101 کتـــاب ، ارزش تولیدی ناخـالـص سالانـه شیـر دامهـای شیـرده ( به استثای شتر) کــوچ نشــینان ایران درسال 1366 ه.ش بــرابـــر 264/659/44 هـــزار ریـــال بــرآورد می شـــــود.
– بــا درنظر گرفتن نسبـت میـشهای بــالغ شیرده وبزهای ماده شیرده ودامهای بزرگ (گاو و گاو میش ) به مـــیزان 65 درصد کل دامها و متوسط تولــید ســالانه شیر دامــــها به کیلو گرم و قیمت یک کیلــو گرم شیر به ریال و …. ارزش شیر دامها محاسبه می گردد.

– جهت برآورد میزان وارزش تولیدی پشم ،مو، کرک : تعـداد دام ومتــوسط مقدارتولـید ســالانه پشم ومو وکـرک هریک از دامـها و بر آورد ارزش تـولید آنها رامورد محاسبه قرار میدهند.
– جهت بــرآورد میزان و ارزش تولیدی پوست دام : با درنـتظر گــرفتن تعداد دامــهای حــذفی و دامهای باقـی مانده پس از جایگزین ، تعدادکـل پوســت دامــها محسوب خواهد شد.

-جهت دستیــابی به ارزش افـزوده بخـش دامـداری کـوچ نشینان کشور ، لازم اسـت هزینه های واســطه ای را که دراین بخــش انــجــام گرفتـــه را از کــل تولید ناخـالص کــســر کنــیم .

– منظور از هزینه های واسطه ای ، مجموع کل هزنه های کالاها و خـدمات مصرف شده برای تولید در طــی یکســـال صورت می گیرند. و شامل : هزینه های حمل و نقل ،هزینــه علــوفـــه و پــس چــــــر ، واکســـیناسیــــون دام و…. می بـاشــــــــــد.

بر اساس نتایج سرشماری سال 1366 ه.ش کـوچ نشیــنان ایران جمعا 180223 خانوار ومتـوسط تعـداد افراد خانــوار حــدود 4/6 نفر است، سـهـم هریـک از خانـــوارها از ارزش افزوده متوسط 931/572 ریــال و سـهم سرانه یک فــرد کوچ نشین از ارزش افزوده بـرابر با 89520 ریال خواهد بود.
مقــایسه ارزش افــزوده دامپــروری عشــایری و دامپروری در کل کــشور مبین این امــر است که 3/27 درصــد از ارزش افزوده دامپروری کل کشور توسط کوچ نشینان ایجاد می شود.

-بر اســاس بررسی ها ومطــالعات به عــمل آمده تــوسط گـــــروه مطالعات هامون درسال 1370 ه.ش مـتوسط دام هر خـــانوار عشایری حدود100 واحــد دامی بــوده که احتساب ارزش افزوده هر واحـد دامی مبلغ 7800 ریال ، متـــوســـط درآمد خــانــوار عشــایری از دامـــداری بالغ بر 780 هـــزار ریال مــی باشـــد.

– یــک خــانوار کوچ نشین می توانــد با 100 راس دام به راحتی امرار معــاش کنند ، درصورتی که عوامـــل باز دارنــده ای نظـــیر : خشکـــسالی ، امـــراض حیــوانات درنده، دزدی ،مســمومیت گیـــاهی، ســــرمــای شـــدید ناگـــهانی و … اتـــفــاق نیــافتـــــد.

اهمیت و جایگاه کشاورزی در زندگی کوچ نشینان
-علاوه بر دامداری که مـحوراساسی کـــوچ نشینان است ، کشاورزی و به ویژه زراعت و باغداری وصید و صــیادی به منظور رفع نیاز خانوار و حد خود مصرفی در زنــدگی آنــان نـــقــــش قـــابــل تـــوجـهــی دارد.
– با فراهم شدن امکانات جغرافیایی مانند: انـــطباق دقیق کشاورزی با دوره کوچـندگی ایـلات و طوایـف در یـــیلاق وقشـــلاق و بــه صورت مختصر انــــجــام مـــی گـــیرد.

نحوه فعالبت کوچ نشنیان در زمینه کشاورزی
-کوچندگان کشور درییلاق(کوهستان ) و قشلاق(دشت) و احیانا درمسیر ایلراهها (حد فاصل) اقدام به پاشیدن بــذر کرده ومنتظر مـــی مــاننـــد تا دانه کـــشـــت شــــده رشــــد کــند.
-میزان فعالیت عشایر در زمینه کشاورزی بستگی به مقدار زمین و نیروی کار خانوار دارد..
– پدیده دوجا کـاری به دلیــل محــدودیت زمــــینهای قشلاقی و فراهــم بودن زمینــهای ییلاقی کشت زراعت انجام گیرد و بلعکس .

-بـر آورد های بـه عمـل آمـده ، بیش از 20 درصد کوچ نشیـنـان کشـور زمـین کشاورزی در اختیــار ندارند وصرفا در فعالیتهای زراعی به اجـــازه داری می پردازند.

