lمقدمه
چون دیوارها فرو ریزد و لانه کبوتران ویران شود ،
به آسمانی نگاه کن ، همسایه
آن کبوتر که از فراز شهر پرواز کرد و از نظر گریخت
یادهای ماست
یادهای جمعی ما ،
خاطراتقومی ماست
که ما را با یکدیگر آشنا می کرد .
خانه ، مظهر مسلم آرامش یافتن ، در درون و خود را از دغدغه "بیرون" وارهاندن است و در آغازنیز برای رسیدن به این هدف اصولی ، انسان نقشه آن را طرح کرد و در این نقشه ، ساختمان یک بنا ، تعادل و انسجام میان اجسامی که آنها را به توازن و تناسب و با توجه به طبیعت ذاتی آن اجام و با عنایت به طبیعت ذاتی انسان برپا ساختند . در این هماهنگی یکایک اجزاء به کمک یکدیگر ، کلی را تشکیل می دهند و فضایی را بوجود می آورند که در حقیقت نمایانگر فضای عالم نامتناهی است .
3-4- فرم بنا
خصوصیات کلی فرم بنا در این مناطق به قرار ذیل است :
الف-ساختمانها بصورت حیاط مرکزی و نیمه درون گرا
ب-حداکثر استفاده از سایه و کوران هوا
ج-ارتفاع اتاقها زیاد و پنجره ها بلند و کشیده
د-ایوانها وسیع و مرتفع
ه- عدم وجود زیرزمین
و.طاقها غالباً مسطح
ه-در این کناره اکثر ساختمانها نیمه درون گرا هستند و اطاقها در اطراف یک حیاط مرکزی قراردارند . فرق عمده این ساختمانهای حیاط مرکزی با ابنیه مشابه در مناطق فلات مرکزی ایران در این است که با وجود آنکه این ساختمانها درون گرا می باشند ، ولی ارتباط آنها با فضای خارج کاملا بسته نیست و پنجره های بلند و مرتفع و ایوانهای وسیع رو به فضای کوچه و یا میدان در طبقات دوم و خصوصاً سوم ساختمان دارند . (اشکال 8-4و11-4) . دلیل این امر بدین لحاظ است که به منظور استفاده از تهویه دو طرفه هوا در داخل اتاق و کاستن از شدت گرما ، با باز کردن پنجره های رو به حیاط از یک طرف و پنجره هایی روبه کوچه از طرف دیگر این تهویه صورت می گیرد . همچنین هنگام عصر و غروب که از شدت آفتاب کاسته می شود ، اهالی در ایوانهای خارجی رو به دریا می نشینند و از جریان بادی که بین دریاو ساحل وجود دارد لذت می برند .
ایوان در این منطقه از سایر نواحی از ایران بزرگتر است و فضای بسیار مهمی در ساختمان محسوب می شود . در فصول گرم که مدت آن حدود نیمی از سال است ، اغلب فعالیت های روزمره در داخل ایوان انجام می شود ، زیرا در ایوان هم تهویه به خوبی صورت می گیرد و هم در زیر سایه قرار دارد . خانه های مسکونی در این بندر همانند خانه های مسکونی در سایر اقلیمهای ایران ( به جزء اقلیم معتدل و مرطوب جنوب دریای خزر ) به صورت حیاط مرکزی است یعنی حیاط در وسط خانه و اطاقها در اطراف آن می باشد
. در اینجا نیز مانند سایر مناطق ، خانه اغنیا از چند حیاط به نامهای بیرونی ، اندرونی و خدمات تشکیل شده است . حیاط بیرونی مختص افراد نا محرم ، مردان ، مهمانان مرد خانه و بالاخره تجارتخانه مرد خانه است. این حیاط و اتاقهای مجاور آن بزرترین و بهترین قسمت ساختمان می باشد . بخش اندرونی مختص افراد محرم می باشد و معمولا زنان و دختران خانه و اقوام نزدیک در این قسمت هستند . بعضی از خانه های بزرگتر حیاط سومی داشته اند به نام حیاط خدمات که مخصوص خدمه و احیاناً نگهداری طیور و چهارپایان بوده است و مختصر تر و ساده تر از سایر قسمت های خانه است.
عملکرد های گوناگون این خانه نه تنها به وسیله حیاطهای مختلف تقسیم می شود ، بلکه در هر حیاط نیز طبقات مختلف خانه دارای عملکرد های متفاوتی است .
همانگونه که ذکر شد به دلیل بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی و رطوبت بسیار زیاد هوا ، زیر زمین در این خانه ها وجود ندارد . لذا ساختمان از طبقه همکف شروع می شود که این طبقه مخصووص امور خدماتی و انبار است . دلیل این امر بدین لحاظ است که چون حیاط این خانه ها نسبتا کوچک و ارتفاع دیوارها زیاد است ، در این طبقه امکان دسترسی به نور مستقیم آفتاب وجود ندارد و همیشه در سایه و نمدار می باشد . به علاوه اغلب کف و دیواره های آن رطوبت زمین را بالا کشیده و نمناک است . رطوبت سنگین هوا نیز در سطح حیاط وجود دارد و به دلیل محصور بودن کامل حیاط از چهار طرف ، این رطوبت تهویه نمی شود . علاوه بر این ، در این خانه ها بدلیل محرمیت ، پنجره رو به بیرون در طبقه هم کف وجود ندارد و تهویه هوا در داخل اتاقها به سختی صورت می گیرد . لذا این طبقه که اهمیت کمتری دارد و ارتفاع آن نیز نسبت به طبقات فوقانی کمتر است ( شکل 15-4) ، محل نگهداری مایحتاج خانواده می باشد و اگر تجارتخانه آقای خانه در همین منزل باشد ، که اغلب این طور بوده ، مال التجاره نیز در همین طبقه نگهداری می شده است. آشپزخانه و آب انبار نیز در همین طبقه می باشد .
آشپزخانه معمولا بین بخش اندرونی و بیرونی قرار دارد تا امکان دسترسی به آن از هر دو بخش میسر باشد . خانم خانه پس از طبخ غذا ، آن را برای آقای خانه و یا مهمانان و همکاران وی می فرستاده است .
با توجه به اینکه در شهر لوله کشی وجود نداشته و آبهای زیر زمینی نیز شور بوده ، وجود آب انبار در خانه اغنیا یک امر حیاتی و لازم به شمار می رفته است . در هنگام بارندگی ، آب جاری شده بر روی پشت بام و حیاط به سمت آب انبار که مانند یک حوض در کف یکی از اطاقهای طبقه همکف قرار داشته هدایت می شده است و در طول سال از این آب جهت پخت و پز و آشامیدن اسنفاده می کردند .
برای شستشوی بدن و ظروف ، از آب شور یا تلخ که از چاه بدست می آمده استفاده می شده است و از آب شیرین فقط برای آب کشی بدن یک سطل آن را بر روی خود می ریختند . افرادی که آب انبار در منزل نداشته اند از آب انبار عمومی شهر استفاده می کرده اند .
طبقات اول و دوم خانه جنبه مسکونی داشته است . این طبقات از رطوبت سطح حیاط و کف زمین به دور هستند . سقف اطاق در این طبقات بسیار بلند است که گاه به چهار متر و یا بیشتر می رسدو دارای پنجره های بزرگ به سمت حیاط و به سمت خیابان می باشند . لذا جریان دو طرفه هوا در این اطاقها میسر است که باعث تهویه مناسب اتاق و کاهش حرارت می شود .
2-3-6-طاق و گنبد
همانگونه که قبلاً ذکر شد ، به دلیل کمبود چوب در فلات مرکزی
ه:بازشوها کوچک
و:ایوانها و حیاط ها کوچک
ز:دیوارها نسبتا قطور
خانه های سنتی در این نواحی نیز مانند مناطق مرکزی ایران به صورت حیاط مرکزی احداث می شوند . منتهی در اینجا اطاقهای واقع در سمت شمال حیاط از سایر قسمتها بزرگتر و وسیعتر است و تالار یا اطاق اصلی نشیمن خانه در همین سمت واقع می باشد . این مطلب به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در زمستان است و چون فصل تابستان عمدتا کوتاه و دمای هوا نسبتاً معتدل است ، از سمت جنوب ساختمان کمتر استفاده می شود . اتاقها جنوبی و در بعضی از خانه ها اگر اتاقهای شرقی و غربی نیز وجود داشته باشد ، اکثراً جهت انبار و فضاهای خدماتی مانند اتاق خدمه و یا سرویس های بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد . این خانه ها اغلب دارای زیر زمین با سقف کوتاه ، در زیر قسمت زمستان نشین هستند که در تابستان به خاطر آنکه هوای آن نسبتا خنک است . جهت سکونت اهل خانه می باشد . در شهر همدان به زیر زمین " سیزان " می گویند و در بعضی از خانه ها که مسیر قنات و یا شعبات آن از زیر ساختمان رد می شود ، سیزان توسط چند پله به چشمه که محل برداشت آب از قنات است و از کف سیزان پایین تر واقع شده ، مرتبط می باشد
از آنجاییکه هوا در اغلب مواقع سال سرد و یا بسیار سرد است ، لذا اکثر فعالیت های روزمره در داخل اتاقها صورت می گیرد . به همبن دلیل ابعاد حیاطها در این نواحی قدری کوچکتر از مناطق فلات مرکزی ایران است و عمق ایوانها نیز از مناطق جنوبی کشور به مراتب کمتر می باشد .
