فهرست مطالب:
ادبیات و پیشینه تحقیق
ادبیات تحقیق
تعریف اوقات فراغت
اهمیت اوقات فراغت
دیدگاههای مربوط به اوقات فراغت
انواع اوقات فراغت
کارکردهای اوقات فراغت
وظایف و عملکرد اوقات فراغت
اشکال گذران اوقات فراغت
اصول حاکم بر گذران اوقات فراغت
ضرورت گذران اوقات فراغت در نوجوانان و جوانا
اصول مهم در برنامه ریزی برای اوقات فراغت
تابستان و دانش آموزان – خلاقیت ها و آسیب پذیری ها
مراقبت ها در اوقات فراغت نوجوانان و جوانان
علت بیکاری نوجوانان و جوانان
نقش اولیاء در گذران اوقات فراغت نوجوانان و جوانان
لزوم برنامه زیزی اوقات فراغت در نوجوانان و جوانان
توصیه به والدین در مورد اوقات فراغت فرزندانشان
پیشینه تحقیق
ادبیات تحقیق:
فعالیت روزانه انسان و لزوم تجدید قوا برای ادامه اشتغال و بهره وری بیشتر و بهتر از فرصتها،ضرورت توجه به اوقات فراغت را بیان می دارد.حتی ائمه اطهار علیه السلام نیز در سفارش های خود به این موضوع اشاره نمود و به آن توجه خاص داشته اند چنانکه حضرت علی(ع) می فرمایند:برای مردم با ایمان شبانه روز سه ساعت(وقت) است،یک ساعت برای مناجات با خدای تعالی،یک ساعت برای تامین معاش و اصلاح زندگی و یک ساعت برای ارضای تمایلات روا و جلب لذتهای حلال.(نهج البلاغه،1261)
در مورد جوان و اوقات فراغت باید با دقت بررسی موضوع فراغت پرداخته و ضمن بررسی وضعیت آنان در گذران اوقات فراغت به مسئله اوقات فراغت پرداخت.بنابر این اگر صرفاً خواسته باشیم با ارائه توصیه های ابزاری به تحریص و تشویق جوانان در استفاده از اوقات فراغت بپردازیم ممکن است نتیجه حاصله منجز به پیدایی جامعه ای شود که در آن جوان انتظار دارد دیگران کار و کوشش کنند و او فقط به اوقات فراغت خویش بپردازد.
تعریف اوقات فراغت
فراغت در فرهنگنامه فارسی به معنی آسایش،استراحت،آسودگی و آرامش آمده است و منظور از آن استفاده از فرصت غیر فعالیت مشخص می باشد.فرهنگ لاروس اوقات فراغت را سرگرمی ها،تفریحات و فعالیت هایی که افراد به هنگام آسودگی از کار عادی با تشویق و رغبت به آن می پردازند معنی کرده است.
جامعه شاسان آمریکایی اوقات فراغت را فعالیتی آزاد و بدون اجر و فرد که رضایت خاطر آنی را به همراه دارد تعریف کرده اند.
فراغت در مفهوم نوین آن،حاصل کار و ناشی از پیشرفت فنی است،فراغت با خود ذهنیت و نیازهای جدیدی به همراه می آورد.ساز و کارها و نهادهایی را که برای پاسخ به این تقاضاهای جدید پدید آمده است می توان در تعبیر "صفت سرگرمی" خلاصه کرد.بنابراین می بینیم که اوقات فراغت در واقع زمانی شروع می شود که فرد یا افراد از کارهای مستمر و جاری و وظیفه مند خلاص شده و با اهداف گوناگون به استراحت و آرامش می پردازند.
ضرورت توجه به اوقات فراغت در میان نسل جوان پدیده تازه ای نیست،بعد از پایان جنگ جهانی دوم در میان کشورهای پیشرفته نسبت به آن حساسیت بیشتری به وجود آمده است.(اعلامیه جهانی حقوق کودک نوامبر 1951).
مجمع عمومی سازمان ملل که طی قطعنامه شماره 1386 در خصوص نیازمندی های اساسی کودکان انتشار یافته است بازی و تفریح را به عنوان یکی از نیازمندی های نه گانه مادی و معنوی مطرح می کند.یکی از نشانه ها و شواهد بین المللی در خصوص اهمیت و توجه به اوقات فراغت نسل جوان و آینده سازان جامعه جهانی است.
اوقات فراغت عبارت است از رهایی موقت از کار و اشتغالات رسمی زندگی و انجام فعالیت هایی که مورد نظر و به دلخواه فرد هستند.
نکته قابل توجه در این تعریف آن است که به هیچ وجه فراغت به معنای بیکاری و عدم انجام و گونه کاری نیست،بلکه نوعی فعالیت را شامل می شود که حتی ممکن است مهمترین و دشوارترین فعالیت ها به شمار آید.
در حقیقت آنچه موضوع فراغت را مهم و تاثیر ان را با اهمیت می سازد پرداختن داوطلبانه و خارج از الزام و جبر به کاری است که باعث آرامش و رضایت درونی فرد می شود.بیشتر اختراعات و اکتشافات بشری که بوسیله دانشمندان و متفکران صورت گرفته است محصول تفکر و قوه ابتکار و خلاقیتی است که در زمان فراغت حاصل آمده است و بیشتر جرائم و بزهکاری ها نیز در اوقات فراغت صورت می گیرد اگر انسان برای اوقات فراغت خود برنامه ریزی یا فعالیتی نداشته باشد آنگاه اوقات فراغت به بیکاری تبدیل می شود و بیکاری نیز عموماً سبب افت و جرم زاست.
انسان به خصوص در ایام نوجوانی و جوانی به علت نیرو و انرژی فوق العاده ای که در درون خود احساس می کند نمی تواند به آسانی با مساله بیکاری کنار بیاید و احتمال ابتلا به انواع انحرافات و کج وی های رفتاری در این دوران وجود دارد.بیکاری بر سلامت جسمانی و روانی اثر منفی دارد.باید اضافه کرد که اوقات فراغت فقط برای دانش آموزان نیست برای اولیاء و بویژه معلمان نیز این اوقات وجود دارد.در طی سه ماه تعطیلی تابستان عموماً معلمان نیز اوقات فراغت زیادی دارند و این ایام فرصت بسیار مناسبی است تا آنان کارکرد و عملکرد یک سال تحصیلی خود را مورد بررسی قرار دهند و با نگاهی تیز بینانه نقاط ضعف و کاستی های روش تدریس و کار خود را شناسایی کنند و برای رفع آنها کوشا باشند.
اهمیت اوقات فراغت
اوقات فراغت به دلایل واجد ارزش بسیار زیادی است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
الف)اوقات فراغت پر ارزش ترین سرمایه عمر آدمی،مناسب ترین شرایط و مطلوبترین موقعیت برای اندیشه و تفکر خلاق و تبلور رفتارهای مطلوب و خوشایند فردی و اجتماعی است.بدون تردید هدایت فکری و حمایت مستمر و موثر کودکان،نوجوانان و جوانان در اوقات فراغت،بویژه در تعطیلات نسبتاً طولانی تابستان نه تنها آسیب پذیری اجتماعی و کج روی های اخلاقی آنان را در هر شرایطی به حداقل می رساند بلکه آنها را در برابر همه آسیب ها و تهاجمات فرهنگی مصون می کند.
ب)جمعیت کشور ما بسیار جوان است و بیشترین گروه سنی جامعه ما را نوجوانان و جوانان تشکیل می دهند اوقات فراغت حاص تابستان نیست در هنگام سال تحصیلی نیز اگر هر دانش آموز در شبانه روز به طور متوسط 6 ساعت را برای رفتن به مدرسه،4 ساعت را برای مطالعه و انجام تکالیف درسی و 8 ساعت را برای خواب و تغذیه صرف کند باز هم 6 ساعت وقت فراغت خواهد داشت که اگر این 6 ساعت را در 9 ماه تحصیلی و جمعیت ایران ضرب کنیم رقم بسیار بزرگی خواهد شد.
ج)در مقایسه با سایر کشورها،ما دارای بیشترین اوقات فراغت و تعطیلات هستیم (تعطیلات تابستان،نوروز،مناسبت های ملی و مذهبی) با توجه بهاین نکته اگر برای پر کردن مطلوب و بهینه اوقات فراغت نوجوانان و جوانان برنامه نداشته باشیم بدیهی است که آنها خود به این کار اقدام خواهند کرد که در آنان صورت نیز بدآموزی ها و مشکلات رفتاری و اخلاقی در پیش خواهد بود.
پیامبر گرامی اسلام می فرمایند:"اگر پدر و مادر به تربیت فرزندان خود اقدام نکنند روزگار آنها را تربیت خواهد کرد".اما در مورد اینکه این تربیت چگونه باشد نمی توان خوش بین بود.
د)در فصل تابستان به لحاظ پاره ای از مسائل نظیر تغییر فصل،آب و هوا،روزهای گرم و طولانی و نوع پوشش افراد،مشکلات تربیتی و اخلاقی بیش از سایر فصول است.
هـ)به لحاظ تاریخی در مقطعی از زمان قرار داریم که آماج بیشترین تهاجم فرهنگی هستیم و مخاطب اصلی این تهاجم نسل نوجوان و جوان است مقابله با تهاجم فرهنگی عمدتاً از طریق فرهنگی امکان پذیر است که آن هم مستلزم برنامه ریزی فرهنگی غنی و پر بار است.نسل نوجوان و جوان با توجه به خصوصیات سنی خود به دنبال مد،تنوع،هاجن و جذابیت است و اگر مسئولان و مربیان کشور ما نتوانند برای گرانبهاترین اوقات فراغت این قشر عظیم جامعه با توجه به این ویژگی های و علایق برنامه ریزی کنند،طبیعی است که این نسل را در مقابل آن تهاجم گسترده واکسینه نکرده اند و بروز هر گونه وضعیتی قابل پیش بینی است.
و)در مقایسه با آموزش های رسمی،بسیاری از صاحبنظران معتقدند که برنامه های ضمنی و آموزشهای جنبی که در فرصت فراغت به دانش آموزان ارائه می شود بیشتر از آموزشهای رسمی بر آنها تاثیر می گذارد از نظر روانشناسی تربیتی دو نوع یادگیری مستقیم و غیر مستقیم وجود دارد عمده یادگیری های انسان از نوع غیر مستقیم است.در واقع اگر قرار بود که معلومات و اطلاعات انسان فقط از طریق مشاهده و تجربه مستقیم به دست آید در آن صورت میزان دانش و دانستنی های وی بسیار اندک بود.یادگیری غیر مستقیم در مقایسه با یادگیری مستقیم از پایداری بیشتری نیز برخوردار است و دیرتر فراموش می شود.
با توجه به اینکه نوع یادگیری انسان در آموزش های رسمی از نوع مستقیم و در اوقات فراغت و فعالیت های غیر رسمی از نوع غیر مستقیم است اهمیت اوقات فراغت بیشتر روشن می شود.
ز)بالاخره اهمیت دیگر اوقات فراغت در این است که فعالیت هایی که انسان در این اوقات انجام می دهد به منزله رابط بین مدرسه و جامعه است و انسان را برای ورود به صحنه اجتماعی و فرهنگی و سیاسی جامعه مهیا می کند.
دیدگاههای مربوط به اوقات فراغت
در ارتباط با اوقات فراغت دو دسته نظریه متمایز از هم می توان قایل شد،دسته ای که صرفاً اوقات فراغت را از دیدگاه نظری دیده و بیشتر به حاصل روانی و معنوی آن توجه نموده اند و دسته دیگر که بیشتر زمینه های کارکرد گرایی،آن را مد نظر داشته اند که در این قسمت به آن می پردازیم.
الف – دیدگاه نظری حاصل از تاثیر روانی و معنوی:
1.اولین نظریه حاکی از این است که مبنای تفریح"مذهب" است.چنانچه در جوامع اولیه عملاً مراسم مذهبی از بازی و تحرکات جمعی جدا نلوده و رقض و آواز و نمایش و سرود خوانی و نظایر آن رابطه تنگاتنگ با سنن مذهبی داشته است.
