احیای فضاهای شهری با استفاده از کافه های فضای

بسمه تعالی
احیای فضاهای شهری با استفاده از کافه های فضای
باز (نمونه موردی خیابان چهارباغ اصفهان)

1- سمر حقیقی بروجنی*، 2- سید عباس یزدانفر، 3- مصطفی بهزادفر
1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.
2 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران.
3 استاد دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
تاریخ دریافت مقاله: 94/3/16تاریخ پذیرش نهایی:94/7/7

چکیده
چهارباغ اصفهان یکی از خیابانهای تاریخیِ ایران است که باز زنده سازی آن به یکی از برنامه های اصلی توسعه شهر بدل شده است. اغلب طرح ها و پیشنهادات، بر احیای کالبدی و پیاده مدار کردن این خیابان متمرکز هستند، که نیازمند صرف زمان، هزینه و اقدامات زیربناییِ بسیار است. در این شرایط توجه به طرحهای نسبتاً زود بازده و کم هزینه میتواند مفید واقع شود. مقاله حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که آیا میتوان با توسعه کافه های فضای باز تا زمان اجرای کامل پروژه پیاده محورکردن، در احیایِ کارکردیِ این خیابان موثر واقع شد؟ پژوهش حاضر، مطالع های تفسیری- تحلیلی با هدف بررسی امکان رفع موانع برای تبدیل چهارباغ به مکانی معاشرپذیر، از طریق توسعه کافه های فضای باز است. داده ها در بخش نظری، از طریق مطالعه منابع کتابخان های و در بخش جمعآوریِ اطلاعات در مورد وضعیت موجود خیابان، از طریق مشاهده و انجام مصاحبه های عمیق، گردآوری شده است. نتایج گویای آن است که کافه های فضای باز در شرایط محدودیت منابع مالی و کوتاهیِ مرا کز مسئول، به عنوان تلاش چندجانبه شهروندان، کارآفرینان و سرمایه گذاران، میتواند در تبدیل خیابان چهارباغ به محوری تفریحی، موثر واقع شوند
واژه های کلیدی
کافه های فضای باز، خیابان چهارباغ، احیای کارکردی، معاشرپذیری، راه حل زودبازده

مقدمه
در وصف عظمت، شکوه و زیبایی خیابان چهارباغ،جهانگردان و گردشگران در طول تاریخ مطالب زیادی نوشته اند.ولی امروزه چهارباغ، آن شکوه و عظمت گذشته را از دست داد و هویت خود را به جهت افزایش جمعیت و الگوهای جدید شهرنشینی در معرض خطر می بیند. از این رو، باززنده سازی آن به یکی از برنامه های شهری اصفهان تبدیل شده که طرح ها وپیشنهادات مختلفی را نیز دربردارد. ا گرچه احیای این خیابان به همان صورتی که در زمان صفویان بوده، دور از ذهن به نظر می رسد اما اقدامات متعددی در جهت احیای آن قابل انجام است که متاسفانه تا به امروز در مورد آنها غفلت شده است. در شرایطی که اغلب پژوهشگران و مسئولین شهریِ شهرداری اصفهان در احیای خیابان چهارباغ، تمرکز خود را بر احیای بدنه (زرگریان، 1389 )و تلاش برای پیاده مدار ساختن( پورمختار، 1392 ؛ علیخانی راد، 1391 ؛ ذبیحی و علیخانی راد،1391) آن خلاصه کرده اند، توجه به سایر راه حل ها نیز، ضروری به نظر می رسد. این شیوه ها می توانند با توجه به ویژگی های امکان پذیری، قابلیت اجرا و بهره برداری در بازه
زمانی کوتاه و دربرداشتن هزینه های اجراییِ کمتر برای شهرداری نسبت به راه حل های احیای بدنه خیابان و پیاده راه ساختن آن، به عنوان اقداماتی اولیه مدنظر قرار گیرند
با توجه به آنچه گفته شد، مقاله حاضر سعی دارد توسعه فرهنگ کافه نشینی و احداث کافه های فضای باز 2 در این خیابان
را به عنوان طرحی پیشنهادی برای باززنده سازی عملکردی چهارباغ و تقویت سیمای شهری این بخش، مطرح سازد.
کافه های فضای باز امروزه با توجه به ظرفیت های بسیاری که در حوزه ارتقای شرایط اجتماعی، سودآوری اقتصادی و بهبود
کیفیت سیمای شهر دارند به یکی از مباحث جدی در حوزه طراحیِ شهر بدل شده اند. پژوهش حاضر نیز با توجه به پتانسیل های
یاد شده و همچنین پیشینه تاریخیِ چنین کافه هایی در ایران و به خصوص در خیابان چهارباغ، احداث و توسعه گروهیِ این
فضاها را به عنوان یکی از اقدامات اولیه و کم هزینه برای احیای کیفیت فضاییِ این خیابان مطرح میسازد.