در اکثر شهرهای مناطق سرد سیر ، همانند مناطق گرم و خشک ایران ، کف حیاط ساختمانها یک الی یک و نیم متر پایین تر از پیاده رو است تا آب انبار واقع در زیر زمین نمود . البته پایین تر بودن ساختمان از سطح معابر باعث حفظ حرارت درون ساختمان نیز می شود ، زیرا زمین مانند یک عایق حرارتی اطراف خانه را احاطه کرده و مانع تبادل حرارت بین ساختمان و محیط اطراف می شود . به طور کلی در مناطق سرد باید حداکثر کوشش صورت گیرد که سطح تماس بنا با سرمای خارج کمتر باشد تا حرارت کمتری به خارج نفوذ کند . لذا احجامی نظیر مکعب و مکعب مستطیل که نسبت سطح بیرونی آنها به حجم داخل بنا کم می باشد ، جهت این ناطق مناسب است . قطر زیاد دیوارها و بازشوهای نسبتاً کوچک نیز به جلوگیری از تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا کمک می کند . قطر زیاد دیوار که از مصالح بنایی است خود به عنوان منبع ذخیره حرارت عمل می کند و در طی روز که افتاب به آن می تابد و گرم می شود ، کماکان گرمای خود را در شب حفظ کرده و به تعدیل دمای داخل ساختمان کمک می کند .
کلیات فرم بنا در این طبقات به قرار ذیل است :
الف-کلیه بناها بصورت کاملا درون گرا و محصور
ب-کلیه بناها دارای حیاط مرکزی ( به جز حمام ) و اغلب آنها دارای زیر زمین ، ایوان و باد گیر
ج-کف ابنیه و خصوصاً حیاط پایین تر از سطح معابر
د-ارتفاع اطاقها نسبتا زیاد
ه-اطاقها غالباً قوسی و گنبدی
و-دیوارها نسبتا قطور
چنانچه ذکر شد ، نوسان درجه حرارت در منطقه بسیار زیاد و. میزان رطوبت هوا کمتر از حد آسایش انسان است . همچنین تابش آفتاب و حرارت آن در تابستان محیطی گرم و سوزان ایجاد می کند و بادهای پر گرد و غبار کویری که در بسیاری از روزهای سال در جریان است ، مخّل آسایش می باشد . لذا با ایجاد یک محیط مرکزی در وسط ساختمان و تعبیه حوض آب و احداث باغچه ، باعث افزایش رطوبت در فضای زیستی ساختمان شده و دیوارهای خشتی و آجری که به لحاظ تحمل بار سنگین اطاقهای قوسی و گنبدی با ضخامت نسبتا زیاد ساخته می وند ، مانند یک خازن حرارتی ، نوسان درجه حرارت در طی شبانه روز را کاهش می دهند . و بالاخره با قراردادن کلیه بازشوها روبه فضای نسبتا مرطوب و معتدل حیاط و مسدود نمودن جداره خارجی ساختمان ( به جز در ورودی ) ، ارتباط فضای زیست داخل با فضای خارج تا حد امکان قطع شده و یک اقلیم کوچک و مناسب برای آسایش انسان در اقلیم گرم و خشک منطقه احداث شده است .
در دنباله مطلب ساختمانهای مسکونی و در فصول بعدی ساختمانهای تجاری ، مذهبی و خدماتی مورد مطالعه قرار خواهد گرفت .
1-3-6-خانه های چهار فصل
تطبیق شیوه های زندگی با شرایط اقلیمی از خصوصیات بسیار مهم این نواحی است . نمونه بارز آن در کارخانه های درون گرای این مناطق که به خانه های چهار فصل موسوم است ، می توان مشاهده نمود . اطاقهای اطراف حیاط این ساختمانها بنابر فصل معین سال مورد استفاده قرار می گیرند . نحوه انجام این کار بدین طریق است که در سمت شمالی حیاط که افتاب مایل زمستان به آن می تابد ( پناه ) و از گرمای بیشتری برخوردار است ، قسمت زمستانی نشین می باشد و اغلب فعالیتهای روزمره اهل خانه در این سمت ساختمان انجام می شود . در تابستان عکس این عمل صورت می گیرد و اطاقهای سمت جنوب حیاط که در 24 درجه سانتی گراد بوده است .
در مواقعی که دمای هوا بسیار زیاد بوده ، اهل خانه به سرداب رفته و از هوای خنکتر آن استفاده می کردند . در بعضی از خانه ها که شاخه های مسیر قنات از زیر آن رد می شده ، از سرداب راهی به قنات جهت دسترسی به آن وجود داشته و گاهی نیز آب قنات از یک طرف وارد حوض کوچکی می شده و از طرف دیگر آن خارج می شده که به محل آن اطاق حوضخانه می گفته اند . وجود حوض آب و مجاری ورودی بادگیر باعث افزایش رطوبت و برودت در این فضا می شده است .
معمولاً ارتفاع قسمت تابستان نشین در این خانه ها زیاد است ( شکل 8-6 ) تا هوای گرم به بالا صعود کرده و هوای خنک تر در سطوح پایین اصاق جایگزین شود . بادگیرها و هواکشها نیز غالباً در سمت جنوبی ساختمان قرار دارند تا تهویه هوا بهتر صورت گیرد . بادگیرها هشت طرفه خانه بروجردیها به اتاق اصلی خانه ( تالار ) در طبقه همکف و سرداب زیر آن در قسمت تابستان نشین راه دارد و حفره های روی گنبد تالار از سمت جریان باد ، عملکرد بادگیر و از سمت مخالف آن عملکرد هواکش را دارند که خود به آسایش ساکنین خانه در فصول گرم کاشان کمک موثرتری می کرده است .
در کنجها و قسمتهایی از خانه که ارتباط مستقیم با حیاط ندارد و در نتیجه نور و تهویه در آنجا کم است ، آشپزخانه و انبار قراردارد . تهویه هوا در آشپزخانه ، سقف این فضا غالباً بسیار بلند بوده و یک منفذ دایره ای شکل به قطر حدود نیم متر در بالای گنبد و یا طاق آشپزخانه قرار داشته است . نور مورد نیاز آشپزخانه نیز از همین منفذ و یا منفذها سقفی تامین می شده است .
وجود حوض آب و گیاهان در داخل حیاط ، کمبود رطوبت هوا را جبران می کند و علاوه بر ایجاد سایه ، لطافت هوا را نیز افزایش می دهد . کلیه بازشوها و ورودی اطاقها به حیاط و یا به فضای منتهی به آن باز می شوند و حیاط به عنوان فضای ارتباطی بین کلیه قسمتهای خانه می باشد . تقریبا هیچ پنجره ای به بیرون خانه باز نمی شود و تنها باز شویی که با بیرون ارتباط دارد ، در ورودی است که از طریق هشتی و دالان نسبتا بلند ، به حیاط مرتبط می شود .
در اغلب خانه ها یک تخت چوبی بزرگ در حیاط وجود داشته در تابستان اهل خانه در هنگام عصر و غروب باغچه ها را آب می داده اند و حیاط را آب پاشی می کردند و فعالیتهای مختلف مانند دور هم نشستن ، غذا خوردن یا خیاطی و کارهای دیگر بر روی این تخت انجانم می شده . در این موقع اهل خانه غالباً ، اوقات خود را در حیاط و فضای معتدل و خنک آن سپری می کردند . در شب هنگام نیز بر روی تخت در حیاط می خوابیدند . البته در بعضی از اوقات بر روی پشت بام که در طی شب و خصوصاً هنگام سحر خنک تر از سایر قسمت ها است ، می خوابیدند .
سطح حیاط خانه بروجردیها ، مانند سایر خانه های مشابه ، از سطح طبیعی زمین و کوچه پایین تر است ( شکل 8-6 ) . پایین تر بودن سطح حیاط نسبت به کوچه درای چهار مزیت است :
1-آب قنات و یا نهر که در جویهای همسطح کوچه جاری است ، به طور طبیعی سوار باغ و باغچه داخل حیاط و اگر آب انبار در زیر زمین باشد ، سوار مخزن آب انبار می شود .