دورکیم،"جین هاریسن"،ارنست گرسی،ژیلبرت موری ارتباط مذهب و تفریح را مطرح ساخته اند.
2.دومین نظریه راجع به فراغت فرضی عزیزی بازی و و تفریح است."جیمس بالدوین" و "ویلیام مک دوگال" و "کارل گروسی" از طرفداران این نظریه هستند.کارل گروسی در کتاب "بازی مرد" معتقد است که بازی انسان مانند حیوانات از یک نیاز فطری سرچشمه می گیرد و وظیفه اصلی بازی در سنین کودکی آماده سازی طفل برای بزرگسالی است.
3.سومین نظریه،مبنی بر استراحت و کسب لذت است.اسپنر در این خصوص علت گرایش انسان به تفریح را رها شدن وی از نیروهای اضافی می داند و "مورتین لازاروسی" روان شناسی آلمانی عامل تفریح را نیاز بشر به استراحت و جبران خستگی بیان می کند.پاتریک روان شناسی آمریکایی پیدایش تفریح و اوقات فراغت را رهایی انسان از فعالیت مداوم می داند.
در همین ارتباط تحقیقات روانشناسی نشان داده است که بسیاری از استرس ها و فشارهای کاری ناشی از آن است که افراد وقوف و توانایی کافی در کار خود را ندارند و قادر نیستند آن را به خوبی انجام دهند.بنابراین بازی و وروزش می تواند تامین کننده سلامت روانی فرد باشد چرا که یکی از خصوصیات فعالیت ورزشی اسن است که فرد با پرداختن به این گونه امور به نحوی تخلیه هیجانی می گرد.بدین معنا که برخی از عواطف منفی،تضادها و تعارضات درونی یک شخصیت درونی فرد برون ریزی شده و بدین وسیله تنش های روانی از بین رفته و از به وجود آمدن یک شخصیت ضد اجتماعی جلوگیری به عمل می آید.بروز در همین ارتباط گفته است بازی یک کار جدی است،از طریق بازی فرصت های بسیاری برای یادگیری بوجود می آید که در این میان دو چیز اهمیت بیشتری دارد:یکی حل مساله و دیگری خلاقیت.
بدون بازی پایه و شالوده های خلاقیت و حل مسئله پی ریزی نمی شود به همین جهت در جامعه های نوین ورزش بیش از آنکه جنبه تربیت بدنی داشته باشد یا به صورت آیینی اجرا شود یک "کالای فرهنگی" است که در زمان فراغت مصرف می شود.
ب – دیدگاه کارکرد گرایی اوقات فراغت:
1.دیدگاه اول مربوط به اقتصاد دانان بوده و در زمینه تولید و سوء افزون تر به بررسی پدیده پرداخته است در این دیدگاه فرض بر این است که در صورت فراهم آوردن امکان استفاده از اوقات فراغت در محیط کار و زندگی و محدود نمودن فرضت اشتغال سریع تر می توان نیروی بازمانده از مشقت کاری را به سر حد تعادل رسانده و با تجدید انرژی جسمی و روانی بهتر می توان در فرآیند تولید قرار داده و راندمان تولید را افزایش داد که در نتیجه آن سود بیشتر حاصل می گردد.
به قول ساموئل کینگ هدف ما نباید آن باشد که بیش از پیش بر ساعات بیکاری بیفزاییم بلکه برعکس باید در جستجوی کاری باشیم که بیشتر تولید لذت و خشنودی کند.
برتراندراسل می گوید نباید به این فکر باشیم که هر کاری که برای چیز مادی انجام می پذیرد هدفی جز تامین معیشت ندارد و یا به قول دیگر بگوییم که پل درآوردن خوب است و پول خرج کردن بد.در همین راستا امروزه این دیدگاه هزینه کردن در زمینه های زیربنایی اوقات فراغت را به منزله سرمایه گذاری دانسته و سعی می کند با طراحی فعالیت های متنوع بتواند سطح عملکرد کارکنان را افزایش داده و با ایجاد فرصت استفاده از اوقات فراغت رضایت مندی شغلی را بیشتر کند تا موجب افزایش تولید،کار،خدمات و محصول شود.
2.دیدگاه اجتماعی مربوط به اوقات فراغت
در این دیدگاه گفته می شود:انسان،گذشته از وجود فیزیکی خود و زندگی در جهانی از اشیای ساخته خود و پیشینیانش در روابطی با سایر انسانها وارد می شود که هدف از آن علی الاصول بقای ارگانیسم یا دستیابی به فایده نیست.در این نوع فعالیت،انسان قلمرو ضرورت را پشت سر می گذارد وارد قلمرو آزادی می شود.شکل اصلی این نوع فعالیت،عمل و گفتار است این نوع فعالیت مختص انسان و متمایز کننده آن از سایر انواع موجودات است و شرط تحقق آن،کثرت یا وجود جمعی انسانها است.
شکافها و تعارضات می توانند زندگی اجتماعی و سیاسی را با بد بینی و بی اعتمادی و ترس متقابل و خشونت آلود سازند.در نتیجه امکان همبستگی اجتماعی کم رنگ تر شده و گسیختگی و ناهنجاری های افزایش می یابد در جامعه های امروزی مشارکت اجتماعی همگان یک اصل بسیار مهم است و زندگی اجتماعی امروز به گونه است که بقا و تکامل،مشارکت هرچه بیشتر افرا جامعه را ایجاب می کند وجود چند پارگی های آشتی ناپذیر در هر جامعه ای به هر شکلی مانع پیدایش هویت یگانه و وفاق و اجماع عمومی بر سر اهداف و تمایلات زندگی سیاسی و تحصیلی و ابزارهای رسیدن به آنها می گردد.در نتیجه انسان در اجتماع به زندگی از واگرایانه پرداخته و کمتر فرصت تعامل بین فردی در جامعه فراهم شده و گذران اوقات فراغت شکل غیر متعارف به خود گرفته و نشاط و تحرک و جذابیت از میان مردم رخت برمی بندد.در این نظریه انسان به عنوان موجود مدنی الطبع تلاش دارد تا با گذراندن اوقات فراغت خود با دیگرانی که با وی مانوس هستند بتوانند به تعادل جویی رسیده و به دیگران نیز نفع متناسب برساند.
3.دیدگاه تعلیم و تربیت فرهنگی
در این دیدگاه تعلیم و تربیت به عنوان نهاد رسمی جامعه برای همه افراد جامعه فرصت مساوی ایجاد نموده که با درک لزوم و ضرورت ارتقای نگرش و کسب بینش و معرفت اقشار مختلف اجتماعی بتوانند از تحصیل برخوردار بوده و با افزایش آگاهی ها نوع و نحوه استفاده از اوقات فراغت نیز دگرگون گردد.
فرهنگ با مجموعه خصایص خود زمینه تبادل و گفتمان بین فرهنگی را فراهم نموده و از این طریق به غنی سازی تمدن بشری کمک می نماید.توسعه فرهنگی به عنوان فرآیندی پویا،عبارت است از پربار سازی فرهنگ،تحکیم جنبه های مختلف تجلیات فرهنگی،فراهم سازی امکانات فرهنگی برای کلیه افراد،از رهگذر گسترش میزان مشارکت همه جانبه در انجام فعالیت های خلاق از طریق ابزارهای مناسب در فضایی از احترام متقابل و امکان ابراز آرای مختلف،از نظر اجتماعی فایده اوقات فراغت زمانی مناسب هست که جامعه از کنش فعالانه فرهنگی و تربیتی برخوردار باشد و در اختیار داشتن فرصت اوقات فراغت بتواند به سالم سازی اجتماعی بپردازد.
4.دیدگاه سیاسی در اوقات فراغت:
در این دیدگاه سیاستمداران و حاکمان جامعه برای مهار یا کاهش هیجانهای متراکم در قشرهای جامعه و جلوگیری از سقوط در بی هویتی به فراخور سیاست و امکانات موجود به ارائه خدمات مربوط به اوقات فراغت می پردازند و از بروز انواع کج روی های و یا احیاناً شورش های موضعی جلوگیری می نمایند."ویکتور فرانکل" معتقد بود مشکل انسان امروز "بی معنا بودن زندگی" "خلا وجودی" و "ناکامی وجودی" است و انسان سرگردان و ناکام بعید نیست که در حالتی به حد انفجار رسیده و برای فرار از موقعیت واقعی و رسیدن به موقعیت آرمانی به اغتشاش و تخریب و توهین و شورش دست بزند.
اوقات فراغت فرصتی است برای گذران عمر،دسترسی و تامین نیاز آنی،فراموشی غم ها و غصه ها،دیداری دوستانه اما نه چندان پایدار و هدفمند بنابراین در نوع حکومت های مختلف به اوئقات فراغت با نگرش های متفاوت نگاه می شود و حتی در بعضی از حکومت های سوسیالیستی با استفاده از تبلیغات وسیع و فراگیر جوانان را در لباس نظامی به انواع فعالیت های وا می دارند اما جوانان چگونه به اوقات فراغت می پردازند و یا اینکه اوقات فراغت برای آنان چه مفهومی را تداعی می کند سوالی که در ایت قسمت باید به آن بپردازیم جوانان به عنوان نسل بالنده پر تحرک با نشاط و امیدوارتر نسبت به آینده در کشور ما محسوب می گردند.پرداختن به مسائل جوانان به مشابه پرداختن به اصلی ترین سرمایه های ملی است.جوان امروزی را به دور از هیاهوی سیاسی و دسته بندی و جناح بندی های رایج باید کالبد شکافی نموده و با تشریح وضعیت فعلی او آینده وی را ترسیم نمود.در نگاه اول به نظر می رسد جوانان ما ضرورتاً باید از تنوع در تفریح و سرگرمی برخوردار باشند تا بتوانند به تامین سلامت جسمانی و رانی خود بپردازند اما نگاهی واقع بینانه نشان می دهد که عمده ترین دغدغه خاطر جوانان ما تحصیلات عالی،ازدواج،هویت فرهنگی،اجتماعی و اشتغال و مسکن می باشد و در واقع باید بیشتر در این زمینه ها به بحث و بررسی و پیدا کردن راه کاری خلاق بپردازیم.
امروزه مراکز و محافل گذراندن اوقات فراغت مملو از نوجوانان و جوانان دختر و پسر بوده و هر دسته به فراخور حال و وضعیت خویش به انواع متنوع سرگرمی ها می پردازند اما یک سوال مهم باقی می ماند که چرا هدف این همه اوقات فراغت موجب تعادل در جوانان نشده و هنوز هم آنان احساس بی ارزشی و پوچی و بیهودگی می کنند؟و چرا یک سرگرمی به سرگرمی دیگر پرداخته و حتی پا را از حد معمول فراتر نهاده و به تشکیل محافل و مجالس پنهانی می پردازند؟
آیا سرگرمی های موجود ناکارآمد و ناکافی هستند و یا اینکه جوانان به سرگرمی های دیگری نیازمندند و یا نه اصلاً مشکل اساسی جوانان چیز دیگری است؟آنتونی گیدنز،معتقد است که هنجارها،اصول و قواعد معینی هستند که از مردم انتظار می رود آنها را رعایت کنند.هنجارها نشان دهنده باید و نبایدها در زندگی اجتماعی هستند،جوانان به عنوان بخشی از نیروی جامعه چرا تمایل به هنجار شکنی حتی در محیط های اوقات فراغت دارند و چرا از حد تعادل خارج می گردند؟وقتی جوانان احساس بی ارزشی و بی هویتی پیدا کند آمادگی آن را دارد که با کمترین جرقه ای به هنجار شکنی بپردازد.اساسی ترین نیازهای ثانویه جوان احراز هویت مستقل و بنا به تعبیری تحویل گرفته شدن و فرصت ابراز لیاقت ها می باشد که در حال حاضر به نظر می رسد اعتماد جوانان در این زمینه سلب شده است.