1. روش تحقیق
مقاله حاضر با اتخاذ رویکرد تفسیری- تحلیلی سعی دارد تا با انجام مطالعات وسیع کتابخانه ای در حوزه ادبیات کافه های فضای باز، این موضوع نسبتاً جدید در مباحث شهری را مورد بررسی و تدقیق قرار دهد. از خلال این مطالعات، مزایای این کافه ها و نحوه اثرگذاریِ آنها در بهبود کیفیت فضاهای شهری استخراج میگردد. پس از شکل گیری بستر نظری پژوهش، باانجام مطالعات میدانی در مورد این نمونه مورد کاوی، سعی شده تا تناظری معنادار میان نیازهای فیزیکی، اجتماعی و ذهنیِ کاربران چهارباغ برای تفریح و گردش در این خیابان به شکل مستقر از یک سو و نقش کافه های فضای باز در بهبود شرایط فیزیکی، اجتماعی و ذهنیِ قرارگاه های انسانی از سوی دیگر برقرار گردد. این مقاله در حوزه مطالعات میدانی نیز روش پیمایشی با ابزار گردآوری داده ها به صورت مشاهده و انجام مصاحبه عمیق با استفاده کنندگان را اتخاذ نموده است.

2. خیابان چهارباغ
خیابان چهارباغ که در عهد شاه عباس صفوی بنا شده، بیش از آنکه معبری برای عبور باشد، به عنوان محلی برای توقف، تفریح و گذراندن اوقات فراغت در نظر گرفته شده بود. این کارکرد به حدی بارز بوده که برخی از گردشگران مانند اولئاریوس، پیش از آنکه از چهارباغ با نزدیک پل زایند هرود، عنوان خیابان یاد کند مینویسد باغ وسیع و جالبی به نام چهارباغ . وجود دارد 613،1379.
همچنین سایر گردشگران نیز بر اینکه این خیابان گردشگاهی عمومی است تاکید داشته اند شاردن، 1375 ،1520و کارری67،1348.یکی از ویژگی های منحصر به فرد چهارباغ که آن را ،متفاوت از نمون ههای پیشین خود م یسازد، ویژگی آن به عنوان فضایی برای گردش و تفریح به صورت مستقر است (اهری53،1385 )به طوری که در نمونه های دوره تیموری و چهارباغ قزوین، به کارکرد توقف و تفریح اشاره نشده و همواره بر نقش تفریحی، با تا کید بر عبوری بودن آنها اشاره گشته است (همان).در حقیقت چهارباغ به عنوان یکی از مهمترین تفرجگاه های داخلی اصفهان در دورۀ صفوی، هر روز به هنگام غروب، مملو ازافرادی میشد که فارغ از دغدغه های روزمره، برای استراحت و تفریح، به این محل آمده بودند احتشامی،1382، 9.قهوه خانه ها و مهماخانه های اطراف ( کمپفر، (195،1363) و دکه های فروش میوه و مربا ( فیگوئرا، 221،1363
همگی موید این نکته است که چهارباغ، محلی برای توقف وگذران اوقات فراغت بوده است. جنابادی نیز به شکلی دیگر به فراهم بودن شرایط تفریح و خوشگذرانی در این خیابان اشاره
کرده است. “

خیابان چهارباغ علاوه بر تفرجگاه از
مرا کز اصلی تجارت اصفهان محسوب میشد و میعادگاه و مرکزی
برای فعالیت های بازرگانی و اجتماعی نیز بود انصاری به نقل ازسیوری40،1382
از این رو این خیابان در هنگام روز، محل، داد و ستد و تجارت بود و هنگامی که روز پایان مییافت و شب
آغاز میشد، همچنان افراد برای تفرج به چهارباغ میرفتند
((مسجدی و ابراهیمی، ۱۳82 487-485
این خیابان نیز مانند سایر آثار تاریخیِ شهر در دوران قاجاربه وضع بسیار اسفنا کی درآمده بود به طوری که در وصف آن آمده که “ظل السلطان از این خیابان خوش منظر و فرح آور هم مانند سایر آثار باستانی چیزی باقی نگذاشته است…”( دالمانی،21،1348) با شروع دوران پهلوی، چهارباغ مورد اصلاح و توسعه ،
فضاهای سبز و درختکاری، طرّاحی نهرها و مسیرهای آبِ آن موردتوجه قرار گرفت و با ادامه این محور در سمت شمال، خیابانی ، کم نظیر را ب هوجود آورد هنرفر، 14،1349 اما روند سواره رو کردن خیابان به دنبال ورود اتومبیل به این شهر، در همان عصر منجربه حذف پلّه ها، حذف و پرکردن حو ضها و تسطیح کف آن گشت آیت اله زاده شیرازی،1389 19-20 در واقع معبر پیاد های را که گردشگاهی عمومی بود، به محور مرکزی شهر بدل کردند.در این زمان بسیاری از کوشکها و سردرهای اطراف خیابان چهارباغ و درون با غها، که به مخروبه تبدیل شده بود، فروخته شدند و به جای آنها مغاز هها و آپارتما نهای متعدد ساخته شد. این تغییر ماهیت، خیابان چهارباغ را به یکی از محورهای اصلی تجاری- اقتصادی شهر بدل کرد (همان).
محور چهارباغ عباسی اصفهان امروزه با وجود کاربریهای متنوع شهری، از جمله فضاهای تجاری مانند بازارچه های سنتی و مجتمع های تجاری جدید (پاساژها) و همچنین فضاهای فرهنگی مانند مدارس دینی، فرهنگسراها، سینماها