-از مشکلات عمده کوچنـــدگان در زمیـــنه کشـــاورزی ((محـــدودیت زمان توقف)) درییلاق و قشلاق از هنگام کاشت وداشت وبرداشت محصولات زراعی می باشد.

– خــانوارهای عشایری که ازنــظر نیــروی انسانی مشکلی ندارند،چند روز زودتر از حرکت کوچ تعدادی راجهت شخم زدن وکاشت بذر درمنطقه ییلاقی یا قشلاقی اعزام می کنند.

مساحت و توزیع اراضی کشاورزی کوچ نشینان
سال 1366 ه.ش
زیر کشت محصولات
سالانه دیم حدود
202497 هکتار
زیر کشت محصولات سالانه
ابی حدود
75574 هکتار
مناطق استقرار
قشلاقی حدود
7/60 درصد
مناطق استقرار
ییلاقی
حدود3/39
درصد
مناطق استقرار
قشلاقی
حدود 5/53
درصد
مناطق استقرار
ییلاقی
حدود5/46
درصد

جدول شماره6-2- درصد مساحت اراضی کوچ نشینان کشور در ییلاق و قشلاق بر حسب نوع استفاده از زمین به هکتار درسال 1366 ه.ش

-اراضی باغ و قلمستان جامعه عشایری کشــور درسال 1366 ه.ش جمعا 15699 هکـــتار بــوده که از این مقدار حدود 6/54 درصــد در مـــناطق اســتقرار قــــشــلاقی (گـرمـسیـــر) قـــــرار داشـتـه انــــد .
ازکل اراضی باغ و قلمستان جامعه کوچ نشین حـدود 85 درصد مربوط به کشت آبی وحدود 15 درصــد آن مـــربـــوط به اراضی دیم بوده است . ( جدول شماره 6-1- صفحه 113 کتاب).

جدول شماره 6-3- مساحت و درصد بهره برداری های کوچ نشینان ایران درقلمرو ییلاقی و قشلاقی برحسب نوع استفاده از زمین به تفکیک آبی و دیمی درسال 13366ه.ش

-نتایج جـدول 6-3= اکـثر اراضـی مورد بهـــره برداری کوچندگان کـشور (قلمرو ییلاقی وقشلاقی) به صورت دیمی بوده که 6/73 درصد راشامل می شود.

-مساحت اراضی آبی درمناطق ییلاقی (سردسیر) بــیش از قشـــلاقی ، بلعکس اراضی دیم در مناطق قـشلاقی (گرمسیر) بـــیش از ییــلاقی می باشد.

– دسترسی به منابع آب در مناطق ییلاقی ،مشکل کمـبود آب در قلـــمرو قشلاقی با توجه به شرایط اقلیمی و وجود زمینهای مناسب جهت زراعت در قـــلمــــرو قــــشلــــاقی در ایـــن امر مــــوثـــر می باشـــند.

-تــوزیع نــابرابر زمیـــنهای مزروعی کوچ نشینـان که بعــــضی خانوارها دهها هکتار زمین و بعضی دیگـر فاقــد زمینــها ی زراعی بـــوده و مجـبـورند جـهـت تامین نیاز سالانــه خود از دیــگران زمیـن اجـاره کنند ویا اینکه مقدار تولیدات زراعی و بخصــوص گندم و جــو لازم را خریــداری نــمایــند.
– اغـلــب درفصـــل ســردســـال و در قلـــمرو قشلاقی (گرمسیر –دشت) برای تامین بخشی از تغذیه و تعلـیـف دامــها که مراتع طبیــعی پاسخـگو نمی باشد، نیاز به خـرید جو علوفه بوده و هزینه هایی را متحمل مـــی شـــوند.

-تولیدات محصولات زراعی کوچ نشینان محدود به محصول گندم ،جـــو، نــخود، ماش ، عـــدس ، وصــیفی جات و محصولات باغی می باشـــدوتنـوع کـــــشت در یـیـلاق(ســردســیر) بیـــشــتر ازقـــشـــلاق اســــت .

-از خصوصیات عمده کشـــاورزی ایلات کشور ((سنتی بودن)) آن است که به دلیل توپوگرافی در نواحی کشـــت ییلاق وقشلاق ، نبود راه مناسب و شیب زیاد جهت بـهره بـرداری از تـــــراکتور و کمباین و…… می باشد.

– محـــدود بودن بعضی از فعالیتهای زراعی ،نگهداری و پرورش دام ومجـــال کــم در زراعــت ، عدم تبدیل مراتع به زمنیهای زراعی و…..از ویژگــــیهای دیـــگر کوچ نشینان می باشد.

-درسال 1366 متوسط اراضی خانوار کوچ نشینــان ایران حدود 4/2 هکــتا ر(اعــم از آبی و دیم) بــوده که 7/1 هکتار آن دیم و7% هکتار آبی است .

-با توجه به نیازسالیانه عشایر به نـــــــان خود وعـــدم آشنـــایی با کشاورزی مدرن ، آنان روی هم رفته احتیاح به 4 هکتار زمین آبی و یا 8 هکتار زمین دیم دارند.