2-با قرار گرفتن بخشی از ساختمان در داخل زمین ، تبادل حرارت بین داخل و خارج بنا کاهش می یابد و نوسان درجه حرارت کمتر می شود .
4-در مقابل نیروی زلزله ، پایه های ساختمان و در نتیجه کلّ بنا مقاومت بهتری نشان می دهد .
عمق بعضی از حیاط ها را از حدّ معمول نیز بیشتر می گرفتند تا جهت آبیاری باغ و باغچه به آب قنات که زیر حیاط رد می شده ، دسترسی پیدا کنند. به این حیاطها گودال باغ و یا گودال باغچه می گفته اند .
در اینجا باید متذکر شد که وسعت خانه و تعدا حیاطهای آن بستگی به توان مالی و موقعیت اجتماعی مرد خانه داشته است . خانه افراد تنگدست به زحمت از چند اطاق و احیاناً یک حیاط تجاوز می کرده کرد ، در حالیکه خانه اغلب افراد نسبتاً مرفه دارای دو حیاط یکی بیرونی جهت آقایان ، نامحرمان و بعضاً انجام امور شغلی آقای خانه و حیاط دیگر ، اندرونی که مخصوص خانمها و افراد محرم بوده است .
خانه امرا و متمولین بیش از دو حیاط داشته و در نهایت تعداد آنها به شش حیاط می رسیده که هر کدام دارای عملکرد خاص خود بوده است . چهار حیاط دیگر عبارت از حیاط اصطبل ، خدمه ، خواجگان و نارنجستان بودند .
حیاط اصطبل معمولاً در نزدیکی در ورودی خانه بوده تا پس از انتقال چارپایان به اصطبل ، وارد قسمتهای دیگر خانه شوند . حیاط خدمه چنانچه از اسم آن مشخص است ، مختصّ زندگی خدمتکاران خانه بوده است . حیاط خواجگان مجاور قسمت اندرونی خانه احداث می شده و محلّ زندگی خواجگان حرمسرا بوده است و بالاخره نارنجستان یک حیاط نسبتا کوچک و زینتی بوده که در باغچه آن انواع مرکبات مانند نارنج و پرتقال می کاشتند . در شهرهایی مثل یزد و اصفهان که در زمستان هوا سرد است و معدل تعداد روزهای یخبندان سالیانه به ترتیب 56 و 69 روز می باشد . در زمستان در شب هنگام و یا در مواقع یخبندان روی حیاط نارنجستان را می پوشاندند و بدین ترتیب ، همواره از طراوت و زیبایی و تماشای برگها همیشه سبز آن لذت می بردند .
طول و عرض حیاطهای خانه های مسکونی در دزفول و شوشتر نسبت به حیاطهای مشابه در مناطق مرکزی ایران کوچکتر و از حیاطهای مشابه در مناطق مرکزی ایران کوچکتر و از حیاطهای خانه های سواحل جنوبی قدری بزرگتر است . ارتفاع اطاقها نیز از اتاقهای مشابه در سواحل جنوبی کوتاهتر است . در این دو شهر جهت پی از سنگ و به منظور نماکاری و اجرای طاقها از آجر استفاده می شود .
حیاط مرکزی
به غیر از سواحل دریای خزر ، در شهرها و روستا های سایر مناطق اقلیمی ایران ، فرم ساختمانهای حیاط مرکزی ، بارزترین شکل ابنیه سنتی بوده است و از مناطق گرم و مرطوب جنوب تا نواحی کوهستانی و همچنین مناطق گرم و خشک ، این مطلب کلیت دارد .
از جمله نمونه های ساختمانهای حیاط مرکزی ، در شهر باستانی " اُور " در جنوب شرقی کشور عراق متعلق به چهار هزار سال قبل یافت شده است . در این شهر کهن که در منطقه گرم و مرطوب بین النهرین واقع بوده ، ساختمانهای حیاط مرکزی در کل بافت شهر گسترده بوده است ( شکل 7-7 ).
در ایران نیز از ازمنه قدیم از این فرم بصورت گسترده استفاده می شده و برای اکثر ساختمانها با عملکردهای گوناگون مورد استفاده قرار می گرفته ایت . ساختمانهای تجاری مانند سراها و تیمها ، ساختمانهای مذهبی مانند مساجد ، مدارس ، تکایا و حسینیه های مسکونی در اکثر موارد بصورت حیاط مرکزی احداث می شده است . حتی در مقیاس کلان شهر مراکز محلات و مرکز شهر نیز بعضاُ به شکل حیاط مرکزی بوده است . البته همانگونه که در فصول قبل اشاره شد ، تفاوت مختصری بین ابنیه حیاط مرکزی در مناطق گرم و مرطوب و نواحی کوهستانی وجود دارد . ساختمانهای حیاط مرکزی در مناطق گرم و خشک و سرد ایران ، بالاخص ابنیه مسکونی کاملاً درون گرا هستند و ارتباط بسیار کمی با محاط خارج دارند . ولی در مناطق گرم و مرطوب ساختمانهای حیاط مرکزی نیمه درون گرا می باشند و با محیط خارج از طریق ایوانها و بازشوها تا حدی ارتباط بصری و فیزیکیدارند . همچنین در خانه های حیاط مرکزی مناطق سرد ، اطاقهای سمت شمالی حیاط که رو به آفتاب هستند ، وسیعتر و مهمتر می باشند ، و هر چه از سرمای منطقه کاسته شود ، سمت پشت به افتاب یعنی بخش جنوبی اهمیت بیشتری پیدا می کند
مرحله بعدی تکامل حیاط مرکزی ، استفاده از ایوان در جوانب حیاط بوده است . از قدیمی ترین نمونه های بجای مانده از این نوع ساختمانها ، بقایای قصر آشور از دوره اشکانی در بین النهرین است ( شکل 8-7 ) . فرم ساختمانهای حیاط مرکزی با چهار ایوان به عنوان یک الگو برای بسیاری از ساختمانهای سنتی در ایران بوده است .
مسجد جامع یزد
شکل هندسی حیاط مستطیل – دو تا ورودی مرحت و احیای اساسی پنج شباستان و تمام حجرات و نوسازی و تعویض کاشی گنبد و چهار ایران در زمان تولیت
رختشوخانه زنجان :
بالا قسمت شاه نشین خانواده های ارباب می نستند
تاریکخانه :آب انبار
از حوضچه اول اب آشامیدنی
حوضچه روم ظرف شستن رخت شستن
بابل : اکثرخانه ها قبل از وارد شدن به حیاط از یک راهروی کوچک وارد حیاط می شوند که اختلاف سطحی نیز دارا می باشد که این اختلاف توسط چندین بطرف می گردد بعد وارد محیط بزرگی شده که دو طرف آن را باغچه های میز مستطیل شکل احاطه کرده اند .
بوشهر : دور تا دور حیاط را احاطه کرده است و باغچه کوچکی ( البته نسبت به حیاط ) نیز در وسط آن قرار دارد . طبقه همکف آن بدون هیچ اختلاف سطحی با زمین یست و طبقه بعد را از بچه هایی که درونی است می شود طی کرد .
در آستارا حیاط به شکل مستطیل می باشد که باغچه ای نیز در آن واقع شده به شکل مستطیل مستطیل که یک لبه آن چبیده به دیوار محیطی خانه
در کل شکل در کل هندسی در این اقلیم به شکل مستطیل بوده با ایوانهای طویل مستطیل شکل همراه با رواقها و ستونهای چوبی که آنها را نگه می دارد میله هایی که حیاط و این ایوانها را به هم مربوط می سازد .
اردبیل : در اردبیل خانه ها دارای حیاط اند درونی و بیرونی می باشند که در اینجا شکل هندسی حیاطها مستطیلی است که حالت کشیدگی ندارد . با باغچه هی مستطیل شکلی که درد و حیاط قرار گرفته حوضی در وسط و در کل باغچه و خانه در وسط حیاط می باشند .
بندر انزلی : مساحت زمین به شکل ذوزنقه می باشد که بنا در کناره آن قرار دارد و حیاط آن از ورودی تنها انتهای زمین می باشد .
دزفول : بعد از طی کردن یک فضای باز بعد از ورودی ، به حیاط وسیعی می رسیم که بدون باغچه می باشد . در دو طرف راست و چپ حیاط پله هایی وجود دارد که به ایوان بسیار بزرگی می رسد که این ایوان از راست به چپ بنا کشیده شده است و تمام درهای اطاقها به آن باز می شود .
مسجد
علی رغم بهره گیری از سبک ها ، تکنیک ها و مصالح متفاوت در ساخت مساجد در ممالک مختلف اسلامی ، حیاط مرکزی یا صحن یکی از عوامل وحدت دهنده به معماری مساجد در طول تاریخ بوده است . این عامل در شکل گیری مساجد دوران اولیه اسلام نیز نقش مهمی داشته است و. حیاط مرکزی گرچه در فرهنگ معماری قبل از اسلام نیز وجود داشته است ، ولی در ارتباط با جهان بینی اسلام معنای جدیدی یافت و عامل مهمی در بیان معماری درونگرا که خصیصه ویژه معماری اسلامی است ، شد .