جوانان انتظار دارند که به مشکلات انان بصورت فراگیر و مستمر پرداخته و در ین راه از تفکر و توان حل مسئله خود آنان استفاده گردد.آنان از اینکه همیشه بزرگترها به دیده تردید و بی اعتمادی به آنها نگاه کنند منزجر بوده و توقع دارند که در تصمیم گیری ها خود نیز نقشی داشته باشند.البته باید متذکر شد که خانواده پایه و اساس رشد شخصیت جوانان می باشد.در جامعه باید تربیت صحیح جاری باشد،خانواده ها مراقبت بر رفتار فرزندشان داشته باشند.مردم عموماً از سلامت روحی و جسمی برخوردار باشند و معاششان تامین باشد و درآمد کافی داشته باشند تا جوانانی متعادل،مسئولیت پذیر و فعال و با نشاط داشته باشند.جوانان امر.وزی حتی حالا نمی داند مرز بین فعالیت های وظیفه مند و اوقذات فراغت کدام است و چون در این راه آموزش های لازم را ندیده فکر می کند همیشه باید به تفریح و سرگرمی و اتلاف وقت بپردازد و در این جرقه بیهودگی با گذران عمر به جایی می رسد که احساس تلف شدگی داشته و از گذشتگی بی ثمر خود دچار تنفر می شود.
کار و فعالیت زیاد باعث بیماری روانی نمی شود بلکه باعث بیماری "بی معنا بودن زندگی" است و جوان اگر دچار پرخاشگری،پرگویی،بی مسئولیتی،بیکاری است ناشی از عدم شناخت هویت معینی کیستی و چیستی خویش است.بنابراین جوان بیش از آنکه ضرورتی وجود داشته باشد که به اوقات فراغت بپردازد باید به دنبال تمرین و کسب مهارت های زندگی باشد و پس از احراز آن صرف اوقات فراغت برایش مفهوم و ارزشمند خواهد شد.در این قسمت لازم است عوامل موثر در کاهش استفاده از اوقات فراغت نیز برشمرده شود که مهمترین آن عبارتند از:
1.گرانی هزینه های خانواده.
2.اشتغال نامناسب و نارضایتمندی برای تامین مایحتاج زندگی.
3.کمبود فضای مناسب و متناسب صرف اوقات فراغت برای دو جنس پسر و دختر در همه نقاط شهر و روستا و محدودیت ها و مقررات فرهنگی و خانوادگی.
4.کمبود امکانات از قبیل:نشریات اختصاصی جوانان،کتابخانه مناسب،نمایشگاههای مربوط به جوانان،موزه ها و ابنیه تاریخی و سیاحتی،محدودیت کانون های فرهنگی،تربیتی و جاذبه های آن،بدون جاذبه بودن برنامه های جاری مدرسه و جامعه،بی هدفی و تکراری بودن و بی جاذبه بودن برنامه های صدا و سیما.
5.بی توجهی والدین نسبت به اساسی ترین نیازهای نوجوانی و جوانی
6.پر جاذبه بودن محصولات فرهنگی بیگانه و تعارض جوانان در فرهنگ خود با آنها.
7.ناآشنایی و متناقض بودن قوانین و مقررات اجرایی مربوط به امور فرهنگی کشور در ارتباط با جوانان و نوجوانان.
8.ناآشنایی جوانان با انواع مهارت های فنی،حرفه ای و هنری و ادبی و سیاسی و اجتماعی برای غنی سازی اوقات فراغت.
9.اشتغال چند نوبته والدین به امور معیشتی و عدم توجه به سازمان شخصیتی جوانان و نوجوانان و فقدان فرصت انتقال تجارب مفید به آنان و گاهی سرزنش و دعوا با آنها.
10.کم رنگ بودن تعاملات اجتماعی به صورت مناسب و مخصوصاً محدودیت در مراودات خانوادگی که مهارت های لازم اجتماعی را در جوانان پرورش نمی دهد.
11.نبودن فرهنگ ایرانگردی و گردشگری و عدم برنامه ریزی صحیح و اصولی در این رابطی بین نوجوانان و جوانان.
12.و مهمتر از همه سرگردانی نوجوانان و جوانان در نحوه میزان استفاده از توانایی های خود برای اشتغال و تحصیل و تشکیل خانواده که با ناامیدی و یاس همراه می باشند.
انواع اوقات فراغت
صاحب نظران اوقات فراغت را به طرق مختلف تقسیم کرده اند.رایج ترین آنها برحسب زمانی است که فرد در اختیار دارد و یا سن وی می باشد در تقسیم بندی اول که بر حسب زمانی که فرد در اختیار دارد می توان به موارد اوقات فراغت:
1)لحظه ای
2)ساعتی
3)روزانه
4)هفتگی
5)سالیانه – اشاره کردو
اما پر کردن اوقات فراغت در دوره جوانی به سبب درگیری جوان با مسائلی چون تحصیل به کار و تشکیل خانواده بسیتر با اهمیت تلقی می شود.
انواع فعالیت های مناسب برای اوقات فراغت
فعالیت های مناسب برای اوقات فراغت را به گونه های مختلف می توان تقسیم کرد در یک تقسیم بندی کلی می توان این فعالیت ها را به دو دسته آموزشی و تفریحی تقسیم کرد.
قبل از ذکر نمونه هایی از هر دو فعالیت باید خاطرنشان ساخت که این تقسیم بندی یک تقسیم بندی مطلق نیست و برخی از فعالیت های آموزشی را می توان در قالب برنامه های تفریحی نیز گنجاند.نمونه هایی از فعالیت های تفریحی عبارتند از:
برگزاری اردوها،انجام مسافرتها و بازدیدهای علمی از موزه ها،زیارت اماکن متبرکه و… نمونه هایی از فعالیت های آموزشی عبارتند از:
آموزش شنا،تنیس روزی میز و سایر ورزش های مفید،آشنایی با کتابخانه و مطالعه،نمایش فیلمهای علمی و تربیتی،کلاس آموزشی قرآن و احکام،کلاس های تقویتی و تجدیدی،فعالیت های هنری،تئاتر و نویسندگی،کلاسهای زبان،روزنامه نگاری،کامپیوتر،آشنایی با کارها و فنون صنعتی و حرفه ای و رزمی و نظامی.
ارزش یا کارکرد فعالیت هایی که در اوقات فراغت انجام می شوند،ارزشها و کارکردهای مختلفی برای فعالیت هایی که دانش آموزان در اوقات فراغت انجام می دهند وجود دارد که به اختصار به آن اشاره می شود:
الف)خلاقیت همانطور که قبلاً گفته شد مطالعات نشان داده است که بیشتر ابداعات و اختراعات در زمان فراغت از افراد سر می زند در این اوقات چون ذهن انسان از سیالی و روانی خاص برخوردار است و حالت الزام،محدودیت و احساس تکلیف کمتری بر آن حاکم است،احتمال بروز خلافقیت و ابتکار افزایش می یابد،ضمن اینکه باید توجه داشت که افراد خلاق معمولاً از وقت خود استفاده مطلوب تری به عمل می آورند.
ب)اصلاح رفتار و تعالی شخصیت،این اوقات فراغت بسیار خوبی است که انسان خودکاوی کند و با مرور تجارب گذشته و برجسته نمودن نکات مثبت و منفی به اصلاح رفتارهای اشتباه خویش بپردازد و از این طریق خود را در مسیر تکامل قرار دهد.
ج)رشد اجتماعی فعالیت های گروهی که در اوقات فراغت انجام می شوند فرصت های بسیار خوبی برای رشد اجتماعی،دوست یابی و رهایی از احساس تنهایی و انزوای دانش آموزان به حساب می آید.
بعد اجتماعی یکی از ابعاد مهم رشد انسان است و از طریق چنین تجاربی است که تکامل می یابد بسیاری از صاحب نظران و روانشناسان ارتباط نداشتن با دیگران و احساس تنهایی را هسته مرکزی بسیاری از ناراحتی های و بیماری های روانی می داننند.غم و رنج جانکه انسان امروزی احساس تنهایی است ما با "تن های تنها" مواجهیم و تنهایی همواره آفت روح انسان بوده است.
فعالیت های فوق برنامه بویژه آنهایی که به صورت گروهی و جمعی هستند این احساس تنهایی را برطرف کرده افزایش تجربه و مهارت اجتماعی انسان را برای برقراری رابطه با دیگران در پی خواهد داشت.
د)اوقات فراغت زمان بسیار مناسبی برای تجزیه و تمرین مشاغل اجتماعی و آشنایی با آنهاست بسیاری از دانش آموزان در این ایام می توانند از نزدیک با نحوه کار پدر و مادر خود و یا بستگان و آشنایان آشنا شوند و از این طریق به تدریج خود را برای انتخاب یک شغل آماده نمایند.
هـ)کارکرد دیگر اوقات فراغت،فراهم آوردن شرایطی برای تفریح سالم،تمدد اعصاب و کسب روحیه شاداب و با نشاط است این آرامش و تمدد اعصاب دانش آموزان را برای شروع یک سال تحصیلی و یا فعالیت جدی دیگر آماده می سازد.
و)بالا خره از کارکردهای دیگر فعالیت های فوق برنامه و گروهی یادگیری نظم اجتماعی و رعایت حق و حقوق دیگران و یافتن روحیه مشارکت گروهی و جمعی به جای تک روی و فرد گرایی است.
مساله اوقات فراغت از زمانی که فرد وارد محیط های آموزشی می گردد معنی و مفهوم واضح تری می یابد چرا که قبل از آن تمامی اوقات فرد به غیر از ساعاتی که در خواب به سر می برد جزو اوقات فراغت به شمار می رود که سرف فعالیت هایی چون بازی های حرکتی،تقلیدی و تفریحی می گردد.بتدریج با افزایش سن فرد کمیت و کیفیت گذران اوقات فراغت نیز تحول می یابد.بدین معنی که کودک در مقاطع پیش دبستانی و دبستانی بیشتر اوقات فراغت خود را به بازی،خواندن قصه و کشیدن نقاشی سپری می کند.در مقطع راهنمایی فعالیت هایی چون خواندن کتابهای علمی و جمع آوری انواع مجموعه ها به فعالیت های اوقات فراغت نوجوانان اضافه می شود.
در مقطع دبیرستان فعالیت های اوقات فراغت جوان به سبب جریانات سالهای آخر بلوغ و با توجه به میزان آمادگی و رشد جسمی و جنسی،شرعی و عرفی صورتهای مختلفی می یابد.علیرغم این دسته بندی از فعالیت های اوقات فراغت زمانی جوان مانند بزرگسالان به دنبال فعالیت هایی مفید و سازنده بوده و گاهی چون کودکان در پی بازی ها و سرگرمی های کودکانه می باشد.
کارکردهای اوقات فراغت
درباره کارکردهای اوقات فراغت دو دیدگاه کاملاً متفاوت وجود دارد:
1.دیدگاه اتلاف وقت
بر اساس این دیدگاه،اوقات فراغت خود از اوقات تلف شده و بی ارزش عمر به حساب آمده و فقط فعالیت های هدفداری که منجر به درآمد می گردد با ارزش و قابل توجه می باشند.
2.دیدگاه پربار سازی فرصت:
بر پایه این دیدگاه اگر اوقات فراغت به نحو مطلوبی سپری گردد دارای کارکردهایی چون افزایش معلومات،رفع خستگی،سبک مهارت،رهایی انسان از کسالت،کاهش هیجانات ناشی از کار مداوم،کنار گذاری موقت وظایف و مسئولیت ها و آفرینش های هنری و ادبی می شود.
گذران اوقات فراغت به طور نامناسب حتی در کوتاه مدت می تواند موجبات اختلالات رفتاری،تربیتی،تحصیلی،اجتماعی و سیاسی را فراهم آورد.از این رو به اعتقاد گروهی از صاحبنظران چگونگی وضعی که یک قوم یا یک اجتماع،اوقات فراغت خود را با آن می گذراند بهترین وسیله تشخیص سلامت یا بیماری آن قوم یا اجتماع به شمار می رود.
کارکردهای اوقات فراغت وقتی با امور نوجوانان و جوانان ارتباط پیدا می کند از اهمیت و حساسیتی ویژه برخوردار می گردد زیرا با شناخت هرچه بهتر چگونگی گذران اوقات فراغت نوجوانان و جوانان بیشتر می توان به کارکردهای اوقات فراغت در تعالی روح،اندیشه و ابتکار آن پی برد.