– سهـــــــــم در آمد زراعی عشایر ایران در سال1357 حدود24% تولـید نا خـــالص مــلی به قیمت بازار بوده و 2/2 درصد ازســــهم درآمد بـخش کـــشاورزی کــــشور را بخود اخـــتصـــاص داده اند.

اهمیت و جایگاه صنایع دستی کوچ نشینان ایران:
-صنایع دستی عشایر بعنوان فعالیـت تولیدی مکــمل و جدانشدنی در زندگی آنان می باشد.

-بدلیل مــحدودیت نیازهای خانوار و عدم دســترسی به بازارهای خرید، کوچ نشینان مایحتاج خودرا با استفاده از نیروی انسانی ومـواد اولــیه تولـــیدی خود حــــداکثر اســتفاده را بنماینـــد .

– تولیدات صنایع دستی عشایری علاوه بر نیــازهای داخلی، مازاد آن را به خـــارج از قلـمـــروایــلی صــادر و بــه فروش میــگــذارند.

مشخصات عمده صنایع دستی کوچ نشینان ایران:

1- بیشتر کالاهای تولیدی آنان خالت خود مصرفی دارند.

2- ابــزار آلات تـــهیه آنـــها ســـاده و ســــبک است .

3- تامـــین مواد اولیه از داخل ایل بوده و خود کفا هستند.

4- علاوه بر اکثر خانوارها،زنان ایل عمده ترین تولید کننده صنایع دستی هستند.

5- مـــکمل فعالیت درآمد آنان و اغلب در اوقات بیکاری صورت می گیرد.

6- درشــکل گیری مـــسکن و بالابردن ارزش افزوده آنـــان مــوثر است.

7-قالی و قالیچه مهمترین صنایع دستی در جامعه عشایری به شمار می رود

تولیدات صنایع دستی
کوچ نشینان ایران
سیاه چادر ونمد
قالی و
قالیچه
گلیم و
جاجیم
پلاس و
حصیر بافی
جوال و
خورجین
توبره و
طناب
مشک و
خیک
جوراب وکلاه
ودستکش
چهره و
تشه
ریسندگی
پشم و
مو

-نتــیجه گــیری از جــدول شــماره7-1- صــفحه 124 کتاب (توزیع صنایع دستی عشایری):
1-بالاترین میزان فروش صنایع دستی در درجه اول ((قــالی و قالیچه)) بوده که 5/13 درصد خانوارها را شامل می شود و 15 درصد نیز برای فروش و مصرف به این امر مــی پردازند.

2=دردرجه دوم وسوم حصیــر ، چــوقــــا، برک ومشـــابه درصـدهای بــعـدی را بــــخـود اختـصـاص مــی دهــنـد.

3-نزدیک به 72 درصد تولیــــد قالی وقالیچه جهت مصرف خانوار می باشد.

4- حدود 8/77 درصد تولیدات عشــایری (صنایع دستی) فــقط برای مــصــرف خود خــانوارها می باشــد.

5 -4/5 درصد تولیـدات برای فــروش و 9/4 درصـــد بـــرای فـــروش ومــصــرف خــانوار های عــشایر اسـت.

6 – 6/7 درصد تولیدات صنایع دستی از پشــم گوسفند ، 32 درصــد از مــوی بز و 4درصــد ســـایــرین می باشــد.
7- صـــنایع دســـتی کــوچ نشــینان کشور عـمدتــا به (( محصولات دامی )) وفرآورده های آن وابسته است.

علل جذب نیروهای فعال کوچ نشین
و
گرایش آنان به کار گری و متفرقه
گسترش کارخانجات
در پیرامون کوچ
بهره برداری
از معادن در
قلمرو کوچ
پایین ماندن قیمت
کالاهای
تولید دامی
دستمزد پایین و
درآمد کم خانوار
کوچ نشین
مالکیت فردی
مراتع
نوع مبادلات و
داد وستد با
یکجا نشینان
اجرای اصلاحات
ارضی سال
41
ورود فرهنگ
معیشت
مصرفی
گرایشهای واقعی
یا اجباری به
سکونت
خشکسالی ها
و کمبود علوفه
و مراتع طبیعی
ایجا دمزارع
کشت و کمبود
علوفه ومراتع
طبیعی

چوپانی در عشایر ایران:
– مهــمترین وظیفه در دامــداری سنتی بر عهــده چوپــان می باشـد و چوپانان توسط خانوارهای متـمکن ( مالـدار) برای سپردن قسمتی از گله خــود بر اســاس قراردادهــایی در مــدت زمــان مــشخص به خــدمت گرفته می شـــوند.
-چوپان به ازاء هر راس دامی که در اختیار می گیرد سالانه مبلغی ویا مقدار کالایی (نظیر شیر، گندم، بــره ،جو و…) به اینکار می پردازد ویا طبق قرارداد سالانه به صــورت نیمی یا نصفی به مراقبت از گله می پـــردازد . در سالــهای اخـــیر روابـــط پـــولــــی مـــحـض حکمفرما است.