با این حال ، اهمیت چنین فضایی آن طور که باید مورد شناسایی و تدقیق قرار نگرفته است . فقدان تحقیقات و مدارک درمورد صحن مساجد ، هم در زمینه ادبیات مربوط به معماری مساجد مطرح است (بیشترین تحقیقات و بررسی هادر ارتباط با ویژگی های بنا ، شیوه های ساخت و تزیینات مربوط به آن دردسترس است) ، و هم در مقوله کاربردی و معنایی نمادین و معنوی ، این کمبود وجود دارد . به همین دلیل و سایر ادله مبتلا به جوامع امروزی مثل بهره وری حداکثر از زمین ، ایجاد دسترسی سریع از معبر به شبستان مسجد و عدم شناسایی اهمیت و معنای حیاط مساجد ، در طرح های جدید مساجد غالباً استفاده از صحن محدود گردیده است .
این مقاله در شناسایی هر چه بیشتر فضای حیاط مساجد ، ابعاد کیفی و اهمیت عملکردی آن ، بررسی الگوهای اولیه و تحول حیاط مساجد و نیز کیفیات فضایی آن از قبیل تطابق فرم با عملکرد و تشابهات صحن مساجد با باغ های اسلامی می پردازد .
مقدمه :
قبل ازشروع بحث به نظر می رسد که بیان اهمیت فضاهای باز قبل و بعد از ظهور اسلام در ایران ، می تواند راهگشایی باشد برای ادراک هر چه بیشتر اهمیت معنایی حیاط (صحن) مسجد و نقشی که در نفسیر مفهوم فضای معنوی داشته باشد .
در ایران سنت اجرای مراسم و ایین های مذهبی در فضاهای باز به دوره قبل از اسلام بر می گردد . هرودوت نیز به این نکته اشاره می کند که پارسیان مراسم مذهبی خود را در جاهای بلند و فضاهای باز انجام می داده اند فضای مقدسی که زرتشتیان به آن پاوی می گفتند زمینی مستطیل شکل بود که چهار طرف آن راپس از خواندن دعایی مخصوص علامت گذاری می کردند تا روح شیاطین از آن خارج شود سپس با آب مقدس تطهیر می شد ، کاهن در گوشه ای می نشست و در حالی که ظرفی از آتش روبرویش بود به اجرای مراسم می پرداخت . این الگو تاثیر بسیاری در معماری مکان های مذهبی زرتشتیان داشت و گرچه با رشد دین زرتشت، خصوصاً در زمان ساسانیان، آتشکده های زیادی ساخته شد ، مقصود اصلی از بنای آتشکده ، حفاظت از آتش مقدس بود و نه محلی برای تجمع عبادت کنندگان . در نتیجه به غیر از معدود آتشکده های بزرگی که ساخته شد ، آتشکده های معمولی از قبیل آتشکده نیاسر در کاشان ابعاد کوچک داشتند و محل نگهداری آتش و تجمع روحانیون در هنگام برگزاری مراسم مذهبی بودند در حالی که عامه مردم بیرون آتشکده و در فضای باز جمع می شدند .
اگرچه بسیاری از محققان به کمبود فضاهای باز در شهرهای اسلامی اشاره می کنند و دلایلی از قبیل شرایط اقلیمی ، پایبندی به محرمیت و تاکید بر تمایز بین عرصه های خصوصی و عمومی را که ظاهراً مشارکت فضاهای باز را در شهرهای اسلامی محدود می ساخته است مطرح می کنند ، اما این دلایل باعث آن نبوده که فضای باز در فرهنگ اسلام ، برای مقاصد مذهبی و اجتماعی ، مورد تاکید نباشند . در حقیقت سنت پرستش پروردگار در فضاهای باز اهمیت زیادی در عبادت مهم دین اسلام داشته از آنجا که :
– در مراسم حج درمکه مکرمه که بزرگ ترین اجتماع مسلمین است ، اعمال مهم طواف خانه کعبه ، توقف در عرفات ، رمی جمرات ، و … همگی در فضاهای باز انجام می گیرد .
– در آیین مذهبی مربوط به بزگزاری نمازهای عیدین (اعیاد فطر و قربان) و یا سایر مراسم از قبیل نماز باران در خشکسالی که عبادات دسته جمعی توصیه شده است از مصلی استفاده می شود که زمینی باز در حومه(و گاه در داخل شهر) است و تنها عنصر معماری آن دیوار و محرابی در جهت قبله است .
-در برگزاری نماز جمعه نیز که غالباً در مسجد جامع انجام می شده فضای باز حیاط مسجد که در واقع مکان برگزاری مراسم بوده اهمیت زیادی داشته است . علاوه بر آن در صورت کوچک بودن این فضا ، از فضاهای باز دیگر از قبیل میادین و حیاط زیارتگاه ها برای این منظور استفاده می شده و می شود .
در متون اسلامی نیز باز بودن و نداشتن سقف از مستحبات مسجد بوده و به آن اشاره شده است . بعضی از فقها در بیان حکمت این استحباب گفته اند که از جمله اسباب قبول و استجابت دعا نبودن حائل و مانعی بین نمازگزار و آسمان آبی است اگرچه خداوند در همه جا حضور دارد ولی فضاهای باز و زیر آسمان انسان احساس قرب و معنویت بیشتری می کند .
بررسی تاریخی شهرهای مسلمین به خوبی نمایانگر اهمیت فضاهای باز در محوطه های مذهبی و حفظ و تداوم سنت عبادت دسته جمعی در چنین فضاهایی است که معنویت را از مکانی خاص به فضایی بی انتها گسترش می دهد.
مسجد به عنوان عبادتگاه و سجده گاه مسلمین باید نسبت به دیگر بنا ها ، ساختمان مشخص داشته باشد ، زیرا مکانی است که از آن به عنوان خانه خدا یاد می شود در در فرهنگ و تمدن اسلامی اولین مسجدی که دارای نظام معماری اسلامی است مسجد ابنیه در مدینه است . که این مسجد در زمینه مستطیل شکل به ابعاد زراع (30×30 متر ) و به صورت حیاط مرکزی که در سمت دیوار شمالی دارای سه ردیف و در هر رواق ستون بود ساخته شد . مساجد دوران اسلامی 70×70 که بعد از آن ساخته شدند تا تقلیدی از شکل مسجد ابنی در مدینه هستند و یا تقلید از آن بر اساس توصیفات موجود مساجد موجود . مساجد موجود در ایران نیز دارای چنین وضعیتی هستند . مثل مسجد جامع فرح در یزد و تاریخانه دامغان .
نخستین مساجد در ممالک اسلامی بصورت شتتانس ساخته شدند که معمولاً بر طبق طرح مسجد النبی در مدینه بود بعداً گند خانه ( شبستان خانه ) و ایوانهای بلند اضافه شد . نقشه آنها بصورت درون گرا طراحی می شد و حیاطی مرکزی داشتند و هیچگونه ایرانی از بیرون به داخل آن بیرون نداشت .
معماری مسجد نیز چون معماری بناهای سرزمینمان می بایست تا با اقلیم همساز و دمساز باشد . در زمستان شبستانهای زیر زمینی و در بهار شبستانهای هم کف ،و در گرمسیر تابستانها را در شبستانهای زیر زمین سر می کنند .
در گذشته برای فراهم آوردن آب نیز در هر اقلیمی تدبیرهایی داشتند . جایی جوی روان آب بود و پاکنه ای که از جوی همجوار آب به مسجد می آورد و چاه بود . دستک و منبع و گاورو که آب از چاه بیرون می کشیدند و به انبار می کردند . با تمبوشه به حوض می آوردند . حوضخانه چهل شیر مدرسه عالی شهید مطهری در میدان بهارستان تهران گواه زیبایی بر این گفتار است .
انتخاب جایی که آبریزگاه ها در آنجا ساخته می شود ، خود یک نکته ای است . اینجا می بایست از آخرین ورو به سوی پشت به قبله باشد به شیوه ای که صف نمازگزاران به سوی آبریزگاه ها نباشد .