و کتابفروشی ها و نیز بسیاری از فضاها و کاربری های متنوع اداری، مسکونی، تفریحی، گردشگری و ورزشی، به یکی ازفضاهای شهریِ سرزنده برای شهروندان تبدیل شده است.ا گرچه این خیابان به واسطه حرکت پیوسته عابر پیاده در آن،دارای ویژگی های سرزندگی است اما دیگر به سختی میتوان آن را خیابانی معاشرپذیر برشمرد. براساس مشاهدات پژوهش حاضر به نظر می رسد همانطور که در تصویر 2 مشخص است، این روزها این خیابان بیش از آن که محلی برای استقرار و تفریح وخو شگذرانی باشد، تنها به تونلی برای عبور و مرور بدل گشته است.اکثر پژوهشگران در مورد مکان با تا کید بر تفاوت در واژگان، معتقدند که هر مکان از طریق صحنه فیزیکی، فعالیتهای انسانی که در آنجا جریان دارند و معانیای که به آن ساختارو یا فعالیت ها منسوب میگردند، تشخص مییابد اما در میانِ همین محققین، گروهی بیشتر بر نقش محیط فیزیکی و معانی مرتبط با آن تمرکز دارند و ویژگیهای سمبلیک محیط و منظر را به عنوان منبع اصلی حس یک فردنسبت به مکان میدانند.
در مقابل گروهی دیگر علیرغم غیرقابل انکار دانستن نقش محیط و ساختار فیزیکی، معتقد هستند که فعالیت ها به . عنوان تجربیات انسانی در شکل گیری معنای مکان نقش مهمتری ایفا میکند. برای آنها ساخته شدن مکان به طورجدی بر پایه معانی ای که یک فضای ناشناس از طریق کاربران و رفتارهای روزمره آنها کسب میکند، شکل می گیرد از این رو به نظر میرسد که ; احیای یک مکان لزوماً به معنای احیای کالبدی آن نیست بلکه در شرایطی، احیای فعالیت ها و روابط انسانیِ رایج در گذشته آن مکان میتواند در احیای معانی منتسب به آن و در نتیجه حس مکان آن محیط مقدم باشد. آنچه امروزه چهارباغ را به این اندازه از گذشته تاریخی خود دورساخته تنها جداره های نابسامان و کالبد فیزیکیش نیست. این خیابان بیش از همه نیازمند تمهیداتی است تا دوباره بتواند به عنوان یک مکان سوم ۳ در مقیاس شهری عمل کند.

تصویر 2- خیابان چهارباغ در یک عصر بهاری
تصویر 1- چهارباغ در سال 1707 میلادی اثر اوژن فلاندن

3.کافه های فضای باز
اصطلاح مکان سوم که اولین بار توسط الدنبرگ ۴ جامعه شناس آمریکایی به کار رفت، به عنوان مکانی برای پناه بردن از خانه و کار لقب گرفت ۱۹۹۱ مکانی که امکان دیدار و مراوده با دوستان،همسایگان، همکاران و حتی غریبه ها را فراهم میآورد. این مکا نها به طور معمول محیطی دوستانه و با کیفیت اند که باعث افزایش دلبستگی مردم به هم میشود و تعاملات اجتماعی و حس تعلق افراد با ویژگیهای به مکان را نزد مردم افزایش میدهد مختلف سنی و جنسیتی میتوانند با حضور در این فضاهای اجتماعی، خواسته ها و فعالیت های مورد نیازشان را برآورده سازند. کافه ها، رستورا نها، کافی شاپ ها و اغذیه فروش یها، نمونه بارزی از همان مکا نهای سوم هستند که الدنبرگ به آنها اشاره دارد. نمیتوان گفت این گونه مکا نها تنها مختص جوانان هستند چرا که در سراسر دنیا در این مکا نها اقشار مختلف مردم در سنین متفاوت مشاهده م یشوند زیرا وجود شرایط برابر در جهت استفاده افراد مختلف از ملزومات این مکانهاست کافه های فضای باز به عنوان گونهای از انواع کافه، در حقیقت مکا نهایی هستند برای ملاقات با انسا نها که طیفی از نوشیدنی ها و خورا کی های سبک را نیز ارائه میدهند. این فضاها به دلیل برقراری سطح بالایی از تماس با خیابان و در دید رس بودن،امکاناتی بیشتر از کافه های معمولی در اختیار شهروندان قرار میدهد. در این کافه ها فراتر از خوردن، نوشیدن، استراحت کردن و برقراری روابط اجتماعی ، میتوان به لذت بردن از تابش آفتاب، تماشای جهان اطراف، لذ ت بردن از زندگی جاری در خیابان و برخورد اتفاقی با افراد آشنا نیز اشاره کرد در حقیقت راز موفقیت کافه های خیابانی، برقراریِ تعادلی مناسب بین حریم فردی و فضای عمومی است که از سویی خیابان فضایی امن از نظر روانی به وجود م یآورند میتواند به بخشی از اتاق نشیمن خصوصیِ فرد بدل گردد که درخلوت و تنهایی در آن وقت میگذراند و از سویی دیگر، تبدیل به صحن های پرشور میگردد که انسا نها بر روی آن یا نقش آفرینند، و یا تماشاچیِ این نقش آفرینی در شرایطی که برخی از پژوهشگران معتقد هستند که امنیت در شهرها با حضور جمعیت تامین میشود چرا که جمعیت عاملی است کاهش دهنده احتمالی رفتار نامناسب افراد دربه .نظر میرسد که مکا نهای عمومی این کافه ها میتوانند در افزایش امنیت فضاهای شهری موثرواقع شوند