ضرورت و اهمیت مبادله (دادوستد) و پیوند اقتصادی کوچ نشینان
دور بودن
کوچندگان از
بازار یکجا
نشینی
عرضه فر اورده های داخلی
به صورت فصلی
است
رایج بودن میان
کوچ نشینان و
یکجا نشینان
عدم برخورداری از تنوع
تولید عشایری
تامین بخشی از نیازهای
خانوار در خارج ایل
بستگی به تکنولوژی
اداب و رسوم و فرهنگ
جامعه

مکانیسمهای دادوستد(مبادله)
در جامعه عشایری ایران
تک محصولی
بودن وعدم
تنوع تولیدی
نقش سلف خران
و پیله وران
در مبادله
معیار سنجش مبادلات
کوچنده با سلف
خران پول رایج
می باشد
ابتدایی بودن
سیستم اقتصادی
و مبادله
عرضه کالای
تولیدی در
زمان و فصل
معین
مدت دار بودن معاملات
و سود سرشاربرای
بازاری
رفع نیاز
خانوار بدون
توجه به سود
بری
کاهش مستمر
قدرت خرید عشایر
اکثر مبادله
دام کوچنده با
یکجانشین
حرکت از ییلاق به
قشلاق می باشد

عمده ترین طریق مبادله (داد وستد) وروابط و پیوند اقتصادی کوچ نشینان ایران:
1-مـــعاوضه جنس با جنس بدون تقـدیم به پـول

2-مـبادلــه کــالا با کـــالا با تــقــدیـم به پــول

3-مبادله کالا با پول(امروزه بیشتر صورت می گیرد)

4-رابـــطه کالا با پول وپول با کالا از طریق بازار و ارتباط با پیله ور

جدول شماره 9-1- درصد توزیع خانوارهای کوچ نشین بر حسب عمده ترین مبادلات سال 1366 ه.ش

مبادله عشایر با پیله وران با سوداگران یکجانشین
و بازرگانی از جهت شکل و پراکندگی بازار
سه شکل زیر :
بازار محلی
یا ناحیه ای
بازار منطقه ای یا
بازار مجتمع محلها
بازار ملی
یا بازارهای
منطقه ای
روابط پیله وران،
عشایر، روستاییان،
سوداگران شهری،
بازرگانان برزگ
درسطح ملی
روابط عرضه وتقاضا
درسطح منطقه ای
روابط عرضه
و تقاضا در
سطح بازار
محلی

انواع معاملات رایج میان کوچ نشینان
مختلف
معاملات
چوبداران
معاملات تمدید
معاملات
نیمسودی
واسطه های بین عشایروبازار
مصرفی شهری که دام و فرآورده های
کوچندگان را باقیمت ارزان خریداری
نموده و باقیمت گرانتری به دست مصرف کنندگان می فروشند.
درصورت عدم پرداخت دیون
عشایر در معاملات نیمسودی
به سلف خر و پیله ور
و تمدید کردن و دریافت سود
دیر کرد از کوچندگان
قیمت گذاری مجدد
دام توسط پیله وران به
جهت تامین نیاز
تهیه مایحتاج و فروش
ناچاردام (پیش فروش)
توسط عشایر و خرید قیمت کم دام و سود کردن
آن توسط پیله ورواز کوچندگان

تنگناها و مشکلات ، راه حلها و پیشنهاداتی برای بهبود اقتصاد ی کوچ نشینان ایران

وآن شامل:

1 تـخریب و انـهدام مراتع کوچندگان بدلیل چرای بی رویه توسط دام، به زیر کشت رفتن تولیدات زراعــی در زمــینهای مــرتعی ،احــداث راه و جـــــاده،بــــوتــــه کــــنـــی وتــــامــــیــن ســـوخــــت و…..
2 عدم توجه وآگاهی دامداران به اصول مرتعداری و دامداری و عدم بر خورد قــــاطـــع بـــا تــخـــریــــب کـــنـــنـــدگــــان مـــراتـــــع
3 کــــمبود مراتع با توجــــــه به بیشتر بودن تعداد دامهای کوچــندگان .

الف)مراتع

4. نـقش مشـکلات طـبیعی وانـسانی مـوثر در خرابی وضعیت مــراتــع و نــوســان عــوامــل طــبــیـــعــی و اقــلــیــمــی

5. کمبود شدید آب ، خاک، مناسب و بازده بسیار کم علوفه در مــناطق قشلاقی
6.عدم تعیین –تکلـــیف مالکیـــت زیستــگاههای عـــشایری ، ازدیاد جمعیت ،بهره گیری تکنولوژی غیر سنتی ، افزایش سریع قیمت زمیــن و…
7. پــایــین بودن کفیت مراتع در قلمرو چرای دام عشایری و عدم طرح های مرتعداری مــتدون بـــا مشــارکت مردم در چرای دام و…

ب) دامداری

1-کمبود علوفه لازم برای تغذیه دام و از بین رفتن تعادل لازم بین دام و مرتع

2- کمبود خدمات دامپزشکی وآبشخور بهداشتی در مسیر کـوچ ییـلاق به قشلاق و بالعکس

3- فقدان و بی تفاوتی فعالیتهای تحقیقاتی در زمینه به نژادی دامــهای عشایری.