مسجد زردگ یا کنج گلین : در شهرستان اردکان در شمال استان یزد . اسم کتاب : معماری مساجد 232-230-229
حیاط کوچک مسجد به ابعاد حکم پایانه ای را دارد که تمام راههای مسجد بدان ختم می شود و تناسب بسیار خوبی با سیر قسمتهای مسجد را دارد این حیاط در وسط مسجد در حد فاصل ایوان و شبستان قرار گرفته است . ضلع جنوبی حیاط را ایوان تشکیل می دهد و در ورودی کوچک شبستان در وسط ضلع شمالی آن قرار دارد . دو ضلع غربی و شرقی آن نیز به دو راهرو و دو طرف گنبد ختم می شود که در ورودی اصلی و فرعی نیز به آن راهروها باز می شود . برای نماسازی دیوارهای حیاط از نوعی ساروج ناشناخته استفاده شده که تا کنون مواد ترکیبی آن تقریبا ناشناخته مانده و به احتمال زیاد از ماسه نرم و آهک و رنگ قرمزی که شاید روناس بوده استفاده می کردند کف حیاط که بیست سانت از سایر نقاط گودتر بوده با آجر فرش شده است .
نکته مهمی که برای ما در همه مساجد دوران اسلامی قابل توجه است ، رعایت سلسله حرارت فضایی در آنها است که حمل ورودی یا جلو خان و دالان و راهرو ها و هشتی و صحن و سر انجام ایوان است که به شبستان و و گنبد خانه متصل می شود و و همگی د رنهایت به سوی معراب معطوف هستند.
یکی از شگردهای طراحی مساجد در معماری اسلامی استفاده از تناسبات قوی هندسی در پیکره و طرح آنهاست و بطوری که نقش و نمای مساجد در ارتباط با همدیگر طراحی شده اند به ویژه از لحاظ تناسب این ارتباط تنگاتنگ است و غالباً از تناسب کلایی استفاده شده است در ضحن اجراء معماری نیز
به همین ترتیب هستند .
تعیین مساحت شبستان و صحن : در مناطق سرد سیر شبستان بزرگترین بخش مسجد است در این مناطق صحن نقش کمتری را ایفا می کند و در حداقل ممکن خلاصه شده است –
در مناطق معتدل زمین مسجد به تناسب و تقریباً مساوی بین شبستان و صحن تقسیم می شود .
در مناطق گرم ، مساحت صحن به مراتب بزرگتر از از شبستان است و صحن نقش کاربردی بیشتری دارد .
به طوری کلی آب در دو وضعیت در مساجد بکار گرفته شده است .
1-بعد نمادین آن که در این حالت برای وضو – آخرین تطهیر از نماز – نیز از آن استفاده می شود .
2-برای سایر مسائل طهارت : در بعد نمادین آب بصورت جاری ، قنات و حوض یا آب نما با ابعاد مناسب برای آب کر در مسجد مختلف وجود دارد . در برخی از مساجد حتی در کنار حوض ، سکویی برای نماز مهیاست ، مثل مسجد مهاباد و جامع سنندج
exhibitlons
1-الگوهای اولیه صحن مساجد
حیاط یا فضای باز مسجد از مهم ترین عناصری بود که در قرون متمادی و در مساجد بنا شده در گستره ممالک اسلامی ، چه آنهایی که توسط خلفا و سلاطین ساخته شده و چه مساجد محلی که در نهایت سادگی به دست مردم ایجاد می شدند ، ضمن هویت بخشیدن به مسجد ، تجلی وحدت آنها بوده است . سه عامل نفوذ جهان بینی اسلام ، الگوی مسجد مدینه ، و سنت استفاده از حیاط مرکزی که از دیرباز در فرهنگ معماری مردم خاورمیانه وجود داشته باعث شده است که استفاده از حیاط مرکزی به عنوان یکی از عناصر اصلی در ساخت مساجد مورد استفاده قرار گیرد . در اینجا به اختصار به این عوامل اشاره می شود :
نفوذ جهان بینی اسلام : درونگرایی یکی از ویژگی هایی است که درجه اهمیت به باطن را در مقابل توجه به ظاهر متجلی می سازد و در واقع تاکیدی بر عالم غیبت و تفسیری بر یکی از صفات الهی (باطن) است ، که در زندگی فرد مسلمان با تاکید بیشتر بر ابعاد درونی و معنوی در مقایسه با ابعاد بیرونی و مادی نقش دارد . چنین تاکیدی در بسیاری از احادیث مشهور است . حتی در رابطه با عبادت ، مرحوم علامه طباطبایی (ره) در تفسیر سوره بقره می فرماید :
"حقیقت همه عبادات یدنی مجسم کردن حالات قبلی و توجهات باطنی است و به وسیله آنها حقایقی که بسی برتر و بالاتر از عالم ماده و جسمانیات است در صورت ، جسمانی جلوه می کند چنانکه امر نماز و روزه و حج و سایر عبادات و اجزا و شرایط آن بدین منوال است" .
بنابراین اعمال فیزیکی عبادات ، احساس درونی و باطنی را ایجاد می کنند که باعث بروز و رشد معنویات در عبادتگر می شود . کعبه که مسلمانان روزی پنج بار به سوی آن به نماز می ایستند خالی است . خالی بودن آن سمبلی از غیرمادیت و معنویت مقصد نهایی است . در نماز این مرکز مجسم می شود ، مرکزی که غایب و غیر دیدنی است . اگرچه این مفاهیم بسیار دور از معماری به نظر می رسند ، ولی درونگرایی به عنوان یک رکن اساسی در همه ابعاد زندگی مسلمین دیده می شود . به عنوان مثال ، مسجد نه به عنوان فضایی که از همه طرف قابل رویت باشد، بلکه برای کسی که وارد آن شود و آن را تجربه کند قابل درک است . معنویت فضا با شکل آن محصور می شود همان گونه که روح توسط بدن انسان احاطه می گردد . این احساس محصور بودن ،و فضا را تعریف می کند . بدین گونه و در بیان این معماری درونگراست که حیاط مساجد اهمیت خاصی در فرهنگ معماری اسلامی می یابد .
الگوی مسجد مدینه : قداست مسجد در رابطه متقابل عبودیت عبد و ربوبیت رب قرار دارد . بنابراین عظمتش هم ، در معنویت آن است نه در ساختمان و بنای رفیع آن . پیامبر اکرم (ص) در ورود به مدینه اقدام به احداث چنین مکانی کرد . مسجد مدینه به عنوان کانون نورانیت اسلام برای همیشه در تاریخ باقی ماند .
مسجد مدینه در حقیقت یک فضای باز محصور شده بود . رسول خدا (ص) حساسیت بسیاری در سادگی و بی پیرایگی آن داشتند و تا ضرورتی نداشن چیزی بر کالبد آن نیفزودند .
دیوار مسجد به پایان رسید ولی در آغاز سقف و ستونی برای آن نساخته بودند و محوطه مسجد چهارگوش و طول و عرض آن هر کدام صد ذراع بود و گفته اندکه عرض آن قدری کمتر بود . ارتفاع دیوار به اندازه قامت آدمی بود " .
و بخش سرپوشیده آن یک سال بعد از ساخت مسجد به آن اضافه شد .
"بعدها که حرارت هواشدت گرفت اصحاب موضوع مسقف کردن مسجد را با آن حضرت در میان گذاردند پس تبرکهایی از تنه درخت خرما نصب کردند و سقف را با پوست خرما پوشاندند . زمین مسجد پیغمبر خاک بود و هر کس دامنی از شن همراه می برد و به جای خویش می ریخت که هنگام نماز به خاک و گل آلوده نشود . پیغمبر این بدید و فرمود فری نیکوست و همه مسجد را شن ریختند . "
مساجد اولیه از قبیل مسجد کوفه و مسجد بصره در ابتدا به همین فرم ساده ساخته شدند و در آنها فضاهای باز یا حیاط مساجد سطح بیشتری نسبت به سطوح سرپوشیده داشتند .
سنت پیشینه : استفاده از حیاط مرکزی در بین النهرین به زمان اوروک (2500 – 3000 ق.م.) بر میگردد ، که به عنوان یک فرم کلی در احداث قصرها به کار می رفته است . قصر مسلیم در کیش متعلق به پادشاه سومری (بنا شده در حدود 2600 سال ق.م.) یکی از قدیمی ترین نمونه های باقیمانده از حیاط مرکزی است . در قصرهای هخامنشیان نیز از حیاطهای مرکزی استفاده می شده است . حیاط مرکزی که قبل از اسلام به دلایل گوناگون مورد استفاده بوده ، در فرهنگ اسلام به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا معنا یافته و چه از نظر کاربردی و چه از دید سمبلیک به اوج خود می رسد .