اگرچه حضور جمعیت در یک خیابان، به تنهایی نمیتواند عامل برطرفکننده و یا کاهش دهنده جرمها، جنایات و یا رفتارهای نامناسب باشد، اما تحقیقات نشان میدهند که کافه های خیابانی میتوانند باعث کاهش برخی از اجرام از قبیل قتل و دزدی های خیابانی گردند در حقیقت این کافه ها کمک میکنند تا خیابان ها تحت نظارت عمومیِ جامعه قرار گیرند. از این رو خیابانهای مملو از کافه های فضای باز، احساس امنیت بیشتری القا میکنند و در نتیجه توسط افراد از هر رده سنی، جنسیت و طبقه اجتماعی مورد استفاده قرار میگیرند افزایش امنیت با حضور کافه های فضای باز چه به شکل ملموس و چه به شکل پدیدهای صرفاً ذهنی، قابل تامل است.الدنبرگ معتقد است که کافه های فضای باز در پاریس، درحقیقت دریچه هایی رو به زندگی و روابط اجتماعیِ مردم هستند که با استفاده از ترفند در معرض دید قرار دادن، به آن مشروعیت .از این رو علیرغم تفاوت های میان این گونه میبخشند کافه ها در شهرهای مختلف، رشد آنها نشان میدهد که برقراری روابط اجتماعی در مقابل دید عموم کمتر در معرض به چالش کشیده شدن و مورد پرسش قرار گرفتن، قرار دارد. از سویی دیگرپژوهش ها نشان م یدهند که زنان نسبت به مردان برای توقف ووقت گذرانی به شکل انفرادی در فضاهای شهری، نیازمند اطمینان از مورد تایید بودن عملشان هستند که به نظر میرسد کافه های فضای باز با فراهم آوردن چنین سطحی از امنیت روانی، توقف. بانوان در خیابان را تسهیل مینماید برای کافه های فضای باز میتوان مزایای اقتصادی بیشماری برشمرد. مناطق خرید در شهرها با در نظر گرفتن ویژگیهای هویتی،ساختار شکلی و تنوع در امکاناتی که ارائه میدهند، به خصوص ا گر در محدوده تاریخی واقع شوند، میتوانند به عنوان جاذبه های توقف کوتاه هر شهر در نظر گرفته شوند و یا بلند مدت در این فضاها که مزایای، اقتصادی، فرهنگی واجتماعیِ فراوانی را به همراه دارد، میتواند تحت تاثیر امکاناتی از جمله وجود رستورا نها، کافه و کافه های فضای باز، قرار گیرد. به خصوص تحقیقات نشان میدهند که کافه های فضای باز نقش ویژهای در تبدیل فرایند خرید به یک فرایند تفریحی و خلاقانه برای زنان، که مخاطبان اصلیِ مرا کز خرید هستند، ایفا میکنند همچنین برخی از پژوهش ها در جهت بازگرداندن سرزندگی به مراکزخرید شهری، توجه خود را به احیا و ترویج فرهنگ کافه معطوف ساخته اند.

علاوه بر افزایش بازده اقتصادیِ کسب و کارهای منطقه،میتوان به عملکرد آنها به عنوان جاذبه گردشگری نیز اشاره نمود.امروزه کافه های فضای باز با ایجاد سالن های غذاخوری در مقیاس شهر، با افزودن طعم، بو و مزه به تجربیات افراد از فضاهای شهری، به یکی از مرا کز توجه در صنعت توریسم بدل گشت هاند به طور مثال به گواه اغلب سایتها و موسسات گردشگری، کافه های خیابانیِ استانبول، یکی از جاذبه های گردشگری این شهر هستند. کافه های فضای باز با امکان بهره برداری از خلاقیت های طراحانه و گرافیکی در طراحیِ نما، سایه بانها و مبلمان، همانطور که در تصویر ۴مشخص است، میتوانند در خلق جداره های شهریِ جذاب وعلاوه بر آن کافه های منحصر به فرد موثر واقع شوند فضای باز فرصت شناخت ویژگی های فرهنگی، اجتماعی و آداب و رسوم هر سرزمین را برای گردشگران فراهم میسازد که میتواند.
تجربه منحصر به فردی از سوی آنها تلقی گردد از این رو به نظر میرسد که مناطقی از شهر که مملو از کافه های فضای باز هستند به دلیل ارتقای کیفیت فضاهای عمومی چه با استفاده از ابزارهای طراحی و چه نمایش صحن های به یادماندنی از حضور انسا نها، میتوانند به عنوان یکی از جاذبه های گردشگریِ هر شهر معرفی گردند تجربیات جدید نشان م یدهد که کافه های فضای باز در شرایط کم توجهی مسئولین شهری و در شرایط کمبود بودجه میتوانند نقش موثری در احیای یک محله ایفا کنند. در پژوهشی که درمورد فیلادلفیای آمریکا انجام شده است، پژوهشگر به بررسی نقش این کاف هها به عنوان حرکتی مردم نهاد، در احیای برخی از محلات این شهر تا سال 2010 میلادی پرداخته است پژوهشگر این موضوع را مطرح میکند که حدود ۳00 کافه خیابانی که در فاصله سا لهای 1998 تا 2010 میلادی در فیلادلفیای آمریکا تاسیس شد ه اند توانسته اند محلاتی از این شهر را که در اواخر دهه 90 در ورطه نابودی قرار داشت، متحول کنند. وی معتقد است که در شرایطی که فضاهای جمعی از چهره شهرها رخت
بربسته اند کافه های خیابانی به عنوان راهکاری کمتر وابسته به سیاستگذار یهای خارجی، میتواند در بهبود شرایط اجتماعی موثر واقع شوند. در حقیقت فعالیت هایی که در آنها انجام میشود از قبیل خوردن، صحبت کردن، تماشای مردم، بروز ملاقاتهای اتفاقی و انجام ملاقا تهای تجاری، همه و همه شکلی از منظره شهری ایجاد میکند که سودمندی وخشنودی را فراهم م یآورد.