باید اذعان کرد که اوقات فراغت در زمینه تفریح و سرگرمی و نیز رفع خستگی نوجوان و جوان امری مسلم و غیر قابل انکار می باشد معهذا کارکرد دیگر آن که رشد و شکفتگی شخصیت نوجوان و جوان می باشد بایستی در برنامه ریزی های اوقات فراغت در اولویت قرار گیرد.بهره گیری و استفاده مناسب از اوقات فراغت های غنی و پر بار می تواند به آسودگی،آرامش روان،رضایت خاطر و شادابی فرد منجر گردد.
"ژومزدومازیه" برای شناخت مفهوم فراغت سه کارکرد برای آن بیان نموده است:
اولین کارکرد اوقات فراغت،استراحت است که نقش ان رفع خستگی،جبران صدمات جسمی و روانی ناشی از هیجانات مداوم کار و انجام وظایف گوناگون می باشد.
دومین کارکرد اوقات فراغت تفریح و نتیجه آن رهانیدن انسان از کسالت ناشی از یکنواختی و انجام وظایف روزانه در کارگاه،دفتر کار،خانه و مدرسه است.
و سرانجام سومین کارکرد اوقات فراغت را رشد شخصیت معرفی نموده و معتقد است که فراغت انسان را از کارهای روزمره و قالبهای زاییده خودکاری و یا تخصصی شدن امور روزانه می رهاند استعدادهای بدنی و ذهنی فرد و نظایر آن را پرورش می دهد که در شکل گیری شخصیت فردی بی تردید موثر خواهد بود.
نکته سوم توجه به آثار روانی و روحی ناشی از بهره گیری از اوقات فراغت می باشد از پرداختن به امور تفننی،تفریحی و فرهنگی نوعی رضایت خاطر و آرامش خیال حاصل می گردد و افراد معمولاً در پناه استفاده از اوقات فراغت اضطرابها و نگرانی های خویش را رها نموده به آرامش و آسایش لازم دست می یابند.
به گفته "ژوفردومازیه" رها شدن از کسالت ناشی از یکنواختی فاصله گرفتن از کارهای روزمره و قالبی،جبران صدمات جسمی و روانی ناشی از هیجانات مداوم کار و انجام استراحت به منظور رفع خستگی همگی از آثار و برکاتی است که از فعالیت های اوقات فراغت حاصل می گردد و نوعی آرامش روحی و روانی برای افراد به همراه خواهد داشت.
نکته چهارم آن است که نتیجه نهایی فعالیت های اوقات فراغت به رشد و شکوفایی شخصیت افراد و افزایش قدرت ابتکار و خلاقیت آنان منجر خواهد گردید.چرا؟
همچنانکه اشاره گردید "ژوفردومازیه"کارکرد سوم اوقات فراغت را رشد شخصیت افراد معرفی نموده است(آقای دکتر علی اکبر شعاری نژاد) با اشاره به هدفهای اساسی همه فعالیت های تربیتی مدرسه که باید انگیزه و محرکهای لازم را برای ادامه رشد و تکامل طبیعی و سالم دانش آموزان ایجاد کنند و امکان کسب معرفت و مهارتهای ضروری و ارزشهای مطلوب برای بهره مندی از زندگی مطلوب را فراهم آورند.
در مرحله بلوغ بهره گیری از اوقات فراغت بصورتی که در جهت تربیت و تغییر رفتار و تکامل مطلوب باشد به کنترل و مراقبت بیشتر نیاز دارد و روش کار و برنامه ها باید بصورتی تربیت داده شود که در مقابل شرایط محیط مقاوم و موثر باشد.
برنامه ساعات فراغت ار کار باید بصورتی پیش بینی شود که در جهت تقویت و تلطیف همه ارزشهای اخلاقی و عقیدتی فرهنگی – اجتماعی – اقتصادی – هنری و سیاسی زندگی انسان تاثیر کند و در ارتباط با هریک از این ابعاد زندگی بصورت غیر مستقیم تحقق هدفها و مقاصد عمومی تربیت را متضمن باشد.
مشخص ترین اشتغالات اوقات فراغتک1.عبادت 2.مطالعه
رادیو و تلویزون در عین حال مهمترین وسیله تفریح و مهمترین یار زمان تنهایی و فراغت هستند و از کتاب و انتشارات به مراتب سودبخش ترند زیرا کتاب محتوا و قالب محدود دارد،کهنه می شود و در زمان کوتاه به پایان می رسد و از همه مهتر برای همگان قابل استفاده نیست و چه بسا مطالعه کتاب زود به خستگی می انجامد.
در گفت و گو از نقش این گونه اشتغالات زمان فراغت مساله اساسی آن است که انتشارات و برنامه های رادیو و تلویزیون را چگونه باید تربیت داد که اولاً آن چنان جالب و سرگرم کننده باشد که هر چه بیشتر در طبقات مختلف جامعه نفوذ کنند و علائق شخصی را بر انگیزند ثانیاً از بدآموزی مبرا و تقویت و تلطیف ویژگی های روانی و اشاعه ارزشهای مطلوب تربیتی را متضمن باشند.(معیری،محمد طاهر.انتشارات پیام نور ).
در گذران اوقات فراغت ذهن در حال فعالیت می باشد عواطف انسانی در فعالیتی آرامش بخش می باشند فعالیت های جیمانی معمولاً بیشتر از گذشته می گردد فعالیت های اجتماعی با توجه به حضور فرد در جمع بیشتر می شود و از قانونمندی اخلاقی در گروه هم تبعیت می گردد.
با توجه به نکات و مواردی که ذکر گردید استفاده از اوقات فراغت دارای آثار و برکاتی تربیتی به شرح زیر می باشد:
الف:با برنامه ریزی برای اوقات فراغت هم آسایش روحی و روانی افراد تامین می شود و هم شخصیت آنان رشد و شکوفایی می یابد.
ب:از هدر رفتن نیروها که در صورت عدم هدایت صحیح ممکن است موجب بزهکاری های فردی و اجتماعی گردد جلوگیری به عمل می آید.
ج:در اثر فعالیت های سالم،از جمله کتاب خوانی،فعالیت های هنری و فرهنگی،شرکت در اردوهای جمعی،انجام فعالیت های جسمانی و ورزشی،انجام فعالیت های فوق برنامه علمی و ذوقی و… نه تنها از فرصت های بیکاری و بعضاً بزهکاری های اجتماعی کاسته می شود بلکه اشاعه فرهنگ عمومی و توسعه فرهنگی و نشاط و سرزندگی در جامعه افزایش خواهد یافت.
د:با گذران مناسب و با برنامه اوقات فراغت،افراد و به خصوص دانش آموزان و دانشجویان (جوانان و نوجوانان) با ترمیم خستگی های روحی و روانی،سرزندگی و نشاط لازم برای ادامه فعالیت های آتی را کسب می کنند و به همین دلیل در انجام فعالیت های آینده توفیق بیشتری خواهند داشت.
برنامه ریزی های منطقی و سازنده اوقات فراغت می تواند به نحو موثری از تهاجم فرهنگی که معمولاً به تسخیر روح و روان نوجوان و جوان و پذیرش فرهنگ بیگانه منجر می گردد جلوگیری کرده و بستر مناسبی برای اعتلای هرچه بهتر و بیشتر نوجوانان و جوانان فراهم سازد.
سرانجام برنامه های ساعات فراغت باید به نحوی تدبیر و اندیشیده شوند و در چنان مسیری قرار گیرند که از هر گونه انحراف و بدآموزی جلوگیری کرده و در جهت نیل به هدفهای تربیت عمومی و تکاملی انسان به کار گرفته شوند.
وظایف و عملکرد اوقات فراغت
انسانها برای تجدید قوای جسمانی و تامین سلامت روانی جهت بهره بدن از توانایی ها و فرصت های زندگی نیازمند اوقات فراغت هستند بنابراین گستره وظایف و عملکرد آن می تواند تبیین کننده چگونگی استفاده از این اوقات واقع گردد در گذران اوقات فراغت نکات مشترک چندی وجود دارد.
اوقات فراغت مختص قسمتی از اوقات فراغت آزاد فرد است نه اوقات کار.بنابراین برای کسی که شغل و حرفه مناسب نداشته و با اتلاف وقت به از دست دادن فرصت ها می پردازد،اوقات فراغت مفهوم روشنی ندارد و حتی مرز بین فراغت و اشتغال نیز معین نمی باشد.با پیشرفت صنعت و تکنولوژی اوقات فراغت افراد افزایش یافته و از اهمیت بیشتری برخوردار می شود بحث اوقات فراغت زاییده پیشرفت صنعت و تکنولوژی بوده و علمای اقتصاد غایب توجه به نحوه گذران اوقات فراغت را بالا رفتن کارایی نیروی کار می دانند.زندگی جدید مبتنی بر گسترش و تکثر و کاربرد تکنولوژی و برخورداری از امکانات و توقعات نوگرایانه شکل جدیدی از مراوده انسانی را فراهم آورده است.بدین منظور حتی در شکل و ابزار ماهیت اوقات فراغت نیز تغییرات اساسی بوجود آمد.و تاثیر گذاری صنعت در آن به خوبی پیداست.
نحوه گذران اوقات فراغت برای افراد امری آزاد و انتخابی است.در گذران اوقات فراغت فرد از مسئولیت های و اجبار خلاص بوده و در صدد انجام فعالیتی که ناشی از دستور باشد نیست.در نتیجه گذران اوقات فراغت نوعی رضایت خاطر و آرامش و نیز رفع خستگی حاصل می شود فعالیت های مربوط به اوقات فراغت بسته به سازنده یا مخرب بودن آن در رشد و شکوفایی یا تخریب و انحطاط شخصیت فرد موثر است.
یکی از صاحب نظران در امر اوقات فراغت می گوید:
انسانها به طور شگفت انگیزی با درد و رنج و مشقات زندگی کنار می آیند و سازگاری پیدا می کنند ولی از کنار آمدن و سازگاری با اوقات فراغتی که نمی دانند برای آن چه باید بکنند عاجز و ناتوانند اگر انسان نداند که برای چه به اوقات فراغت نیازمند است و چگونه و به چه مقدار و در کجل و با چه ابزار و وسایلی و یا چه کسانی باید آن را بگذراند ممکن است در اوقات فراغت با مشکلات فراوانی مواجه گردد.از جمله این مشکلات می توان سردرگمی،خستگی مفرط،بیهودگی و بی ارزشی،تنییدگی عصبی،سردرگمی و حتی "خود تخریبی" را نام برد.اصولاً گذراندن اوقات فراغت به شکلی سالم و مفید وسیله موثری برای پیشگیری از وقوع انحرافات اجتماعی است.(دنیس گیبو)
اگر انسان نتواند به خود نظمی بپردازد،خود کنترلی را از دست داده و ممکن است به جای استفاده از اوقات فراغت خود بازیچه هوسهای دیگران قرار گیرد.
"دومازیه" سه وظیفه یا عملکرد را برای اوقات فراغت بر می شمارد:
1.رفع خستگی،یعنی رهایی از تنش های ناشی از انجام وظایف مستمر مسئولیت زا.
2.تفریح و سرگرمی،یعنی ایجاد انبساط خاطر و سرور و رضایت در دوران و عواطف و احساس.
3.توسعه و رشد انسانی و امکان تخصیص دادن قسمتی از زمان آزاد برای بالا بردن سطح معلومات،مشارکت آزاد اجتماعی و پرورش استعدادها.
در هر صورت زمان برای انسان آن قدر کوتاه هست که گذران اوقات فراغت باید برایش توجیه عقلانی داشته باشد و موجب تعالی و سعادت وی می گردد."کار طولانی و زمان کوتاه است.چنین است سرنوشت غم انگیز تمام مردان بزرگ" (ویل دورانت).