2-سیر تحول در صحن مساجد :
علیرغم دسته بندیهایی که در رابطه با معماری مساجد صورت گرفته است تقسیم بندی حیاط مساجد در معماری اسلامی و به طور مشخص سیر تاریخی و توعات بومی آن تقریباً بدون مطالعه مانده است . با این حال در ارتباط بال موقعیت الگوی حیاط (صحن) نسبت به زمین مسجد ، صحن مساجد را می توان در دسته بندی زیر خلاصه کرد :
صحن یک طرفه : تحت تاثیر الگوی مسجد پیامبر ، در بیشتر مساجد اولیه که در قرن اول هجری ساخته شده بودند از قبیل مسجد کوفه و بصره حیاط در یک طرف زمین قرار می گرفت . پیرامون حیاط ، رواق هایی در یک ، دو ، سه و یا چهار جبهه می ساختند که علاوه بر جنبه های عملکردی آن ، تاکیدی بر محصور بودن فضای حیاط بود . رواق ها در جهت قبله عریض شد ه و شبستان مسجد را به وجود می آورند . صحن به عنوان یکی از عناصر شاخص در این ترکیب معماری ، که به سبک عربی در طراحی معماری مساجد شناخته شده است ، به عنوان پیش درآمدی برای ورود به شبستان بوده است . ورود به صحت در جهت قبله است و در نتیجه ورود به شبستان مسجد به تدریج و با طمانینه صورت می گرفت .مساجد جامع اولیه از جمله : جامع دمشق (ساخته شده در سال 709 م.) ، مسجد جامع تونس (732م.) و مسجد جامع قرطبه(785 م.) به این فرم بودند . در ایران مسجگد تاریخانه دامغان و مسجدفهرج از قدیم ترین نمونه های دارای صحن یک طرفه اند . در ترکیه به دلیل نفوذ معماری بیزانس از یک طرف و شرایط اقلیمی از طرف دیگر ، استفاده از حیاط در برخی مناطق به خصوص در قسمت آناتولی محدود است ، این مساجد گرچه فاقد صحن اند ، ولی فضای بازی که در مقابل مسجد وجو دارد و به آن "زیاده" می گویند ، دارای عملکردی اجتماعی – مذهبی به مثابه صحن مسجد است . اما عنصر مشخص معماری مساجد دوره عثمانی در مساجد بزرگی از جمله مسجد سلیمانیه استامبول (1556 میلادی) حیاط های کوچک و مستطیل شکلی است که به وسیله یک ردیف رواق دور تا دور محاط شده اند .
صحن مرکزی : مرکزیت در اسلام نمادی از وحدت وجود است و بنابراین بازتاب کیفیتی است که در بطن آن وحدت نهفته است . در بیان وحدت و انعکاس آن از طریق مرکزیت ، فضاهای پر و خالی مسجد هر یک به گونه ای به کیفیات فرمی و فضایی مجهز می شوند :
صحن مرکزی گسترده : آنچه که باعث تغییری اساسی در کیفیت فضاهای حیاط در معماری اسلامی شد اضافه کردن ایوان به آن بود . ایوان به عنوان فضایی بین داخل و خارج بنا هر دو کیفیت "داخل" و "خارج" را دارد ، با این طراحی ایوان های مساجد بر محورهای مرکزی حیاط نشان دهنده وحدتی بین حیاط و ایوان هاست . در مقایسه بین ایوان با فضاهای بسته و باز مسجد ، ایوان ارتباط بصری و فضایی نزدیک تری با فضای باز (حیاط) می یابد و به عنوان جزیی ازحیاط معنای خود را از آن می گیرد . به عبارت دیگر ، این فضای باز حیاط است که به سوی فضاهای بسته تداوم و گسترش یافته و به داخل آنها نفوذ کرده است . این گسترش و نفوذ که می تواند به وسیله ایوان هایی در یک ، دو و یا چهار جهت حیاط باشد بر اهمیت معنوی فضای صحن به دلیل عملکرد ایوان (که برای خواندن نماز های فرادی، تشکیل حلقه ها درس ، محل تجمع و مذاکرات ومباحثات ، دعا و نیایش استفاده می شود ) می افزاید .
گسترش حیاط به وسیله چهار ایوان در چهر سو ، فضای باز بیشتری در رابطه با حیاط مرکزی ایجاد می کند و تاکیدی بر مرکزیت صحن است . ایوانی که در جهت قبله است به وسیله عمق و یا ارتفاع بیشتر اهمیت می یابد و در نتیجه به فضای صحن در عین ایستایی ، جهتی معنوی می دهد . طرح چهار ایوانه که اصالتاً سبکی ایرانی است و به صورت ایوان هایی نامنظم در تالار و قضرهای اشکانیان از قبیل قصر آشور استفاده می شده است ، به فرمی قرینه و منظم در دوره اسلامی تبدیل شده و بعد از سلجوقیان در ساخت مساجد متداول می شود . مسجد جامع زواره قدیمی ترین مسجد باقیمانده از این سبک است . این الگو به عنوان فرمی غالب در بسیاری از مساجد مناطق اسلامی به خصوص در ایران ، هند و آسیای مرکزی مورد استفاده قرار گرفته است .
3-تطابق فرم با عملکرد
عملکرد های متفاوت مساجد برای عده ای که در دین اسلام به بینش کلی گرایی نسبت به امور مادی و معنوی (عدم تفکیک امور اخروی و دنیوی) توجه کافی نداشته اند سبب ارائه تفاسیر نادرستی شده است ، مثل :"در قرون وسطی مسجد یک مکان مقدس مذهبی به معنای دقیق کلمه نبود بلکه در مسجد آن روزگار غیر از عبادت بسیاری از فعالیت های فرهنگی و اجتماعی نیز صورت می گرفت … تنها پس از مسلمان شدن مغولان از قرن پانزده و شانزده به بعد مسجد به صورت عبادتگاه درآمد و همه گونه فعالیت های غیردینی در مسجد ممنوع شد .
نقش حیاط در عملکردهای مذهبی و اجتماعی مساجد بسیار با اهمیت بوده است . آدم متز در توصیف مساجد قرن یازدهم به شباهن بین حیاط مساجد و میادین عمومی اشاره کرده است . و در کتاب زندگی مسلمانان در قرون وسطی آمده است ."… مسجدهای آن دوره حیاط بزرگی داشت که در وسط آن حوض و چاه آب یا چشمه ساری وجود داشت . در اطراف مسجد رواق یا سرسرایی می ساختند که به ایوان های چندی که از نظر بزرگی و کوچکی و تزیینات یکسان نبودند راه داشت . بعضی از ایوان و تالار و شبستان های مساجد آن قدر بزرگ بود که هزاران نفر مومن به آسانی می توانستند در آن مجتمع نماز بگزارند . برخی شبستان های دیگر برای طلاب وبرخی دیگر برای برکزاری جشن ها و سایر امور مورد علاقه گروندگان و مسلمانان اختصاص داشت " درهای مساجد در این دوران در شب و روز باز بودند و مساجد علاوه بر عملکرد مذهبی ، عملکرد اجتماعی مهمی نیز داشتند که صحن مساجد را به فضاهای باز شهری شبیه می ساخت .
شکل و کالبد مساجد در دوران اسلامی دستخوش تغییرات بسیاری شده اما صحن فرم کلی خود را حفظ کرده است و علیرغم آن که طراحی هندسی در هنر اسلامی بسیار پیشرفت کرده بود و تزیینات بر نمادها ، گنبدها و سردرها نشان دهنده اوجی از به کارگیری اشکال هندسی در معماری بوده است ، فرم حیاط به مقدار زیادی تابع شکل کلی مسجد بود که آن هم به دلیل جنبه های عملکرذی فضا و صف بستن نمازگزاران (به شکل مستطیل و یا مربع در پشت سر امام ) به خصوص در نمازهای جمعه که از فضای صحن استفاده می شده دارای نقشه ای مستطیل و یا مربع بوده است . تناسب بین فضاهای بسته و باز سبب شد که توسعه فضای شبستان باعث توسعه حیاط مسجد نیز بشود . این امر به خوبی در توسعه های مسجد قرطبه بین سالهای 798-785 میلادی مشهود است .
4-ارتباط صحن با باغ های اسلامی
اهمیت نمادین آب در فرهنگ مردم خاورمیانه به قبل از دوره اسلامی باز می گردد ، قرآن مجید تاکید بیشتری بر مرکزیت آب در حیات موجودات داشته ، بهشت را به عنوان باغی که در زیر آن جویهایی در جریان است توصیف می کند . علیرغم بهره گیری از آن در قالب آبنماها و فواره های کوچک در مساجد جامع عهد بنی امیه آثاری از آنها باقی نمانده است و قدیمی ترین نمونه باقی مانده در مسجد جامع سامره است . ارتباط حیاط با باغ در معماری اسلامی ، در قرون وسطی وقتی استقرار آبنما در مرکز حیاط ، با فرم های متفاوت ، مورد تاکید قرار می گیرد بسیار به یکدیگر نزدیک می شوند . مسجد قیروان که صحنی شامل فواره ها و جویبارهایی برای عبور آب جاری داشته است از بهترین نمونه هاست . در تاکید بر ابعاد بصری و اهمیت آبنماهای مستقر در مرکز صحن ، سقفی روی آن بنا می شده است . در مسجد محمد پاشا در استامبول که توسط سینان معمار معروف دوره عثمانی در 1572 میلادی شده است ، سقف گنبدی آبنما ، اولین عنصری از مسجد است که پس از طی کردن پله ها و رسیدن به حیاط مسجد که در طبقه اول قرار گرفته دید ناظر را به خود جلب می کند .