4- کمبود و نبود آب جهت شرب دام و انسان ، نبود راههای مناسب کوچ

5- دور بودن مناطق عشایری از بخـشهای کــشتارگاهی و خرید وفـروش دام.

6- عدم توان رقابت قیمتی فرآورده های محصولات دامی عشایر با سـایر دامداری ها.

7- عدم امـکان انباشت سرمایه در جامعه عشایری به دلیل شیوه سنتی دامداری و هزینه زیادآن

8- مشکلات اقلیمی و جغرافیایی در بعضی از سالها و کمبود علوفه در مراتع قشلاقی ، بیمه نبودن دامها .

ج) کشاورزی( بغیر از دامداری)

1- عـدم بر خـورداری ارزش اقـتصـادی کشاورزی کوچ نشینان بدلیل عدم وجـود نظام آبیاری و تامین نیاز آنان

2- کمبود شدید آب وخاک حاصلخیز،بویژه درمناطق قشلاقی و بازده کم مـحـصـولات زراعـی بـه جـهـت دیـمـی بـودن .

3- مـحدودیت اراضی کشاورزی دربسـیاری از قلمرو کوچ ، سـنتی بودن وشـیوه ابتدایی کشاورزی .

4-مشکلات اقلیمی و جغرافیایی ، کمبود زمین زراعی ، خود مصرفی بودن تولیدات کشاورزی.

د)سـایـر مـشـکـلـات وراهـکـارهـای پـیـشـنـهـادی

1- بـازار یـابـی صـنایع دستی، خرید تضمینی تولیدات عشـایری، آمـوزش لازم و حـمایت کـافی از تاسـیس کـارخـانه کوچــک
2- تـوسعه فعالیتهای جانبی متناسب با کوچ شامل : زنبـورداری ، فـرآورده هـای جـنگـلی ،گـیاهـان دارویـی .

3-گسترش شرکتهای تعاونی عشایری و کم کردن دست واسطه ها وسلف خرها و پیله وران و سوداگران .

4- ایــجاد راه منـاسب کوچ ، ایجاد اشتغال وافزایش درآمد سرانه وشناخت کامل و کافی از زندگی کوچندگی .

بر آورد های به عمل آمده ، بیش از 20 درصد کوچ نشینان کشور زمـین کشاورزی در اختیار ندارند وصرفا در فـعـالیتهای زراعـی به اجـــازه داری می پـردازنـد.
از مشکلات عمده کـوچـندگان در زمـیـنه کـشــاورزی ((محـــدودیت زمـان توقـف)) دریـیـلاق و قـشــلاق از هنگام کاشت وداشت وبرداشـت محـصولات زراعـی
می باشد.
– خانوارهای عشایری که ازنظر نیروی انسانی مشکلی نـدارنـد،چـنـد روز زودتـر از حرکـت کــوچ تـعـدادی
راجهــت شخم زدن وکاشــت بذر درمنطقه ییـلاقی یا قشلاقی اعزام می کنند.

مساحت توزیع اراضی کشاورزی کوچ نشینان
سال 1366 ه.ش
زیر کشت محصولات
سالانه دیم حدود
202497 هکتار
زیر کشت محصولات سالانه
ابی حدود
75574 هکتار
مناطق استقرار
قشلاقی حدود
7/60 درصد
مناطق استقرار
ییلاقی
حدود3/39
درصد
مناطق استقرار
قشلاقی
حدود 5/53
درصد
مناطق استقرار
ییلاقی
حدود5/46
درصد

جدول شماره6-2- درصد مساحت اراضی کوچ نشینان کشور در ییلاق و قشلاق بر حسب نوع استفاده از زمین به هکتار درسال 1366 ه.ش

اراضی باغ و قلمسـتان جامعه عشایری کشــور درسال 1366 ه.ش جمعــا 15699 هکـــتار بوده که از این مقدار حدود 6/54 درصــد در مـــناطق اســتـقـرار قــــشــلاقـی (گـرمـــسیـر) قـــرار داشـتـه انــــد .
ازکل اراضی باغ و قلمستان جامعه کوچ نشین حـدود 85 درصد مربوط به کشت آبی وحدود 15 درصــد آن مربـوط به اراضــی دیــم بوده است .
( جدول شماره 6-1- صفحه 113 کتاب).

جدول شماره 6-3- مساحت و درصد بهره برداری های کوچ نشینان ایران درقلمرو ییلاقی و قشلاقی برحسب نوع استفاده از زمین به تفکیک آبی و دیمی درسال 13366ه.ش

نتـایج جدول 6-3= اکثر اراضی مورد بهره برداری کوچندگان کـشور (قلـمرو ییلاقی وقشلاقی) به صورت دیمی بوده که 6/73 درصد راشامل می شود.