تصویر 3- کافه ای در پاریس که با استفاده از طراحیِ مناسب گلدا نها و مبلمان بر جذابیت بصریِ این بخش از جداره شهری افزوده است

همچنین در این پژوهش نشان داده میشود که چگونه کافه های فضای باز، به یکی از منابع درآمد اصلی بدل شده اند. این کافه ها باعث جذب تعداد زیادی گردشگر از شهرهای مجاوربه سوی فیلادلفیا شده اند. زیرا علاوه بر ارائه غذاهای دلپذیرو محیطی خاطره انگیز، با فراهم آوردن امکان تجربه محیطی چند ملیتی برای افراد، مکانی مناسب برای تجربه شهر فیلادلفیا با همه آداب، رسوم و ویژگی های فرهنگیش فراهم میآورد.همچنین این کافه ها میزان جنایات شهری را به طرز مشخصی کاهش داده اند و با افزایش سطح امنیت در منطقه، ایجاد فرصت های شغلی جدید و افزایش میزان درآمدهای شهرداری از طریق مالیات، فرصت توسعه های جدید را در این مناطق فراهم ساخته اند. به طوری که در همین بازه زمانی
تعداد واحدهای مسکونیِ ساخته شده در این مناطق به میزان 12000 واحدافزایش داشته است
با توجه به آنچه گفته شد به نظر میرسد مزایای اجتماعی واقتصادی متعددی را میتوان برای کافه های فضای باز برشمرد.این کافه ها با بالا بردن کیفیت محیط پیرامون ما به شکل گیری حس مکان نسبت به فضاهای شهری می انجامند و موجب سرزندگی شهرهای ما می شوند. آنها همچنین امکان ارتقای شرایط اجتماعی را از طریق افزایش سطح تعاملات، به همراه دارند که پیامدی جز بهبود شرایط روانیِ جامعه را به همراه نخواهد داشت. همچنین از آنجایی که اغلب مشتریان این کافه ها از طبقه متوسط و بالای جامعه، معروف به طبقه فرهنگی هستند، احداث چنین کافه هایی در مناطقی با فقر فرهنگی،
نوعی تداخل فرهنگیِ سازنده را ایجاد کرده و بافت اجتماعیِ در ادامه آنچه از منطقه را تحت تاثیر قرار .خواهد داد مزایای کافه های فضای باز برشمرده شد

4. تحلیل شرایط امروز چهارباغ
قلمروهای عمومی در شهر سه نقش عمده را ایفا می کنند: مکانی برای برقراری روابط اجتماعی، رفع , نیازهای مادی مانند خرید و محوری برای عبور و مرور وی همچنین این موضوع را مطرح می کند که یک فضای عمومیِ موفق، فضایی است که افراد به دور از هرگونه الزام و اجبار در آن برای مدتی توقف کنند و در فعالیت های انتخابی و اجتماعی مانند گفتگو و یا حتی نشستن و تماشا کردن دیگران این بدین معناست که جمعیتِ زیاد مشارکت جویند انسان هایی که در یک خیابان تردد می کنند، به معنای موفقیت اجتماعی و کیفیت شهریِ آن خیابان نیست. خیابان ها می توانند تنها به عنوان مسیری برای جابه جایی تلقی شوند که در آنها مکثی صورت نمی گیرد و تعاملات اجتماعی کمتر مشاهده می شود. لذا مردم برای استفاده از خیابان به عنوان فضایی عمومی و اجتماعی، به مکان هایی نیاز دارند که امن، راحت و قابل دسترس برای تعاملات اجتماعی و قابل معاشرت برای با هم بودن با رعایت فرهنگ و قوانین شناخته شده، باشند. پژوهش حاضر سعی دارد تا با بررسی شرایط کاربران خیابان چهارباغ، به عواملی دست یابد که از دیدگاه عموم مانعی برای توقف در خیابان و استفاده از آن به عنوان فضایی عمومی، اجتماعی و قابل معاشرت، محسوب می شوند. پس از آن سعی شده تا از طریق یافته های بخش قبل مبنی بر نقش کافه های فضای باز در بهبود کیفیت فضاییِ مکان ها، به این پاسخ دست یابیم که آیا توسعه کافه ها می توانند به عنوان راه حلی برای رفع این موانع مطرح گردد؟ تحقیق حاضر در حوزه مطالعات میدانی، ابزار گردآوری داده به صورت مشاهده و مصاحبه را اختیار نموده تا بتواند در قالب مطالع های کاربردی، به تجزیه و تحلیل داده ها بپردازد.گفتنی است که به منظور رفع مسائل و مشکلات احتمالی درمورد تکنیک پرسشنامه و حصول اطمینان از قابل فهم بودن پرس شها برای پاسخ دهندگان، تکنیک مصاحبه عمیق با افراد اتخاذ شد. برای انتخاب صحیح افراد مصاحبه شونده، در ابتدا پژوهشگر براساس مشاهده و بررسی های میدانی به دسته بندیِ کاربران این خیابان پرداخته است. بر این اساس گروه های انسانیِ مختلفی که در این خیابان حضور مییابند را میتوان ازحیث بومی بودن و یا غیربوم ی بودن، به چهار گروه اصلی تقسیم کرد.