گرچه حضور آب به عنوان نماد زندگی ، بهشت ، پاکی و نشانه زیبایی و آبادانی در فرهنگ اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است و در نتیجه در فضای معنوی مسجد ، وجود آبنما در حیاط بیشتر به دلیل جنبه های نمادین آن بوده اما در بسیاری از موارد ، خصوصاً در ایران ، جنبه های عملکردی آن از قبیل محلی برای وضو و تلطیف هوا موردتوجه بوده است .
نتیجه گیری :
حیاط (صحن) مسجد از ویژگی های معنوی و ابعاد عملکردی مهمی برخوردار است که در تفسیر فضای مسجد و شکل دادن به ساختار نظام فضایی آن مهم ترین نقش را ایفا می کرده است . متاسفانه گرایش غالب در معماری عصر حاضر در تخریب بسیاری از مفاهیم سنتی است بدون آن که به ویژگی های آنها و تعیین جایگزین مناسبی برای آنها اندیشه ای کامل تر ارائه شود . صحن مساجد به دلایل گوناگون از قبیل رواج تفکر معماری مدرنیسم ، تفکر مادی و نگرش سوداگرانه به زمین ، عدم توجه به معنا و کیفیات فضایی آن، مورد بی توجهی طراحان قرار گرفته اند . مساجد ، برخی بدون صحن طراحی می شوند . حذف صحن از معماری مسجد و ایجاد ارتباط مستقیم و بی واسطه بین بیرون و درون مسجد در طرح های معاصر ، نظم سلسله مراتبی گذرا مومن از بیرون و درون را به شدت تحت تاثیر قرار داده و ضمن تقلیل خلوت و خصوصیت درون مسجد ، بر امکانات و تهمیدات مورد نیاز حضور قلب مومنین از جمله آرامش ، تاثیر منفی دارد . یا در بسیاری از موارد طرح به گونه ای است که امکان استفاده از صحن برای نمازگزاران فراهم نیست . این بی توجهی ها در برخی موارد تاثیرات منفی در استفاده از صحن مساجد قدیمی نیز داشته و آنها را تا حد یک دسترسی سریع از خیابانی به خیابان دیگر تنزل داده است .
صحن مسجد به عنوان فضایی با معنا و هویت دهنده به مسجد از ویژگی خاصی برخوردار است . نگاهی به اهمیت این عنصر ، که در الگوی اولیه خود ، نه به عنوان جزیی از مسجد بلکه به عنوان کل آن مطرح بوده است ، نیاز توجه بیشتر به این فضا ، تعالی مفاهیم نمادین و کیفیات فضایی و بصری که همواره در طول تاریخ در حال تحول و تکامل بوده است و همچنین به کارگیری مناسب آن را در طرح های جاری طلب می کند .
2-بررسی برخی از مساجد معاصر ایران با "نگرشی نو در اجزاء و عناصر انتزاعی"
با توجه به اهمیت جایگاه معرفی ، بررسی و نقد نمونه های مساجد معاصر در این بحث اشاره ای داریم به چند نمونه از مساجد ساخته شده در ایران که قدمت آنها به پنجاه سال اخیر باز می گردد . چگونگی نگرش نو در اجزاء و عناصر انتزاعی مسجد مورد تحلیل قرار می گیرد و برای پرهیز از توسعه بحث صرفاً موضوع انتزاع نگری در این مساجد مطرح می شود ، لذا بررسی سبکی و عملکردی مورد نظر نیست . در تصاویر ارائه شده کوشش می شود عناصر انتزاعی به دور از عوامل حاشیه بنا به صورت تجریدی مورد توجه قرار گیرد .
2-1مسجد الغدیر
در این مسجد گنبد و مناز جای خود را با شاخصه شدن حجم شبستان اصلس عوض کرده است . شبستان اصلی یک 12 وجهی منظم است که در ترکیب باشش حجم دیگر به صورت مطبق به تدریج به یک هشت ضلعی و دو مربع و یک دایره منتهی می شود، که به نوعی کثرت را به وحدت می رسانند . حضور عدد 12 تاکیدی بر جنبه اعتقادی تشیع به ائمه معصومین (ع) است . فضای درونی شبستان اصلی به تبع نیاز فرمی از تناسبات کشیده ای در ارتفاع برخوردار شده است . محراب در این مسجد بابک فرو رفتگی در فضای داخلی و یک بیرون زدگی در فضای خارجی مورد تاکید قرار گرفته است . در نقوش آجری این مسجد سعی شده است بیانی ساده وجود داشته باشد . در مجموع معمار مسجد الغدیر بر سعی در معرفی یک فضای عبادی با بیانی نو در ابعاد مختلف داشته است .
2-2 مسجد حضرت امیر"ع"
در این مسجد آنچه که بیشتر خودنمایی می کند مناره پلکانی شکل و سطوح مطبق سقف است که برای یافتن بیانی نو در تظاهر عناصر بیرونی مسجد تلاش دارد . درون شبستان مسجد ، تزئینات آجری ساده ای با خطوطی از آیات قرآن منقوش شده است ، که این خطوط با ازدحام در مقابل محراب مثلثی شکل بر قبله تاکید دارد . استفاده از نمای ساده بتونی در بیرون از بنا به نوعی نوآوری در تزیینات را نشان می دهد .
2-3 مسجد الجواد
این مسجد با فرم مخروط ناقصی که در شبستان دارد نمادی از گنبد و منار را تواماً تداعی می کند . تاکید بر این عنصر فرمال غفلت از سایر عناصر موجود در مسجد شده است به گونه ای که ارتباط مناسب صحن و عناصر عملکردی از جمله شبستان های مردانه و زنانه که فضاهای اصلی را تشکیل می دهند ، را دچار اشکال کرده است . در شبستان اصلی به دلیل چند وجهی بودن تاکید مناسب بر قبله وجود ندارد و قبله که همواره در مساجد تقدس خاصی بر آن و فضای پشتی آن بوده است جایگاهی ندارد . صحن مسجد که در سلسله مراتب دسترسی به فضاهای عبادی نقش خاصی دارد به دلیل استقرار فرم 12 وجهی در وسط شکل مستطیلی اش تعریف مشخصی ندارد .
نورگیری فضای شبستان اصلی با 24 پنجره مثلثی در ارتفاع و 12 پنجره در پایین تامین می شود که علاوه بر ورود نور نامناسب ، عامل از بین رفتن تمرکز در این فضاست .
2-4 مسجد نظامی مافی
در این مسجد مناره از چهار مکعب مستطیل چرخیده بر یکدیگر تشکیل شده است و صحن و رواق نیز با بیانی جدید مطرح شده اند . به گونه ای که سلسله مراتب معنوی در رسیدن به فضای اصلی شبستان حفظ شود و شکستگی های سقف با تکرار خاص ایجاد شده ، جایگزین گنبد گردیده است . محراب در این مسجد با یک شکستگی در فضای شبستان تعریف شده و نمای سفید سنگی با شیشه های تیره ، بیانی نو از یک فضای عبادی با ظهور مصالح جدید را به نمایش گذاشته است .
2-5 مسجد دانشگاه تهران
در این مسجد سلسله مراتب دسترسی از صحن و رواق ها به ایوان و شبستان مسجد ختم می شود ، اما این وضعیت مخصوصاً در رواق ها با جهت گیری های حرکتی در اطراف مسجد کمتر متناسب شده است و بیشتر صرف وجود این عناصر عامل پیدایش آن است . عناصر شاخص کننده این مسجد دو مناره استوانه ای منفکم شده از پیکره مسجد و یک گنبد فیروزه ای است . گنبد به علت کوتاهی در دید ناظر قرار ندارد و مناره ها به علت دور افتادن از پیکره اصلی مسجد بر چیزی تاکید نمی کنند . درون مسجد هشت جفت ستون مورب بر گنبد تاکید می کنند و خطوط ثلث آیات قرآن کریم با کاشی های سبزرنگ در روی ستون ها که از زمین برخاسته و به گنبد می رسد، تلاشی در جهت القاء روح معنویت در یک بیان انتزاعی جدید در فضای شبستان است و به نوعی تقدیس و عروج آیات الهی و توجه از عالم کثرت به عالم وحدت را به نمایش می گذارد . آنچه که بیشتر خودنمایی می کند ، انحراف موجود در قبله و محراب است که اصل اساسی جهت گیری شبستان مسجد را تشکیل می دهد و در اجرای این مسجد به فراموشی سپرده شده است . نمای بیرونی مسجد از سنگ سفید است که در اطراف صحن و رواق ها با کاشی کاری سبز رنگ با خطوطی از آیات قرآنی ترکیب شده است . نماهای جنوبی و غربی از هرگونه ویژگی حاکی از مسجد بودن عاری است .