اشکال گذران اوقات فراغت
در این قسمت برخی از اشکال گذران اوقات فراغت را مورد بحث قرار می دهیم و بر این نکته تاکید می شود که این فعالیت ها با آسیب هایی همراه است.باید ضمن آشنایی با اشکال گذران اوقات فراغت به آسیب هایی که در کنار آنها ممکن است وجود داشته باشد توجه کافی داشته باشیم:
1.فعالیت های مذهبی:در این زمینه باید بر رشد تفکر مذهبی و نیز رشد مهارتهای دینی تاکید بیشتری داشته باشد در زمینه مذهبی باید مراقب آسیب هایی که ممکن است متوجه فرزندان بشود نیز باشیم.هستند انسانهایی که با نام مذهب خود را محور قرار می دهند و انسانهایی را مرید خویش می سازند.باید مراقبت کرد که این گونه افراد آیا فرزندان ما را به طرف دین و خدا می خوانند یا به طرف خود.در تربیت مذهبی فرزندان باید به رشد عقلانی آنان بیشتر توجه کنیم تا رشد احساسی آنها.
2.زندگی در طبیعت:دوری انسان از طبیعت بی رحمانه ترین قطع رحم است که انسان را از مادر خویش بیگانه ساخته است.
3.جبران خلاهای ارتباطی با فرزندان:اوقات فراغت فرصتی است برای جبران خلاهای ارتباط بین اولیاء و فرزندان فرصتی برای گفت و گو کردن با آنان بویژه گفت و گو بین پدر و فرزندان.اوقات فراغت زمان خوبی است برای به بجه ها گفتن و از بچه ها شنیدن.
4.ارتباط با دوستان و آشنایان و آموزش های جبرانی.(احمدی،علی اصغر،تابستان 79 نشریه ماهانه آموزشی تربیتی پیوند).
اصول حاکم بر گذران اوقات فراغت
در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت باید به تعدادی از قواعد کلی تحت عنوان اصول حاکم بر گذران اوقات فراغت توجه داشت این اصول در مورد همه فعالیت هایی که در اوقات فراغت انجام می گیرد صادق است:
اصل اول)تقلیل برنامه و کنترل و افزایش نظارت:
مربیان اهداف تربیتی خود را از طریق سه عامل : 1.برنامه 2.کنترل 3.نظارت جامه عمل می پوشانند.برنامه طرحی است برای استفاده از وقت و از دو جزء قالب و محتوا تشکیل می شود.برای اعمال برنامه،کنترل ضروری است.صرف داشتن برنامه نمی تواند ما را به هدف خود برساند بلکه باید بر اجرای برنامه نیز تاکید داشته باشیم تلاش مربی برای انجام برنامه کنترل نامیده می شود.
مقصود از نظارت،مطلع بودن مربی از ممربی است.در هنگام فراغت نباید برنامه آن هم به شکل غیر منعطف از میان برداشته شود.برنامه غیر منعطف برنامه ای است که دانش آموز ناگزیر از اجرای بی چون و چرای آن است.چنین برنامه ای نباید در طول اوقات فراغت بر فرد اعمال شود.برنامه هایی که در پایگاههای تابستانی ارائه می شود به شکل نیمه منعطف است در این پایگاهها در روزها و ساعات معینی فعالیت انجام می گیرد.
برنامه منعطف برنامه است که در آن قالب و محتوا در اختیار دانش آموز قرار داده .می شود و خود او برای خود برنامه ای می ریزد که در آهن هم ساعات فعالیت و هم نوع فعالیت به انتخاب خودش تعیین می شود.با این توصیف اوقات فراغت برنامه تا منعطف باید تعطیل و برنامه ها به دو صورت نیمه منعطف و منعطف به دانش آموز عرضه شود.
برای اعمال نظارت یعنی مطلع بودن از اعمال و رفتارهای کودک و نوجوان همراهی پدر و مادر و یا لااقل یکی از آنها با او الزامی است.از این رو به عنوان یک اصل می گوییم که در اوقات فراغت برنامه و اعمال آن را کاهش دهید لکن نظارت را نه تنها تقلیل ندهید بلکه افزایش نیز بدهید و در هر زمان بدانید که فرزندتان کجاست،چه می کند و با چه کسی همراه است.
اصل دوم)نظارت با هدف درونی کردن آن:
ما با نظارت مستمر خود نمی خواهیم به فرزندان خود نشان دهیم که او خود نمی تواند بر خودش نظارت داشته باشد و این ما هستیم که باید بر او نظارت کنیم بلکه هدف از این نظارت این است که ضمن کسب اطلاع مستمر در مورد فرزندمان هر کجا که احساس کردیم موقعیت مناسبی است به او چگونگی نظارت کردن بر خویش را بیاموزیم.به او بیاموزیم که مراقبت از خویش را بر عهده بگیرد و آن را گسترش دهد.بنابراین برای اعمال نظارت صحیح بهتر است کم بگوییم و زیاد بشنویم.
اصل سوم)حظ سازندگی و اجتناب از فساد و تخریب:
همه می دانیم که اوقات فراغت ضمن آنکه می تواند بسیار سازنده باشد ممکن است جنبه تخریبی نیز داشته باشد.اهداف سازنده اوقات فراغت که پیش از این اشاره کردیم در صورتی که ایت اهداف تحخقق پیدا نکند ممکن است پی آمدهای نادرستی از قبیل فاصله گرفتن از برنامه های تربیتی،عادت به تنبیلی و تن پروری و احیاناً کشیده شدن به طرف ولگردی،ولگویی و یا فساد داشته باشد.اگر اوقات فراغت به درستی مورد بهره برداری قرار نگیرد چنین پی آمدهایی بعضاً اجتناب ناپذیر است.
اصل چهارم)استفاده بهینه از همه امکانات:
وقتی صحبت از اوقات فراغت می شود تاکید بر نداشتن امکانات و یا حتی استفاده تک بعدی از همه امکاناتی چون پول،نه تنها نشانگر استفاده صحیح از اوقات فراغت نیست بلکه نشانگر بسته بودن فکر در مواجهه با این زمان است.پول هرچند که لازمه زندگی است لکن فکر و اندیشه بسیار مهم تر و اساسی تر از آن است.امکانات حقیقی فکری است که در اذهان ماست و خداوند آن را بی دریغ به انسان ارزانی داشته است.
اصل پنجم)جبران کاستی ها:
اوقات فراغت برای جبران کمبودهایی است که در طول سال تحصیلی و به هنگام اجرای برنامه آموزشی بوجود آمده اند.
تعطیلات تابستان فرصتی است برای جبران برخی از کاستی ها،مداخله دادن دانش آموز در کارهای اجتماعی از جمله خرید کردن،برنامه ریزی برای سفر و اجرای آن و نیز رفتن به موزه ها،پارک ها و… می تواند ضمن آشنایی با چیزهای گوناگون،موجب تربیت اجتماعی فرزندان شود.خلاصه آن که در استفاده از اوقات فراغت لازم است کارهایی را انجام دهیم که در طول سال تحصیلی کمتر فرصت پرداختن به آنها را داریم.
اصل ششم)تناسب طول فراغت:
همان گونه که وجود اوقات فراغت ضروری است طولانی شدن آن نیز مضر است.طولانی شدن اوقات فراغت می تواند مشکلاتی از قبیل دوری و بیگانگی از درس و مدرسه،عادت به تنبلی و تن پروری،عادت به گذراندن اوقات به اشکالی غیر از درس و تحصیل و … ایجاد کند.
ضرورت گذران اوقات فراغت در نوجوانان و جوانان:
اوقات فراغت برای یک زندگی سالم و رشد یابنده ضروری است.رشد شخصیت کودکان و نوجوانان و جوانان باید به تناسب مرحله ای که در آن قرار دارند انجام پذیرد.لذا برای آنان گذران اوقات فراغت بنا به ضرورت های زیر انجام می گیرد:
1.تجدید قوا:فعالیت در قالب برنامه هر قدر هم لذت بخش باشد باز خستگی هایی را به دنبال دارد.به این ترتیب برای اینکه دانش آموز بتواند سال تحیلی آینده را با شوق و ذوق بیشتری شروع کند باید تعمداً او را مدتی از انجام تکالیف رسمی درسی دور بدانیم.این دوری خود تشنگی و ولع لازم برای آغاز سال تحصیلی بعدی را فراهم می آورد.
2.تدارک زمینه لازم برای تامین بخشی از بهداشت روانی:برای سالم زیستن علاوه بر فراهم آوردن مقدمات لازم برای حفظ بدنی سالم باید مقدماتی را هم برای حفظ روانی سالم فراهم آوریم.برای یک زندگی سعادتمندانه سلامت جسمانی و سلامت روانی لازم و ملزوم یکدیگرند.برای تامین بهداشت روانی فعالیت های متعددی را باید به انجام رساند از جمله فراهم آوردن شرایط لازم برای تخلیه برخی از فشارهای روانی که در دوره اشتغال به انسان وارد می شود و این شرایط در اوقات فراغت می تواند تا حدی تامین شود.اگر انسان در طول دوره اشتغال مجبور به تحمل شرایط و اشخاصی باشد که برای او آزار دهنده هستند در دوره فراغت می تواند ناراحتی های حاصل از تحمل آنها را به اشکال گوناگون از جمله:هم صحبتی با افراد مورد علاقه خویش تخلیه کند.اگر فرصت لازم برای تخلیه چنین فشارهایی فراهم نشود ممکن است تحمل طولانی مدت آنها به نوعی تعادل روانی انسان را تهدید کند.
اوقات فراغت در صورتی که با تحمیل و اجبار همراه نباشد می تواند موقعیتی را برای فرد فراهم آورد تا کاستی های روانی خویش را جبران کند.
3.تدارک زمینه لازم برای شکوفایی خلاقیت:خلاقیت یعنی نوآوری انسان برای تامین فضای لازم برای رشد خلاقیت،لازم است کودک و نوجوان در شرایطی قرار گیرند که ضمن مواجه شدن با مساله به دنبال یافتن راه حل آن باشند پیدا کردن این راه حل خوب موجب رشد خلاقیت در آنان خواهد شد.
اصول مهم در برنامه ریزی برای اوقات فراغت(فعالیت های فوق برنامه)
1.در درجه اول نباید چنین تصور کرد که فعالیت هایی که انسان در اوقات فراغت انجام می دهد نیازی به هیچ گونه برنامه و هدی ندارند بلکه این گونه فعالیت ها نیز زمانی اثربخش و موثر خواهند بود که از برنامه و هدفی برخوردار باشند.
2.در فعالیت هایی که برای اوقات فراغت تدارک دیده می شود باید به انتظارات،علایق و نیازها و طرح رشد دانش آموزان توجه کرد تا هم برای آنها جذاب و هم مطابق با آرزوها و خواسته هایشان باشد.
3.در انتخاب مربیان فعالیت های فوق برنامه و فرهنگی و هنری باید دقت لازم به عمل آید.شایسته است که این مربیان از ویژگی هایی چون توانایی برقراری ارتباط و رابطه حسنه با نوجوانان و جوانان،رازداری،فروتنی و گشاده رویی برخوردار بوده،با فعالیت های فوق برنامه،فنون تغییر رفتار و مدیریت فعالیت های گروهی آشنا و در کار خود مجرب باشند.
4.به منظور اثر بخشی هرچه بیشتر این فعالیت ها مناسب است که هم در حین انجام برنامه ها و هم در پایان آنها ارزشیابی به عمل آید.ارزیابی در حین برنامه ها سبب دریافت بازخورد و آگاهی از نواقص برنامه و اقدام برای رفع آنها می شود و ارزیابی در پایان برنامه ها نیز سبب کسب تجربه و آگاهی برای برنامه ریزی و دقت هرچه بیشتر در فعالیت های بعدی خواهد شد.
5.بهتر است در این گونه برنامه ها از خود دانش آموزان (نوجوانان و جوانان) حداکثر استفاده را گرد و مسئولیت اداره امور را به آنها سپرد ویژگی هایی که در ابتدا برای نوجوانان و جوانان ذکر شد یعنی احساس انرژی و توانایی زیاد و بیزار بودن از سکون و توقف،باعث بسترسازی و زمینه سازی برای پرورش و آموزش احساس مسئولیت و تعهد در آنان خواهد شد.