کاربران این خیابان در سه گروه اصلی، برای انجام مصاحبه انتخاب شدند. در ابتدا سعی شد تا در انتخاب جامعه آماری تعداد برابر زنان ومردان مدنظر قرار گیرد. همچنین پژوهشگر، تنوع کاربران را نیز مدنظر قرار داده است. از این رو از میان مصاحبه شوندگان، 20 نفر از سا کنان شهر اصفهان و 20 نفر از میان مجموع گردشگران داخلی و خارجی باعنوان کلیِ گردشگر و 20 نفر نیز از مراجعان شهرستانی که برای مقاصد غیرتفریحی به این خیابان می آیند 6، انتخاب شده اند. درضمن قابل ذکر است که در انتخاب مصاحبه شوندگان دقت شد تا با حذف گروه اول سا کنان، مغازه داران و کارمندان افراد با نسبتی تقریباً برابر از میان مخاطبان هر چهار گروه دیگر از فعالیت های رایج در این خیابان انتخاب شوند. پس از انجام مصاحبه، پاسخ های مشترک و مشابه پاسخ هایی که بیش از 50 درصد از کل مصاحبه شوندگان به آنها اشاره داشته اند توسط تحلیل های پژوهشگر از میان صحبت های کاربران استخراج شده و در نهایت داده های به دست آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.با توجه به نتایج به دست آمده، علیرغم تفاوت چشمگیر دیدگاه هر سه گروه از مصاحبه شوندگان در برخی از شاخص ها، میتوان گفت که همه این فاکتورها توسط اغلب شهروندان اصفهانی به عنوان یکی از عوامل اصلیِ محدو دکننده تفریح مستقردر چهارباغ، ذکر شده است.با این وجود به نظر میرسد که با توجه به تعداد اکثریتیِ کاربران داخلیِ این خیابان، کلیه موانع یا دشده از اهمیت برخوردارند و میبایست در رفع آنها، برای رسیدن به نتیجه مطلوب که همان ایجاد خیابانی معاشرپذیر است، کوشید.در مرحله بعد، ایده توسعه کافه های فضای باز در محورچهارباغ با ارائه توضیحات مختصر از کارکرد چنین کافه هایی و همچنین نوع و کیفیت خدماتی که ارائه خواهند داد، برای مصاحبه شوندگان شرح داده شد. این توضیحات با ارائه تصاویری از نمونه هایی که در گوشه و کنار دنیا وجود دارند، تکمیل شد. در ادامه از مخاطبین خواسته شد تا در صورت اجرای احتمالیِ این طرح، موانع و محدوی تهایی که امکان .دارد موفقیت این پروژه را تهدید نمایند، برشمارند

1 . 4.محدودیت های توسعه کافه های فضای باز در محور
چهارباغ
با توجه به جدول نظرات کاربران نسبت به محدودیت های توسعه کافه های فضای باز در خیابان چهارباغ، میتوان این فا کتورها را در چند محور مورد بررسی قرار داد
1. عدم هماهنگیِ این طرح با فرهنگ ایرانی
در طرح موضوع کافه های فضای باز که اغلب یادآور کافه های پاریس و سایر شهرهای اروپایی است، حتی در محافل علمی بعضاً به این نکته اشاره میشود که چنین فضاهایی با فرهنگ درونگرای ایرانی مناسبت ندارند و مورد استقبال قرار نخواهند گرفت. این در حالیست که در چند سال اخیر، نمونه های موفقی از این کافه ها در شهر تهران و حتی در شهرهای مذهبی تری همچون اصفهان و یزد شروع به فعالیت نموده اند. افراد، امروزه به راحتی وارد این کافه ها کافی شاپ
ها میشوند.