مساحت اراضی آبی درمناطق ییلاقی (سردسیر) بــیش از قشـــلاقی ، بلعکس اراضی دیـم در مناطق قـشلاقی (گرمـسیر) بـــیش از ییــلاقی
می باشد.

– دسترسـی به منـابع آب در مناطـق ییـلاقی ،مشکل کمـبود آب در قلـــمرو قشلاقی با توجه به شرایـط اقلیـمی و وجود زمینـهای منـاسب جهت زراعت در قـــلمــــرو قــــشلــــاقی در ایـــن امر مــــوثـــر می باشـــند.

-تـوزیع نـابرابر زمینهای مزروعی کوچ نشـینان کـه بعــــضی خانوارها دهها هکتار زمین و بعضی دیگر فاقد زمیـنهـای زراعی بوده و مجـبـورند جهـت تامـین نیاز سـالانــه خـود از دیگـران زمین اجـاره کنـند ویا اینکه مقدار تولیدات زراعی و بخـصوص گنـدم و جــو لازم را خریــداری نــمایــند.
– اغـــلــب درفــصـــل ســـردســـال و در قلــــمروقشلاقی (گرمسیر –دشت) برای تامین بخشی از تغذیه و تعلـیف دامها که مراتع طبیعی پاسخگو نمی باشد، نیاز به خـرید جــو علــوفه بوده و هزینه هایی را متحمل مـــی شـــوند.

تولیدات محصولات زراعی کوچ نشینان محدود به محصول گندم ،جو، نخـود، مــاش ، عـدس ، وصیفی جات و محصولات باغی می باشدوتنـوع کـشـت در یـیــلاق(ســردســیر) بیـــشــتر ازقـــشـــلاق اســــت .

از خصوصیات عمده کشاورزی ایلات کشور ((سنتی بودن)) آن است که به دلـیل توپوگرافی در نواحی کشت ییلاق وقشلاق ، نبود راه مناسب و شیب زیاد جهت بـهره برداری از تـــــراکتور و کمباین و…… می باشد.

– محـــدود بودن بعضی از فعالیتهای زراعی ،نگهداری و پرورش دام ومجـال کم در زراعــت ، عدم تبـدیل مراتـع به زمنیـهای زراعـی و…..از ویژگــــیهای دیـــگر کوچ نشینان می باشد.

-درسال 1366 متوسط اراضی خانوار کوچ نشینان ایران حدود 4/2 هکــتا ر(اعــم از آبی و دیـم) بــوده کــه 7/1 هکـتار آن دیـم و7% هکتار آبی است .

با توجه به نیازسالیانه عشایر به نان خود وعـــدم آشنـــایی با کشاورزی مدرن ، آنان روی هم رفته احتیاح به 4 هکتار زمین آبی و یا 8 هکتار زمین دیم دارند.

– سهم در آمد زراعی عشایر ایران در سال1357 حدود24% تولـید نـا خالــص ملـی به قیـمت بازار بـوده و 2/2 درصد ازســــهم درآمـد بـخـش کـــشاورزی کــــشور را بخود اخـــتصـــاص داده اند.

اهمیت و جایگاه صنایع دستی کوچ نشینان ایران:
صنـایع دستـی عشـایـر بـعنـوان فعالیـت تولیـدی مکـمـل و جدانشدنی در زندگی آنان می باشد.

بدلیل مــحدودیت نیازهای خانوار و عدم دسترسی به بازارهای خرید، کوچ نشینان مایحتاج خودرا با استفاده از نیروی انـسانی ومواد اولــیه تولـــیدی خود حداکثـر اســتفاده را بنماینـــد .

– تولیدات صنایع دستی عشایری علاوه بر نیــازهای داخلی، مـازاد آن را به خــارج از قـلـمـروایــلـی صــادر و به فـروش میــگــذارند.

مشخصات عمده صنایع دستی کوچ نشینان ایران:

1- بیشتر کالاهای تولیدی آنان خالت خود مصرفی دارند.

2- ابــزار آلات تـــهیه آنـــها ســـاده و ســــبک است .

3- تامـــین مواد اولیه از داخل ایل بوده و خود کفا هستند.

4- علاوه بر اکثر خانوارها،زنان ایل عمده ترین تولید کننده صنایع دستی هستند.

5- مـــکمل فعالیت درآمد آنان و اغلب در اوقات بیکاری صورت می گیرد.

6- درشــکل گیری مـــسکن و بالابردن ارزش افزوده آنـــان مــوثر است.

7-قالی و قالیچه مهمترین صنایع دستی در جامعه عشایری به شمار می رود

تولیدات صنایع دستی
کوچ نشینان ایران
سیاه چادر ونمد
قالی و
قالیچه
گلیم و
جاجیم
پلاس و
حصیر بافی
جوال و
خورجین
توبره و
طناب
مشک و
خیک
جوراب وکلاه
ودستکش
چهره و
تشه
ریسندگی
پشم و
مو

نتــیجه گــیری از جــدول شــماره7-1- صــفحه 124 کتاب (توزیع صنایع دستی عشایری):
1- بالاترین میزان فروش صنایع دستی در درجه اول ((قــالی و قالیچه)) بوده که 5/13 درصد خـانـوارها را شامــل می شود و 15 درصد نیز برای فروش و مصرف به این امر مـی پردازند.