6.رعایت تفاوت های فردی در این برنامه ها بسیار مهم و اساسی است در واقع یکی از تفاوت های عمده آموزش و فعالیت های رسمی با فعالیت های غیر رسمی در همین است که آموزش رسمی برای همگان مساوی است حال آنکه در این برنامه ها هر فردی آنچه را که خود دوست دارد انجام می دهد به همین دلیل ضروری است که این فعالیت های از تنوع لازم برخوردار باشند و دانش آموزان قدرت انتخاب داشته باشند.
7.هزینه شرکت در این برنامه ها و فعالیت ها بهتر است کم باشد تا همه دانش آموزان بتوانند از آنها استفاده کنند.
8.بهتر است این فعالیت های مکمل برنامه ها و فعالیت های درسی دانش آموزان باشند و آنها را با مشاغل و حرف مختلف جامعه آشنا کرده برای ورود به صحنه جامعه مهیا سازند.
9.بهتر است فعالیت هایی در این برنامه ها گنجانده شود که مستلزم همکاری دانش آموزانت باشد نه رقابت آنها با یکدیر.با توجه به وجود تفاوت های فردی در افراد و با توجه به عوارضی که رقابت در دانش آموزان ایجاد می کند و برای پیروز شدن خود باید شکست دیگران را آروز کند بهتر است فعالیت های این گونه برنامه روح همکاری و مشارکت جمعی را که جامعه نیز به شدت به آن نیاز دارد پرورش دهد و نه روحیه تک روی و فردگرایی را.
10.بالخره برای موفقیت در این برنامه ها،همکاری همه وزارتخانه ها،نهادها،سازمان ها و بنیادهای جامعه اعم از وزارت آموزش و پرورش،تربیت بدنی،فرهنگ سراها و به ویژه همکاری و مساعدت اولیای دانش آموزان بسیار ضروری است.
تابستان و دانش آموزان – خلاقیت ها و آسیب پذیری ها
فراغت در واقع زمان و فرصتی است که یک فرد رشد یافته و مسئولیت پذیر در طول زندگی خود فارغ از انجام کارهای موظف و بعد از پرداختن به امور زیستی،بهداشتی و عبادی باید با میل و رغبت و اراده شخصی و در نهایت آزادی از آن بهره بگیرد و به فعالیتی بپردازد که آن را دوست می دارد.
زمان فراغت،ارزشمندترین لحظات،ساعت و روزهای زندگی انسان است،بدیهی است که ارزشمندی اوقات فراغت به موازات رشد فکری و توسعه قابلیت های شخصی و مسئولیت پذیری های خانوادگی،حرفه ای و اجتماعی،مضاعف می شود.
در زندگی کودکان و نوجوانان "اوقات فراغت" زمانی معنا و مفهوم روشن و ارزشمند پیدا می کند که حپور موظف در مدرسه و انجام تکالیف ملکف را برای نخستین بار تجربه می کنند.در روزهای سال تحصیلی،ساعات خارج از مدرسه و زمانی که دانش آموزان تکالیف آموزشگاهی را انجام داده اند و فارغ از برنامه های معمولی روزانه فرصتی می یابند که ا انکیزه شخصی بسیار مغتنم و ارزشمند است.هدایت و نظارت اولیا و مربیان در این زمینه می تواند فوق العاده پر ثمر و پر برکت باشد.
اما تعطیلات تابستانی برای اکثر دانش آموزان از اهمیت ویژه ای برخوردار است تعطیلاتی بسیار طولانی و افزون بر یک صد روز!اوقات فراغت بویژه در روزهای نسبتاً طولانی همچون تابستان،علاوه بر اینکه مناسب ترین بستر برای شکستن عادت های نامطلوب،توسعه مهارتهای شناختی و فعالیت های حسی و حرکتی،زودودن غبار اضطراب و پریشانی های فکری،دستیابی به سلامت و آرامش روانی و اعتلای شخصیت و حضور فعال در عرصه های زندگی اجتماعی و تعامل بین فردی است.بهترین فرصت برای پدیدآیی خلاقیت های ذهنی و نوآوری های فکری است چراکه کودکان،نوجوانان و جوانان در طول سال تحصیلی یا حین انجام وظایف موظف فرصت جندانی برای پرداختن به اندیشه های بدیع و ایده های نو و تجربه مفروضات فکری خود نمی یابند و لذا هنگامه های فراغت،بستر پدیدآیی نوآوری های ذهنی،خلاقیت ها و تولیدات برتر فکری و تجربه باورهای مولد است.
تجارب محققان خلاق و اندیشمندان نوآور در عرصه های علوم و فنون برتر حاکی از آن است که جوانه های خلاقیت ذهنی آنها در اوقات فراغت بارور گردیده است زیرا اشتعالات مکلف و متعهد بودن به انجام مسئولیت های موظف نمی گذارند اندیشه های خلاق به راحتی شکوفا شوند.بنابراین بارور شدن اندیشه های خلاق و تولیدات برتر ذهنی مستلزم آزادی و اختیار،میل و اراده،قدرت انتخاب و بهره گیری از اوقات فراغت به دور از وظایف موظف و تکالیف مکلف استو
شایان ذکر است که مشغولیت های انفعالی در ایام فراغت،نظیر نشستن در مقابل تصاویر تلویزیونی و ویدیوئی برای چندین ساعت و سرگرم شدن با بازی های رایان ای و اینترنت برای ساعتهای طولاتی،غالباً آسیب پذیری های روانی و فکری و مشکلات رفتاری قابل توجهی را می تواند در پی داشته باشد.
اعتیاد به دستگاههای صوتی،تصویری و کامپیوتری و اینترنت از جمله مشکلات بسیاری از نوجوانان و جوانان و حتی بزرگسالان در دنیای امروز است،لذا شایسته آن است که اولیای ارجمند در کانون خانواده ها زمینه ای فراهم کنند که در ایام تابستان بی نظمی های فکری و رفتاری و مشغولیت های طولانی مدت انفعالی بر زندگیشان و فرزندانشان غالب گردد.
توصیه پرژوهشگران علوم ارتباطات بر این مبناست که نوجوانان دانش آموز در شبانه روز حداکثر بیش از دو ساعت در مقابل دستگاههای تصویری نظیر تلویزیون و ویدئو،کامپیوتر و بازی های کامپیوتری قرار نگیرند.
برای مصونیت هرچه بیشتر نوجوانان و جوانان در برابر اعتیاد الکترونیکی بهتر آن است که همه وسایل و دستگاههای تصویری و صوتی در اتاق نشیمن عمومی قرار داشته باشد و از اختصاص کردن این دستگاهها در اتاق خاص فرزندان اجتناب شود.(افروز،غلامعلی،نشریه پیوند تابستان 80).
موضوع اوقات فراغت از دیدگاههای متفاوتی قابل بررسی و تامل می باشد.جامعه شناسان و متخصصین مسائل اجتماعی و جرم شناسی معتقدند که برنامه ریزی اوقات فراغت و ایجاد زمینه های اشتغال مولد و مناسب به کاهش مشکلات اجتماعی و بزهکاری های فردی و اجتماعی منجر خواهد شد.
طرفدران توسعه فرهنگی،برنامه ریزی اوقات فراغت را مناسب ترین شرایط برای رشد و ارتقای فرهنگ عمومی می شناسند.
در تقسیم میزان وقت فراغت گروه سنی زیر 25 سال باید گفت که دانش آموزان دوره های مختلف تحصیلی از لحاظ اهمیت،بالاترین حساسیت را دارند.اما از لحاظ اهمیت بالاترین حساسیت را دارا هستند به طور متوسط دانش آموزان در هر روز بیش از سه ساعت و در ایام تعطیل در حدود 10 ساعت وقت فراغت دارند.
از ویژگی های اوقات فراغت باید به دو موضوع توجه داشت،اول اینکه وقت فراغت از کار و مسئولیت فرد جدا و به ایامی آزاد که فرد در آن زمان هیچ گونه تقید و التزامی به انجام کاری خاص نداشت باشد اطلاق می گردد و دوم اینکه در چنین زمانی فرد هر نوع کار یا فعالیتی را که خود علاقه مند باشد باید انجام دهد و به هیچ وجه برای استفاده از اوقات فراغت نباید از سوی دیگران در محظور یا تقلید باشد.
مراقبت ها در اوقات فراغت نوجوانان و جوانان
بخشی از توجهات تربیتی باید متوحه اوقات فراغت نوجوان و جوان باشد.اینکه او بطور دائم سرگرم کار و تلاش باشد کارس خسته کننده و ملال انگیز است و نیز سبب آن خواهد شد که بازدهی کار کم شود و رغبت او به کار و تلاش اندک گردد.
از سوی دیگر او جوان است و باید از تمتعات زندگی و لذات آن بهره مند گردد،دنیا را ببیند و به زیبایی و وسیله بودن آن آگاه باشد با اشیاء و پدیده ها تماس برقرار کند.در ضمن این برخوردها از اسرار و کیفیت آن سر درآورد.تغییرات و تحولات زندگی را دریابد و بداند که هیچ چیز پایدار و باقی و برقرار نیست.همچنین این مراقبتها باید به گونه ای باشد که جلوی لغزشها و انحرافات او را سد کند اصولاً نوجوانی و جوانی سن وسوسه است.بیکار بودن و فارغ البال بودن زمینه را برای بسیاری از کج روی ها فراهم می کند باید بطور دائم دست یا فکر او به کار مشغول داشت.کاری مفید،تفریحی و نشاط بخش،آموزنده،تجربه آموز.
علت بیکاری نوجوانان و جوانان:
در بررسی علت بیکاری نوجوانان و جوانان دو مسئله و دو فرض مطرح است:
یک فرض این است که برخی از والدین و مربیان گمان دارند که هنوز وقت آن نشده است که برای آنان کاری جدی تهیه کنند و آنها را بدان سرگرم نمایند.زیرا اینان کودکند و باید از زندگی لذت ببرند،پس بگذاریم هرچه می خواهند بکنند،از اینان کاری مثبت ساخته نیست.
فرض دیگر این است که برخی در انتخاب کار و واگذار کردن آن به این نسل گیج و سرگردانند فکر می کنند چه برنامه ای را برای آنان تهیه ببینند که اشتغالی مفید و ارزنده به حساب آید و در ضمن موجد هزینه و تعهد بسیاری نشود.
در مورد اول فعلاً وارد بحث نمی شویم البته در این مورد بررسی هایی در سطح بین الملل انجام شده و به این نتیجه رسیده اند که حتی کودک سه ساله می تواند در شبانه روز لااقل 2 ساعت کار مفید و مولد داشته باشد بدون اینکه این ارم سبب وارد آمدن لطمه ای بر شخصیت کودکانه اش شود و این بدان شرط که والدین و مربیان امکاناتی را فراهم کنند و بخواهند در این مورد اقدامی داشته باشند.
اما در مورد دوم که برخی گمان می کنند برنامه ای برای سرگرمی و اشتغال بچه ها نمی توان فراهم کرد بررسی های صورت گرفته و مساله از جهاتی قابل بررسی است گمان ما این است با همه مشکلات،کمبودها و نارسائی هایی که در جامعه و در موسسات تربیتی ما وجود دارد باز هم امکان فراهم کردن زمینه هایی برای کار و اشتغال آنها هست که حتی می تواند جنبه درآمد زایی هم در آن ملحوظ گردد،بدون اینکه نیازی بسیار به سرمایه گذاری در آن زمینه ها باشد ضمن اینکه عامل مهم برای رشد فکری و شخصیتی آنها هست.(قاسمی،علی،نشریه آموزشی تربیتی پیوند.)
نقش اولیاء در گذران اوقات فراغت نوجوانان و جوانان
انسان زمانی را که در اختیار دارد به طور گوناگون سپری می کند بخشی از آن را صرف کار و وظیه ای می کند که بر عهده دارد(کارگر در کارخانه،کارمند در اداره،پزشک در درمانگاه و مطب،دانش آموز در مدرسه و…) که این زمان را "زمان اشتغال" می نامند.
در زمان اشتغال انسان آزادی اندکی برای چگونگی گذراندن این اوقات در اختیار دارد برای چنین اوقاتی معمولاً "برنامه" معینی از قبل طراحی شده است و فرد مجبور به انجام آن برنامه است.