تصویر 4- قهوه خانه های چهارباغ در عصر صفوی از اوژن فلاندی

واز امکانات آنها، از جمله تماشای فعالیت هایی که در خیابان جریان دارند، لذت میبرند و به هیچ وجه آن را مغایر با فرهنگ خود نمیدانند. از سویی دیگر شربت خانه ها، قهوه خانه و چایخانه هایی که در فصولی از سال در فضای باز، به خصوص فضاهای اصلیِ شهر مانند خیابان و یا میدان برپا میشدند، درایران و به خصوص در اصفهان پیشین های چندصدساله دارند. محفل شربت خانه ها در ایران از سابقه طولانی برخوردار است. اولین اشارات مستقیم به شربت خانه ها از دوره صفویه آغاز میگردد. این بناها عموماً در مکانی احداث میشدند که جمعیت زیادی در آن رفت و آمد داشتند و در فصل تابستان که هوا رو به گرمی میرفت، به فضای باز باغها نقل مکان میکردند بعد از اینکه در زمان شاه اسماعیل اول تر کهای ، مهاجر با خود قهوه را به ایران آوردند، شربت خانه ها جای خود را به قهو ه خانه ایی دادند که سوغات تر کها در آن نوشیده میشد.قهو ه خانه ها، مهمترین مرا کز استراحت و وقت گذرانی مردم در روزگار صفویه بود و در بیشتر شهرهای بزرگ قهوه خانه هایی دراطراف میدان اصلیِ شهر قرار داشت. طبقات مختلف مردم
مشتری آنها بودند و میتوان گفت که در آن زمان، بهترین وسیله تفریح و وقت گذرانی مردم، قهوه خانه بود آنچه در اینجا قابل ذکر است، ارتباط این قهوه خانه ها با فضای باز است. به طوری که در اغلب نمونه ها، در فصول گرم، بساط
قهو ه خانه ها در سطح معابر، خیابا نها و باغات گسترده م شد و مشتریان میتوانستند از فضای دل ا نگیز بیرون بهره مند گردند.
کمپفر در مورد قهو ه خانه های چهارباغ می نویسد: “کناره برآمده نهر و حو ضها را قهو ه چی و صاحبان میهما ن خانه ها با حصیر و
قالی فرش کرده اند و در روی این فرشها، مردم بیکار و فارغ البال می نشینند تا شاهد نمایش و هنرنماییِ شعرا، گویندگان و نقالان باشند و به بهترین نقاشی ، و مطبو ع ترین وجه وقت بگذرانند باقیم انده از اوژن فلاندی تصویر 5(به خوبی قهو ه خانه های فضای باز چهارباغ را در عصر صفوی به نمایش میگذارد.
با توجه به آنچه گفته شد، ایده کافه های فضای باز، نشستن و نوشیدن در حضور رهگذران و لذت بردن از امکانات بصریِ
خیابان، برای مردم ایران اید های غیرعملی نیست. بلکه به دلیل قطع چنین جریانی در چند دهه اخیر، این کافه ها از حافظه
تاریخیِ شهروندان پاک شد ه اند. امروزه در قاهره و دیگر شهرهای مسلما ن نشین تعداد زیادی از این کافه ها وجود دارند که زنان و
مردان با حفظ کامل حریم های دینی و اجتماعی در آنها حضورم ییابند از این رو به نظر میرسد برقراریِ ارتباط
.شهروندان با کافه های فضای باز که در ذات خود هیچ مغایرتی با موازین شرعی و عرفی ندارد، تنها نیازمند گذر زمان باشد

تصویر 5- کافه ای در پاریس که تمامی صندلی های خود را رو به خیابان چیده است

2. شلوغی و ازدحام بیش از اندازه خیابان چهارباغ
اگرچه عبور و مرور زیاد در خیابان چهارباغ به عنوان فا کتوری محدودکننده برای توسعه کافه های فضای باز توسط مصاحبه شوندگان مطرح میشود، اما تحقیقات، نتایج متفاوتی را نشان میدهند. مردم تمایل زیادی به بودن در جمع و اجتماع دارند و آنچه بیش از هر چیز مردم را به خود جذب میکند، سایرپژوهش ها نیز موید این مطلب مرد م اند هستند که علت استقبال عمومی از این کافه ها و توسعه روزافزون آنها همانطور که در تصویر 7 مشخص است، تردد انسا نها درپیاد ه رو و امکان تماشای فعالیت آنها در خیابان است همچنین در یک کافه واحد، نیمکت هایی که رو به خیابان و جمعیت قرار دارند، نسبت به آنهایی که رو به درختان و فضای سبز طراحی شد ه اند، بیشتر مورد استقبال قرار میگیرد یگیرند همچنین در پژوهش صورت گرفته حول موضوع رشد کافه های فضای باز در ا کثر شهرهای هلند، تا کید میشود که مهمترین کارکردتفریحیِ این کافه ها، فراهم آوردن فرصت مناسب برای تماشای عابران با تفاوتهای فرهنگی، سنی، عقیدتی و طبقه اجتماعی در این تحقیق، موفقترین و … است کافه ها، نمونه هایی بودند که محیط اطرافشان متنوع، پرازدحام واز این رو ا گرچه شلوغی و ازدحام چهارباغ ناهمگون است ممکن است از نظرمصاحبه شوندگان عاملی محدو دکننده محسوب گردد اما مستندات علمی، گواه این مطلب هستند که احتمالاًهمین فا کتور در آینده تضمی نکننده .موفقیت این طرح خواهد بود

3. عاملی برای ایجاد زباله و آلودگی در شهر
ا گرچه تجمع تعدادی از کافه های فضای باز در یک منطقه،حجم زیادی از زباله را به همراه خواهد داشت، اما این مساله درصورت همکاریِ مسئولین شهری، تاثیری بر چهره عمومی شهرنخواهد داشت. حتی این کافه ها با شخص یکردن بخشی از فضای عمومی شهر به مراقبت از آن پرداخته و به تمیزترشدن محیط البته باید اطرافشان کمک میکنند 100یادآور شد، مسلماً این مناطق نیازمند خدمات بیشتری از جانب شهرداری ها برای تمیز نگه داشتن محیط اطراف هستند. اما هزینهاین خدما ت رسانیِ اضافه را میتوان از محل درآمدهای حاصل از پرداخت عوارض و مالیات توسط این کافه ها جبران ساخت.
4.ایجاد مزاحمت توسط این کافه ها
کافه های فضای باز در کنار منافع شان، معایبی نیز به همراه دارند. افزایش آلودگی های صوتی در منطقه، افزایش میزان تردد وآمد و شد وسایل نقلیه در خیابان، ایجاد اختلال در حرکت عابران پیاده در پیاد ه رو و ایجاد شلوغی و سرو صدا تا پاسی از شب رااین میتوان جزو این گروه برشمرد معایب به خصوص ا گر این کافه ها در مجاورت مناطق مسکونی احداث شوند، غیرقابل انکار هستند. به نظر میرسد کافه ها، راهکار بدون هزینه ای نیستند ولی آنچه مهم است حفظ تعادل و اندیشیدن به این مسئله است که چه عملکردی برای چه .مناطقی مناسب است