2- دردرجه دوم وسوم حصیر ، چــوقا، برک ومشابه درصـدهای بـــعــدی را بــخــود اخــتــصــاص مــی دهــنــــــد.

3- نزدیک به 72 درصد تولید قالی وقالیچه جهت مصرف خانوار می باشد.

4- حدود 8/77 درصد تولیدات عشایری (صنایع دستی) فــقط برای مــصــرف خـود خــا نـوارها می باشــد.

5- 4/5 درصد تولیدات برای فروش و 9/4 درصـد برای فـــروش ومــصــرف خــانوار هـای عــشـایر اســت.

6- 76 درصد تولیدات صنایع دستی از پشم گوسفند ، 32 درصــد از مــوی بز و 4درصــد سایــرین می باشــد.

7- صـــنایع دســـتی کــوچ نشــینـان کشور عمدتا به (( محصولات دامـی )) وفرآورده های آن وابستـه است.

علل جذب نیروهای فعال کوچ نشین
و
گرایش آنان به کار گری و متفرقه
گسترش کارخانجات
در پیرامون کوچ
بهره برداری
از معادن در
قلمرو کوچ
پایین ماندن قیمت
کالاهای
تولید دامی
دستمزد پایین و
درآمد کم خانوار
کوچ نشین
مالکیت فردی
مراتع
نوع مبادلات و
داد وستد با
یکجا نشینان
اجرای اصلاحات
ارضی سال
41
ورود فرهنگ
معیشت
مصرفی
گرایشهای واقعی
یا اجباری به
سکونت
خشکسالی ها
و کمبود علوفه
و مراتع طبیعی
ایجا دمزارع
کشت و کمبود
علوفه ومراتع
طبیعی

چوپانی در عشایر ایران:
مهـمترین وظیفه در دامـداری سنتی بر عهده چوپان می باشـد و چوپانان توسط خانوارهای متـمکن ( مالـداربرای سپـردن قسمتـی از گلـه خود بر اسـاس قراردادهـایی در مــدت زمان مــشخـص به خــدمت گرفته می شـــوند).
-چوپان به ازاء هر راس دامی که در اختیار می گیرد سالانه مبلغی ویا مقدار کـالایی (نظیر شیر، گندم، بره ،جو و…) به اینکار می پردازد ویا طبق قرارداد سـالانه به صــورت نیمی یا نصفی به مراقبت از گله می پردازد . در سالهای اخـــیر روابـــط پـــولــــی مـــحـض حکمفرما است.

ضرورت و اهمیت مبادله (دادوستد) و پیوند اقتصادی کوچ نشینان
دور بودن
کوچندگان از
بازار یکجا
نشینی
عرضه فر اورده های داخلی
به صورت فصلی
است
رایج میان
کوچ نشینان و
یکجا نشینان
عدم برخورداری از تنوع
تولید عشایری
تامین بخشی از نیازهای
خانوار در خارج ایل
بستگی به تکنولوژی
اداب و رسوم و فرهنگ
جامعه

مکانیسمهای دادوستد(مبادله)
در جامعه عشایری ایران
تک محصولی
بودن وعدم
تنوع تولیدی
نقش سلف خران
و پیله وران
در مبادله
معیار سنجش مبادلات
کوچنده با سلف
خران پول رایج
می باشد
ابتدایی بودن
سیستم اقتصادی
و مبادله
عرضه کالای
تولیدی در
زمان و فصل
معین
مدت دار بودن معاملات
و سود سرشاربرای
بازاری
رفع نیاز
خانوار بدون
توجه به سود
بری
کاهش مستمر
قدرت خرید عشایر
اکثر مبادله
دام کوچنده با
یکجانشین
حرکت از ییلاق به
قشلاق می باشد

عمده ترین طریق مبادله (داد وستد) وروابط و پیوند اقتصادی کوچ نشینان ایران:
1-مـــعاوضه جنس با جنس بدون تقـدیم به پـول

2-مـبادلــه کــالا با کـــالا با تــقــدیـم به پــول

3-مبادله کالا با پول(امروزه بیشتر صورت می گیرد)

4-رابـــطه کالا با پول وپول با کالا از طریق بازار و ارتباط با پیله ور

جدول شماره 9-1- درصد توزیع خانوارهای کوچ نشین بر حسب عمده ترین مبادلات سال 1366 ه.ش

مبادله عشایر با پیله وران با سوداگران یکجانشین
و بازرگانی از جهت شکل و پراکندگی بازار
سه شکل زیر :
بازار محلی
یا ناحیه ای
بازار منطقه ای یا
بازار مجتمع محلها
بازار ملی
یا بازارهای
منطقه ای
روابط پیله وران،
عشایر، روستاییان،
سوداگران شهری،
بازرگانان برزگ
درسطح ملی
روابط عرضه وتقاضا
درسطح منطقه ای
روابط عرضه
و تقاضا در
سطح بازار
محلی