اوقاتی که فرد خارج از اشتغال و خارج از برنامه سپری می کند "اوقات فراغت" نامیده می شود.به این ترتیب هرگاه اشتغال نباشد فراغت است لکن اوقات فراغت همه به یک شکل سپری نمی شود بخشی از آن صرف استراحت،نظافت و تغذیه و خلاصه آماده سازی خود برای اشتغال بعدی می شود این اوقات هرچند که تحت عنوان اشتغال نامیده نمی شود لکن لازمه آن است اگر کسی نخوابد،نمی تواند با آرامش و راحتی،برنامه اشتغال خود را به انجام برساند.بنابراین هرچند که این اوقات را نمی توانیم اشتغال بنامیم لکن مقدمه ای برای اشتغال است و لازمه آن به شمار می آید این بخش از فراغت با اشتغال لازم و ملزوم یکدیگرند.
خلاصه آنکه اوقات فراغت در معنای اخص خود بخشی از زمان است که چگونگی آن کاملاً در اختیار فرد است این قسمت از زمان می تواند بخشی از یک روز،یک هفته،یک ماه و یک سال را شامل شود.برای دانش آموزان تعطیلات نوروز و تعطیلات تابستان می تواند تشکیل دهنده اوقات فراغت سالیانه آنها به شمار آید.
در مورد چگونگی سپری کردن این اوقات والدین،باید نکاتی را مورد توجه قرار دهند تا از این طریق اوقات فراغت با سودمندی سپری و از آسیب های احتمالی آن جلوگیری شود.
امروزه پرداختن به اوقات فراغت از مهمترین و جدی ترین مشکلات خانواده ها و مدارس به شمار می آید و توجه به این امر مهم گره گشای بسیاری از جامعه شناسان و نیز اقتصاددانان همجون دومازیه،اندرسون،اوژه و… بر این باورند که تحول جوامع انسانی به سوی "تمدن فرهنک" در حرکت است به همین جهت توجه به چگونگی بهره گیری از اوقات فراغت روز به روز آشکارتر و از اهمیت بیشتری برخوردار می گردد هرچند همه افراد خانواده به اوقات فراغت نیاز مبرم دارند اما در این میان جوانان و نوجوانان با توحه به نقش حساس و سازنده ای که در ساخت فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی کشورها به عهده دارند نیازمند توجه دقیق تری در این ارتباط هستند.
اوقات فراغت به چه اوقاتی گفته می شود؟در هنگام گذران اوقات فراغت چه نیازهایی ارضا می شوند؟کارکردهایی که با اوقات فراغت تحقق می یابند کدامند؟اشکال وصور گذران اوقات فراغت کدام است؟از چه ابزاری برای غنی کردن اوقات فراغت باید بهره گرفت؟و بالاخره نتایج و آثار فرهنگی،اخلاقی و اجتماعی اوقات فراغت چیست؟
پاسخ به سوالات مطرح شده می تواند تا حدودی سبب آشنایی خانواده ها و مربیان با اهمیت و ابعاد گوناگون اوقات فراغت شود و آنان را در برنامه ریزی برای بهره گیری از این اوقات یاری دهد.
فراغت عبارت است از رهایی موقت از کار و اشتغالات زندگی برای کسب آرامش و آسایش بیشتر.(شرفی،محمد رضا،مجله تربیت،آبان 74).
جالب است بدانیم که بسیاری از اختراعات و اکتشافات بشری که بوسیله دانشمندان و متفکران صورت گرفته محصول تفکر و قوه ابتکار و خلاقیتی است که در زمان فراغت حاصل آمده است.اکنون ببینیم چه نیازهایی در هنگام گذران اوقات فراغت ارضا می گردد.همانگونه که می دانیم انسان در زمان فراغت به کار یا فعالیت مورد علاقه اش می پردازد.پس در حقیقت در هنگام فراغت به سرگرمی یا کار مورد علاقه خویش نیازهای درونی فرد تامین می گردد.روانشناسان معتقدند که تامین نیازهای درونی فرد به شادی،نشاط و سرور او خواهد انجامید و این امر به شکوفایی خلاقیت فرد منجر خواهد گردید و شخصیت او را که متشکل از ابعاد فکری،عاطفی،اجتماعی و جسمی است تعالی خواهد بخشی.
در فعالیت فرد در اوقات فراغت او یا به فعالیت عقلانی می پردازد یا به فعالیت جسمی (بازی و ورزش) مشغول می بشود و یا به انجام فعالیتی اجتماعی (فعالیت جسمی) مبادرت می کند و در همه فعالیت ها با توجه به تامین نیاز درونی در حقیقت فعالیت عاطفی هم انجام می دهد.بنابراین گذران مطلوب اوقات فراغت،نیازهای عاطفی،جسمانی،عقلانی و اجتماعی فرد را (که ابعاد شخصیت او را تشکیل می دهد) برآورده می کند.
استفاده از اوقات فراغت بر اساس برنامه ریزی،دارای آثار ارزشمندی در زمینه های فرهنگی،اخلاقی و اجتماعی می باشد:
الف)آثار فرهنگی:
1.افزایش کمی و کیفی کتابخانه ها،مطبوعات و نمایشگاهها در جامعه.
2.افزایش کمی و کیفی مراکز هنری.
3.افزایش فرهنگسراها،گردهمایی ها،جلسات جمعی و گروهی و گفت و شنودهای سیاسی و اجتماعی.
4.تقویت و افزایش امکانات ورزشی.
5.بالا رفتن فرهنگ عمومی افراد جامعه به تبع استفاده بیشتر از امکانات فرهنگی در ایام فراغت.
ب:آثار روانی و اخلاقی:
1.افزایش روحیه نشاط و سرور در افراد که منجر به سلامت روانی و حتی جسمی افراد خواهد شد.
2.تاثیر روحیه نشاط و سرور در برخوردهای فردی و اجتماعی مردم با همدیگر و کاهش تنش های ناشی از شرایط یکنواخت و روحیه های نگران.
3.کاهش آسیب ها و کج روی های اجتماعی و فردی.
4.افزایش قدرت شناسی افراد نسبت به پدران،مادران،مربیان،میراث فرهنگی و آداب اجتماعی.
5.ایجاد آثار مطلوب در زمینه تربیت فردی و اجتماعی.
6.بهره وری بیشتر فردی و اجتماعی در اشتغالات روزانه.
ج:آثار اجتماعی
1.کاهش آسیب های اجتماعی و بزهکاری ها در سطح جامعه و خانواده ها.
2.بالا رفتن روحیه و توان جسمی در انجام مشارکت های مورد نیاز جامعه.
3.افزایش روحیه امید برای سازندگی و عمران.
4.پویایی و تحرک بیشتر زندگی اجتماعی.
5.رشد،توسعه و شکوفایی اجتماعی و اقتصادی.
6.افزایش حس تعاون و مشارکت جمعی(عصاره،علیرضا،نشریه پیوند.تابستان 79).
لزوم برنامه ریزی اوقات فراغت در نوجوانان و جوانان
هرچند که اوقات فراغت به منظور آماده سازی دانش آموزان برای آغاز فعالیت های جدید و متنوع مطرح می شود اما به دلایل عدم برنامه ریزی مناسب بیشتر کسل کننده و باعث انحرافات و ضایعاتی می شود.
بی برنامه بودن و نداشتن برنامه منظم کاری و تفریحی از مشکلات عمده دانش آموزان و اولیا است گاه دانش آموزات به علت بیکاری و نداشتن سرگرمی مناسب و مفید مجبور به پرسه زدن در کوچه ها و اماکن شلوغ و پر رفت و آمد می شوند.همین بی برنامگی سبب پیدایش حالت سردرگمی و احساس بطللت و بی فایده بودن در آنها می گردد.از آنجا که باید انرژی های خود را به طریی به مصرف برسانند و در مقابل راه مثبتی در تامین این منظور نمی شناسند دست به فعالیتهایی بی ارزش،بازی های خطرناک و بعضاً تفریحات ناسالم و اعمال منحرف کننده و آلوده می زنند.از همین جا سنگ زیربنای انحرافات بعدی پی ریزی می شود چه بسا که در اثر عدم توجه و غفلت والدین به ورطه و مهلکه فساد و تباهی کشیده می شوند.البته در برنامه ریزی اوقات فراغت حدافل 4 ویژگی ذیل باید رعایت شود:
اولاً احساس آرامش،آسودگی و انبساط خاطر کنند و در آنها حالت طراوت،تازگی بوجود آید.
ثانیاً:بدون احساس سختی و تراکم و خستگی مفرط و فعالیت های بازی کاری مناسب داشته باشند.
ثالثاً:کار و فعالیت آنها نسبت به فعالیت کاری و مدرسه آنها تا حدودی متفاوت و اصطلاحاًُ متنوع باشد.
رابعاً:باید استعداد و علاقه سبب بوجود آمدن احساس لذت از کار و فعالیت می شود و فرد از انجام آن احساس کسالت و خستگی نمی کند.
از همه اینها مهمتر فرد می تواند ضمن کار استعداد خود را شکوفا تر سازد و به نیازهای درونی و فردی خود بیشتر پی ببرد و به راه سعادت و پیروزی خود را در آینده هموار سازد.از طرفی با توجه به کثرت ایام تعطیلات و ساعات بیکاری نوجوانان لزوم برنامه ریزی برای نسل آینده احساس می شود.
توصیه به والدین در مورد اوقات فراغت فرزندانشان
بسیاری از خانواده ها،برنامه ریزی اوقات فراغت را کاری مشکل و "هزینه بر" می شناسند و احیاناً تصور می نمایند که پرداختن به اوقات فراغت مستلزم انجام هزینه هایی بالاست که گاهی در تمکن و وسع آنان نمی گنجد به همین دلیل این امر را متوجه دولت و دستگاههای فرهنگی و تربیتی وابسته به دولت می دانند.(عصاره، علیرضا،نشریه پیوند،تابستان 77)
پدران و مادران باید بدانند که برنامه ریزی برای استفاده از اوقات فراغت همواره مستلزم صرف هزینه های فراوان که احتمالاً در حیطه تمکن آنان نباشد نیست بلکه می توان با عنایت به علائق و رغبت های خویش که معمولاً متناسب با شرایط و امکانات خانواده می باشد به این امر همت گماشت.
مهم آن است که فرزندان متوجه باشند که ما به علائق و رغبت های آنان توجه نموده و شخصیت آنان را برای استفاده از اوقات فراغت محترم شمرده ایم.
برخورد منطقی با جوانان و نوجوانان و طرح منطی تمکن و امکانات خانوادگی،آنان را در مشارکت برای یک برنامه ریزی مطلوب و معقول برای بهره گیری از اوقات فراغت همراه خواهد نمود و برنامه ریزی اوقات فراغت را
با همه برکات و نتایج تربیتی اش برای ما تحقق خواهد بخشید.(شعاری نژاد.علی اکبر،نقش فعالیت های فوق برنامه در تربیت نوجوانان).
پیشینه تحقیق
تا پیش از انقلاب صنعتی به لحاظ ویژگی های کار و اشتغال،اوقات فراغت به مفهوم امروزی آن وجود نداشت و از کار مجزا نشده بود زیرا مردم به طور مدام برای تامین معاش خود یا به کشاورزی مشغول بودند یا به ستیز با طبیعت می پرداختند و صرفاً تحت شرایط اجبار آمیز عوامل جوی و طبیعت دست از کار می کشیدند ماهیت چنین اشتغالات به گونه ای بود که نه تنها موجب خستگی نمی گردید بلکه بر اساس فر.مایش حضرت علی(ع) کار بزرگترین تفریح به شمار می رفت.
با ورود به دوران صنعت و ظهور انقلاب صنعتی و به تبع آن دگرکونی همه جانبه نظام اجتماعی انسان به تدریج کار و اشتغالات روزمره مردم شکل منسجم و سازمان یافته ای به خود گرفت و هویتی تازه یافت.
در کشور ما نیز با تشکیل شورای عالی جوانان و فعال شدن کمسیون اوقات فراغت چگونگی گذران اوقات فراغت نوجوانان و جوانان کنون توحه واقع گردید و با انجام پژوهشی تحت عنوان نحوه گذران اوقات فراغت در بین جوانان شهر تهران در سالهای 1371 و 1372 اهمیتی دو چندان یافت.