نتیجه
با توجه به آنکه خیابان چهارباغ، شهرییتش را همانقدر که مدیون کالبد بی نظیرش است، مدیون ویژگی های کارکردیِ منحصر به فردش نیز هست، باززنده سازیِ آن به عنوان محوری تفریحی، ضروری به نظر میرسد. در این شرایط پیشنهادات متعددی برای احیای فعالیت های اجتماعی و تفریحی در این خیابان وجود دارد. همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، اغلب این پیشنهادات در حوزه معماری و شهرسازی نیازمند صرف زمان و هزینه و تغییر در ساختارهای فیزیکیِ خیابان است. درشرایطی که هرگونه مداخله کالبدی بدون انجام مطالعات عمیق،جامع و همه جانبه نسبت به شرایط خیابان چهارباغ میتواند علاوه بر صرف هزینه های بسیار، آسیب های جبران ناپذیری به آن وارد سازد، اندیشیدن به راه حل های ابتدایی تر، منطقی به نظر میرسد. راه حل هایی زود بازده که با صرف هزینه های کمتر نسبت به طر ح های زیرساختی و ایجاد کمترین مداخله فیزیکی در بافت، تا رسیدن به نتایج اصولی در مورد نحوه احیای چهارباغ، به بهبود شرایط این خیابان به عنوان محوری فرهنگی-تفریحی کمک کنند. به نظر میرسد کافه های فضای باز با توجه به پتانسیل هایی که به عنوان مکا نهایی اجتماعی، امن و معاشرپذیر دارند، میتوانند یکی از این قبیل راهکارها باشند. با توجه به آنچه در بخش ۴ تحت عنوان مزایای شهریِ کافه های فضای باز مطرح شد و انطباق آن باآنچه در جدول ۴ برای محدودی تهای خیابان چهارباغ به عنوان محوری تفریحی عنوان شده، م یتوان گفت که طرح توسعه این کاف هها م یتواند تا حد زیادی به رفع این موانع بیانجامد. چنین طرحی با افزایش امکانات توقف امکانات نشستن، سایه اندازی،هنرنمایی برخی هنرمندان خیابانی و سرو نوشیدنی و خورا کی در خیابان در اولین گام، شرایط را برای احیای کارکردیِ خیابان چهارباغ فراهم میسازد. همچنین در گام بعدی، کافه ها با افزایش نسبی امنیت و نظارت اجتماعی، راه را برای حضور بانوان وگردشگران خارجی در این خیابان، هموارتر میسازند. علاوه بر این، چنین مکا نهایی با تمیز نگه داشتن محیط اطراف، شخصی کردن محوطه خود با استفاده از ابزارهای طراحی و یا مبلما نهای ویژه و استفاده مناسب از گیاهان و فضای سبز، موجب بهبود سیمای

خیابان چهارباغ خواهند شد و بر جذابیت آن خواهند افزود. کافه های خیابان چهارباغ میتوانند با نمایش بخشی از فرهنگ مردم ایران و اصفهان، خود به عنوان یکی از جاذبه های گردشگریِ این خیابان و حتی شهر اصفهان عمل کنند.این شاید کمترین هزینهای برای یک شهر باشد تا بتواند مردم و سا کنین خود را به صحبت، گفت وگو، دیدار و تعاملات اجتماعی و باهم بودن در یک خیابان دعوت کند. کافه های فضای باز به عنوان را ه حلی مردم نهاد، هزینه های اقتصادی کمی برای مرا کز مسئول شهری دربرخواهد داشت. همچنین این کافه ها، ا گرچه تاثیر بصریِ فو ق العاده ای بر چهره خیابان خواهند داشت و آن را تحت تاثیر قرار خواهند داد، اما این تغییرات دائمی نیستند و این قابلیت را دارند که با تغییر سیاست ها، چهره عوض کنند. از این رو، این طرح با انجام کمترین میزان تغییرات کالبدی در بدنه ها، راه را برای طر حهای بعدی در صورت رسیدن به نتایج مطلوب باز خواهد گذاشت. البته باید متذکر شد که شکل گیری این گونه مکان ها در شهرها، در سطح گسترده، بدون سرمایه گذاری، تقاضای بازار و امنیت سرمایه گذاری و حمایت دستگاه های مسئول انجا م پذیر
نیست. مسئولین شهری میتوانند با فراهم آوردن بستر فیزیکیِ مناسب، مشوقهای مالیاتی و تضمین خدمات رسانیِ شهری، سرمایه گذاران را در این راه حمایت کنند. همچنین به دلیل شرایط خاص تاریخیِ این خیابان به نظر میرسد شهرداری پس از انجام مطالعات کافی در این زمینه میبایست جهت ساماندهیِ بصری، الگوهای مناسبی برای طراحیِ سایه بانها، مبلمان، نمای مغازه ها و تابلوها ارائه دهد که در عین حفظ هماهنگی، هویت شخصی وانفرادی کافه ها نیز از بین نرود.

با تشکر