انواع معاملات رایج میان کوچ نشینان
مختلف
معاملات
چوبداران
معاملات تمدید
معاملات
نیمسودی
واسطه های بین عشایروبازار
مصرفی شهری که دام و فرآورده های
کوچندگان را باقیمت ارزان خریداری
نموده و باقیمت گرانتری به دست مصرف کنندگان می فروشند.
درصورت عدم پرداخت دیون
عشایر در معاملات نیمسودی
به سلف خر و پیله ور
و تمدید کردن و دریافت سود
دیر کرد از کوچندگان
قیمت گذاری مجدد
دام توسط پیله وران به
جهت تامین نیاز
تهیه مایحتاج و فروش
ناچاردام (پیش فروش)
توسط عشایر و خرید قیمت کم دام و سود کردن
آن توسط پیله ورواز کوچندگان

تنگناها و مشکلات ، راه حلها و پیشنهاداتی برای بهبود اقتصاد ی کوچ نشینان ایران

وآن شامل:

1 تـخریب و انـهدام مراتع کوچندگان بدلیل چرای بی رویه توسط دام، به زیر کشت رفتن تولیدات زراعــی در زمــینهای مــرتعی ،احــداث راه و جـــــاده،بــــوتــــه کــــنـــی وتــــامــــیــن ســـوخــــت و…..
2 عدم توجه وآگاهی دامداران به اصول مرتعداری و دامداری و عدم بر خورد قــاطـــع بـــا تــخــریـب کــنـــنـــدگــــان مــراتـــع
3 کــــمبود مراتع با توجــــــه به بیشتر بودن تعداد دامهای کوچــندگان .

الف)مراتع

4- نـقش مشـکلات طـبیعی وانـسانی مـوثر در خرابی وضعیت مــراتــع و نــوســان عــوامــل طــبــیــعــی و اقلـیــمــی

5 کمبود شدید آب ، خاک، مناسب و بازده بسیار کم علوفه در مــناطق قشلاقی
6عدم تعیین –تکلیف مالکیت زیستگاههای عـــشایری ، ازدیاد جمعیت ،بهره گـیـری تـکـنولوژی غیر سنتی ، افزایش سـریـع قیمت زمین و…
7 پایین بودن کفیت مراتع در قلمرو چرای دام عشایری و عدم طرح های مرتعداری مدون با مشارکت مردم در چرای دام و…

ب) دامداری

1-کمبود علوفه لازم برای تغذیه دام و از بین رفتن تعادل لازم بین دام و مرتع

2- کمبود خدمات دامپزشکی وآبشخور بهداشتی در مسیر کوچ ییلاق به قشلاق و بالعکس

3- فقدان و بی تفاوتی فعالیتهای تحقیقاتی در زمینه به نژادی دامهای عشایری.

4- کمبود و نبود آب جهت شرب دام و انسان ، نبود راههای مناسب کوچ

5- دور بودن مناطق عشایری از بخـشهای کــشتارگاهی و خرید وفـروش دام.

6- عدم توان رقابت قیمتی فرآورده های محصولات دامی عشایر با سـایر دامداری ها.

7- عدم امـکان انباشت سرمایه در جامعه عشایری به دلیل شیوه سنتی دامداری و هزینه زیادآن

8- مشکلات اقلیمی و جغرافیایی در بعضی از سالها و کمبود علوفه در مراتع قشلاقی ، بیمه نبودن دامها .

ج) کشاورزی( بغیر از دامداری)

1- عـدم بر خـورداری ارزش اقـتصـادی کشاورزی کوچ نشینان بدلیل عدم وجـود نظام آبیاری و تامین نیاز آنان

2- کمبود شدید آب وخاک حاصلخیز،بویژه درمناطق قشلاقی و بازده کم مـحـصـولات زراعـی بـه جـهـت دیـمـی بـودن .

3- مـحدودیت اراضی کشاورزی دربسـیاری از قلمرو کوچ ، سـنتی بودن وشـیوه ابتدایی کشاورزی .

4-مشکلات اقلیمی و جغرافیایی ، کمبود زمین زراعی ، خود مصرفی بودن تولیدات کشاورزی.

د)سـایـر مـشـکـلـات وراهـکـارهـای پـیـشـنـهـادی

1- بـازار یـابـی صـنایع دستی، خرید تضمینی تولیدات عشایری، آمـوزش لازم و حـمایت کـافی از تاسـیس کـارخـانه کوچـک
2- تـوسعه فعالیتهای جانبی متناسب با کوچ شامل : زنبورداری ، فـرآورده هـای جـنگـلی ،گـیاهـان دارویـی .

3-گسترش شرکتهای تعاونی عشایری و کم کردن دست واسطه ها وسلف خرها و پیله وران و سوداگران .

4- ایجاد راه مناسب کوچ ، ایجاد اشتغال وافزایش درآمد سرانه وشناخت کامل و کافی از زندگی کوچندگی .