در پایان نامه خانم اعظم عطایی برای دریافت درجه کارشناسی رشته مدیریت آموزش با موضوع:
بررسی چگونگی گذراندن اوقات فراغت بین دانش آموزان دختر دبیرستانهای قزوین.
فرضیات:
الف – میزان وقتی که دختران دبیرستان جهت اوقات فراغت صرف می کنند متناسب با سن آنها نیست.
ب – میزان فعالیت دبیرستانها برای پر کردن اوقات فراغت همه دختران کافی نیست.
ج – فعالیت ها و برنامه های موجود در کانون ها برای استفاده همه دختران کافی نیست.
د – خانواده در پر کردن اوقات فراغت همه دختران نقش موثر ندارد.
هـ)امکانات موجود در شهر متناسب با اوقات فراغت همه دختران نمی باشد.از روش توصیفی استفاده شده است.
نتایج:
1.اکثریت افراد مورد مطالعه مفهوم درستی از اوقات فراغت نداشته و اغلب آن را به مفهوم بیکاری و آسایش و فراغت از تحصیل گرفته اند.
2.میزان وقتی که دانش آموزان صرف فعالیت ها در اوقات فراغت می نمایند نسبت به میزان داشتن اوقات فراغت ناچیز می باشد.
3.دبیرستانها با ایجاد فعالیت های فوق برنامه ورزش،اردو،مسابقات هشتگانه کمک به رشد فرهنگی و هنری دانش آموزان می نمایند ولی متاسفانه این فعالیت های بسیار ناچیز می باشد.
4.خانه نقشی متنوع دارد ولی با توجه به فقر تحصیلی و فرهنگی والدین،نامساعد بودن وضع اقتصادی.کم توجهی نسبت به خواسته های نوجوانان و جوانان،ایجاد محدودیت بیش از حد برای دختران،عدم برنامه ریزی اصولی نتوانسته اند به خوبی ایفتای نقش کنند.
5.استفاده از وسایل جمعی بخصوص تلویزیون همگانی است بنابراین تاثیرات آن را نمی توان نادیده گرفت.تلویزیون شمشیر اولیه نامیده شده.اگر برنامه های آن مناسب نباشد بدآموزی بر تماشاگر خواهد داشت.
6.کانون فرهنگی فقط جنبه هنری را بیشتر تقویت می نماید و به جنبه های مذهبی،ورزشی دانش آموزان کمتر توجه دارند.
7.امکانات موجود در شهر،کتابخانه،پارک،سینما،باشگاه های ورزشی مخصوص دختران،امکانات تفریحی و سرگرم کننده،امکانات بسیار ناچیز است و همان تعداد هم محدود.بعضاً به علت نامناسب بودن محیط،بالا بودن هزینه و دور بودن چندان قابل استفاده همگان نمی باشد.
پیشنهادات:
بررسی سایر فعالیت های که در پر کردن اوقات فراغت موثر است توسط محققین بعدی.بیان مشکل به تنهایی کافی نیست بلکه توجه مسئولین ذیربط با برنامه ریزی صیح و اصولی و همکاری بین تمام نهادهایی که در پر کردن اوقات فراغت نوجوانان و جواان ارتباط دارند را می طلبد،ایجاد و گسترش اماکن سالم تفریحی،آموزش دادن به خانواده و نوجوانان و جوانان جهت برنامه ریزی و استفاده بهینه از اوقات فراغت.
در پایان نامه آقای کریم انصاری برای دریافت درجه کارشناسی در رشته آموزش ابتدایی با موضوع :"بررسی چگونگی گذراندن اوقات فراغت دانش آموزان دبیرستانی دختر و پسر در منطقه بوئین زهرا"
فرضیات:
1.نحوه گذراندن اوقات فراغت بین دانش آموزان پسر و دختر متفاوت است.
2.کمبود یا نبودن امکانات ورزشی،فرهنگی و هنری و تاثیرات نامطلوبی در نحوه گذراندن اوقات فراغت دانش آموزان بر جای نهاده است.
3.دانش آموزان چه اندازه از اوقات فراغت خود را به مطالعه می پردازند.
4.دانش آموزان اوقات فراغت خود را به کار کردن می گذرانند.
از روش توضیحی و پرسشنامه
نتایج:
با توجه به اهمیت مطالعه و نقش کتاب و کتابخانه در پر کردن اوقات فراغت متاسفانه غیر از کتابخانه محدود مدارس و بعضی مساجد که غیر فعال می باشند هیچ گونه منبعی برای تامین کتابهای مورد علاقه دانش آموزان دبیرستانی این منطقه وجود ندارد.
در پایان نامه خانم مریم حسینی موضوع:"بررسی چگونگی گذراندن اوقات فراغت دانش آموزان دبیرستان دخترانه ناحیه 2 قزوین".
فرضیات:
1.اگر برنامه ای مدون داشته باشیم دانش آموزان جذب کلاسهای فوق برنامه می شوند.
2.اگر مربیان جاذب و کارآمد داشته باشیم دانش آموزان بیشتر دقت خود را در اختیار امر آموزش می گذراند.
3.اگر امکانات خوب داشته باشیم از اتلاف وقت این عزیزان جلوگیری می شود.
4.اگر همه این برنامه ها با هماهنگی انجام شود مسئه به نام تهاجم فرهنگی دیگر نمی تواند اثر بگذارد چون جوانان ما جذب برنامه های فرهنگی و آموزش خاص کشور شده اند.
روش:مصاحبه حضوری و پرسشنامه
نتایج:
1.با عدم برنامه ریزی صحیح جهت اوقات فراغت دانش آموزان دختر،آنها بیهوده در خیابانها رها می شوند.
2.عدم برنامه ریزی صحیح اوقات فراغت دختران دبیرستانها باعث افت استعدادهای آنها می شود.
3.با عدم برنامه ریزی صحیح آنها (دانش آموزان) در اجتماع نمی توانند خوب ظاهر شوند.
4.با هماهنگی و همفکری و برنامه مدون از نیروهای جوان بیشتر می توانیم استفاده کنیم تا حتی بعضی از کارهای آموزشی را می توانیم به آنها بسپاری بسپاریم.
5.عدم برنامه ریزی صحیح در اوقات فراغت این عزیزان،دختران ما را دچار افسردگی روحی می گرداند.
6.پس از بررسی های لازم،دختران ما درست زمان زمان فراغت را از فضاهای باز و سرسبز استفاده کنند.
7.دانش آموزان دختر دبیرستان بیشتر طالب هنرهای روز و کلاسهای فنی و مهارتی(کامپیوتر،فیلم،عکس،قرآن،…) هستند.
8.برنامه های درسی ضمن سال بهتر طرح ریزی شود و جاهای خالی را با کلاس های تقویتی دروس پر کنند.
پیشنهادات
هر اندازه در این امر(اوقات فراغت) کوشا باشیم و تلاش کنیم ثمره آن را در آینده می بینیم و جوانانی کارآمد و با پشتکار قوی خواهیم داشت و دیگر نگران آنها نباشیم که اسیر تندبادهای مخرب شوند لذا با هماهنگی و همفکری کافی بیشتر توان خود را بر روی برنامه های فرهنگی و آموزش بگذاریم.لذا موارد زیر را باید مد نظر داشته باشیم:
1.خارج نکردن مدرسه از کارکرد طبیعی 2.توجه مسئولیت های دانش آموزی.
3.توجه به مشارکت والدین و نقش اساسی خانواده.
4.اجرای کامل طرح تعمیم فعالیت های تربیتی 5.فضا و امکانات کافی.
در پایان نامه خانم فاطمه تیرگر جهت درجه کارشناسی رشته آموزش ابتدایی با موضوع:"بررسی نحوه گذران اوقات فراغت دانش آموزان دختر مدارس راهنمایی ناحیه یک قزوین".
فرضیات:
1.خانواده به عنوان مهمترین رکن اجتماعی جه ارتباطی با گذران اوقات فراغت محصلین دارد؟
2.مدرسه و برنامه های آن چه تاثیری بر اوقات فراغت دارد؟
3.آیا امکانات موجود در شهر جوابگوی نیازهای جوانان و نوجوانان می باشد؟
4.آیا دختران نوجوان بیشتر وقت خود را صرف تماشای تلویزیون می کنند؟
روش:پیمایش (امکان اینکه بتوانیم از یک جامعه از طریق مشاهده و پرسشنامه نظرات افراد را جویا شویم.)
پیشنهادات:
سطح آگاهی خانواده باید بالا رود زیرا که هنوز خانواده ها نسبت به مسئله اوقات فراغت بی تفاوتند و ارزش و حساسیت مسئله را نمی دانند بنابراین باید از طریق وسایل ارتباط جمعی مسئله فراغت مطرح و پیرامون آن بحث شود.
خانواده ها به تنهایی نمی توانند گاهی درست و منطقی در پر کردن اوقات فراغت دانش آموزان بردارند وظیفه جامعه است که خانواده ها را در این امر مهم یاری کند تنها نمی توان به خانواده ها متکی بود و از آنها خواست که امکانات سرگرم کننده برای فرزندان خود فراهم نماید بلکه دوست نیز باید همدوش با خانواده ها در این جهت گام بردارد.
به هیچ وجه امکانات شهر پاسخگوی نیازهای جوانان و نوجوانان نمی باشد تعداد کتابخانه ها کم و محدود است تعداد پارک ها کم و محیط ناسالمی دارند و برای نوجوانان مناسب نیست،کلاس های کانون برای دانش آموزان جذاب و سرگرم کننده است ولی متاسفانه به علت دوری راه دانش آموزان نمی توانند نهایت استفاده را از کلاس های کانون ببرند.
در پایان نامه آقای حسین شیشه گر برای درجه کارشناسی رشته مدیریت آموزشی موضوع:"بررسی چگونگی گذراندن اوقات فراغت نوجوانان".
فرضیات:
1.امکانات ورزشی در جامعه به اندازه کافی برای گذراندن اوقات فراغت نوجوانان موجود نیست.
2.اکثر والدین برای اوقات فراغت نوجوانان خود برنامه ریزی ندارند.
3.برنامه های پرورشی مدارس بسیاری از اوقات نوجوانان را پر نمی سازد.
4.اکثر نوجوانان با استفاده نامناسب از اوقات فراغت خود اوقات فراغتشان را به بطالت می گذرانند.
روش:بصورت پیمایشی از نوع توصیفی و شیوه نظر خواهی.
نتایج:
تشکیل کتابخانه در مدارس و محلات و پر بار کردن برنامه های پرورشی مدارس ضروری است که نوجوان بتواند با علاقه و انگیزه،در جهت رشد استعدادهای خودشان تلاش نمایند و نیز لازم است معلمان در کلاس ها فرضیه لازم را برای استفاده دانش آموزان از کتابهای غیر درسی فراهم آورند در حال حاضر نوجوانان بیشتر اوقات خود را به هدر می دهند و نیز لازم است والدین نسبت به نحوه برنامه ریزی اوقات فراغت فرزندانشان آگاه باشند و تا قبل از پیش آمدن هر بلایی نسبت به انحراف کشیده شدن فرزندشان پیگیری نمایند.
پیشنهادات:
در هر صورت در مدرسه و خانه باید نوجوانان را تشویق کرد تا بر اساس استعداد های خودشان پیش بروند و زحمت بکشند نه اینکه مدام آنان را مجبور ساخت که با باهوش ترین شاگرد کلاس خود رقابت کنند.
مدارس باید در جهت برآوردن احتیاجات دانش آموزان به نسبت توانایی آنان گامی موثر بردارند و ضمن هماهنگی با خانواده محیط ها و فرصت هایی را ایجاد کنند که در مدرسه سرگرم باشد چون انگیزه نوجوانان بسیار قوی است و از کارهایی که انجام می دهند احساس غرور می کنند باید اینها را شناخت هم در مدرسه و هم در خارج با ایجاد فرهنگ سراها،منابع علمی را ایجاد کرد یعنی برنامه کار و تحصیل را فراعم ساخت.