2-6 مسجد دانشگاه کرمان
این مسجد از یک مکعب کامل که بر تلی از خاک چمن کاری شده قرار گرفته ، تشکیل شده است و شاخصه ای با مفهوم نو و ساده نگری خاصی دنبال گردیده است. صحن مسجد وجود دارد اما نقشی در سلسله مراتب رسیدن به مسجد ایفا نمی کند و صحن باید مقدماتی برای ورود به مسجد باشد خود را کنار کشیده است که البته در حفظ حرمت فضای پشت محراب وجود صحن موثر است .و در این مسجد محراب با صفحه ای از سنگ مرمر مفهوم می یابد و با عبور هاله ای از نور تاکید زیبایی بر قبله در فضای شبستان دیده می شود و بیانی انتزاعی از نور الهی با خود دارد .
روابط هندسی در معماری دوران گذشته ایران ، در کلیه اندازه های افقی و قائم و حتی در تزئینات بنا بکار می رفته است (بررسی کمار بر هندسه در معماری گذشته ایران)
طراحی و معماران مساجد در دوره اسلامی ، سعی می کنند تا همه اجزای بنا را به صورت مظاهر آرایه های حق تعالی ابداع کنند . توحیدذ و مراتب تقرب به حق را به نمایش می گذارند و بنا را چون مجموعه ای متحد و طرحی مطابق با تفکر عمیق اعتقادی جلوه گر می سازند . طراحان در مساجد ، به تضاد میان فضای داخل و خارج و حفظ مراتب توجه می کنند . هنگامیکه انسان وارد بنا می شود میان درون و برون تفاوتی آشکار مشاهده می کند . این حالت در مساجد به کمال خویش می رسد . به این معنی که آدمی با کشف میان داخل و خارج سیر میان وحدت و کثرت و خلوت و جلوت می کند . هر فضای خارجی جلوه نگاه و مکان توجه به مظاهر است یا به عبارت دیگر و، فضا ، اجزاء و نقوش بنا در بیرون ، میدان مشاهده و پر در اشارات و در درون تفکر و مکاشفه در عالم درون است .
در اسلام علی الخصوص شکل مدور تنها شکل کاملی دانسته شده است که قادر به بیان جلال خداوندی است . غالباً بنایی که شکل مدور و مرقدی مکعب شکل دارد ، دوگانگی آسمان و زمین را مجسم می کند . چنانکه خانه کعبه در مکه ، مکعب عظیمی از سنگ سیاه است که در مرکز صحن مستدیر سفیدی بنا شده است .
تلفیق مربع با دایره در فرهنگهای زیادی به چشم می خورد چرا که مربع با زمین مرتبط است . نماد مکان نیز هست و دایره هم شکلی آسمانی است مبین زمان است .
در معماری مساجد اسلامی ، تلفیق و تبدیل مقطع زمینی چهارگوش به شکل گرد و کروی گنبد به بهترین و نابترین صورت اعمال شده است ، بدین گونه که میان پی مکعب شکل و قبه مدور کمابیش جنانمی معمولاً ساقه یا "گریو گنبد" که هشت گوش یا هشت ضلعی است ، جا دارد . هشت ضلعی فوق هم از نظر شکل بصری و مفهوم هندسه و هم از نظر معنای نمادین هستی شناسی و حتی از نظر مکان جضور و بروز در بنا ، حدواصل و فصل واسط مربع و دایره است هشت ضلعی از جانبی مثل چهارگوش ، نمایانگر ایستایی و تعادل و نشانگر استقرار در مکان است . از طرفی دیگر ، به دلیل کثرت اضلاعش بری از خصایص و حالات دایروار در خود نهفته دارد . در حقیقت این شکل بیانگر حالتی است که از چهارگوش استوار زمین در آمده و به سوی شکل دوار و گرد نزدیک می شود . در معماری مسجد همه چیز در نوعی قرینه سازی غوطه ور است .
صحن یا حیاط یکی از ویژگی های بارز معماری پیش از اسلام ایران و مسجد، حیاط است ، حیاط مربع یا مربع مستطیل شکل است که در مسجد صحن نیز خوانده می شود . اغلب نخستین فضایی است که مومن در وقت ورود به مسجد در آن قرار می گیرد . به منظور و ضد گرفتن برای ورود به فضای مسجد می بایست حوضی در وسط این صحن تعبیه شود .شکلهای مختلف صحن ها از قوانین هندسی تبعیت می کنند و کفسازی آنها را با سنگفرش ها به صورت منظم .
1-صحن – ایوان – مناره – شبستان – گنبد – محراب – منبر – تزئینات
انجام می دادند . آب در ایران پیش از اسلام نیز در معماری فضاهای مذهبی نقشی اساسی داشت .
ایوان : صفه ، پیشگاه اتاق ، قسمتی از ساختمان که جلو آن باز و بی در و پنجره باشد به عربی ایوان می گویند و جمع آن ایوانات و اواوین است .
یکی از عناصر قدیم معماری ایرانی است که به صورت ساده از تاقی تشکیل شده که یک طرف آن باز است رفته رفته ایوان به عنوان علامت مشخصه مسجد به سبک ایرانی شناخته شده است و مساجد معمولاً از یک تا چهار ایوانه از هم متمایز هستند . ایوانها را در اطراف صحن یا حیاط مسجد اجرا می کنند که خود ایجاد سلسله مراتب می کند برای ورود به شبستانها که محل اصلی عبادت است .
شبستان : جای شب ، خوابگاه – آن قسمت از مسجد های بزرگ که دارای سقف است . به طور کلی هر فضای مسقف دارای ستونهای مرتب شده به ردیفهای موازی که یک طرف آن به صحن مسجد باز می شود شبستان خوانده می شود و مکان اصلی مسجد نیز هست . چنین فضایی در هر چهار سوی مساجد ایرانی به چشم می خورد ، مسجد جامع اصفهان نیز از این گونه است . سقف شبستانها در فاصله ستونها می تواند مسطح یا ضخیمی باشد . نوآوری و مهارت معماران ایرانی در استفاده از تاق در سراسر جهان شهرت دارد ، مثلاً در مسجد جامع اصفهان حدود 470 تاق یافت می شود که با یکدیگر متفاوتند .
ترکیب معمول چهار ایوان
یک مکان پاک برای نماز برای هر نفر
1 متر مربع
همه دینهای بزرگ مکانهای مناسبی برای برگزاری مراسم نیایش خود برپا کرده اند و بیشتر آنها ساختمانهای مخصوص برای این منظور دارند .
مسلمانان نیز بنای مخصوص خود یعنی مسجد را بوجود آورده اند . مسجد فقط مکان تجمع برای برگزاری نیایش نیست بلکه کارکردهای دیگری نیز دارد. مسجد محلی برای بسیاری از گردهماییهای مذهبی و اجتماعی است ، مکانی برای تعلیم ، تفکر و مطالعه فردی و حتی محلی است برای استراحت کسانیکه به سرپناهی در بعد از ظهر گرم نیاز دارند یا مکان مناسبی برای شب ندارند ، مسجد با این کارکردها ، نسبت به سایر مکانهای نیایش در تمدنهای دیگر ، بیشتر به زندگی روزمره جامعه اسلامی مربوط می شود .
همچنین مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی است .
در مساجد ایران انواع طرحهایی معماری از جمله طرحهای شبستانی ، چهار طاقی یک ایوانی ، دو ایوانی وئ چهار ایوانی را به صورتهای متنوع می توان مشاهده کرد که هر کدام نمایانگر دوره ای از تاریخ معماری و سبک مرسوم در منطقه ای از کشور می باشد . علاوه بر طرح معماری ، خصوصیات هر یک از عناصر و فضاهای کالبدی مساجد نیز کمابیش می تواند گویای سبک نقش اجتماعی و حوزه کارکردی آنها باشد . هر یک از انواع مساجد مانند مصلاها، مساجد جامع – مساجد محله ای ، مساجد کوچک (نمازخانه ها) ، مساجد بکارگورستانها (مسجد مقبره ها) (مسجد – مدرسه ها) از لحاظ وسعت ، عناصر و اندامهای کالبدی ، ترکیب فضایی و موقعیت در بافت شهری دارای ویژگی هایی هستند که آنها را از سایر انواع مساجد متمایز می سازد . فضاهایی مانند شبستان ، گنبدخانه ایوان – صحن ، رواق – ورودی – مقصوره وضوخانه و عناصری مانند گنبد ، منار ، محراب ، سردر و ستون هرکدام به تنهای و همچنین در ترکیب بایکدیگر موجب پیدایش انواع گوناگون و متنوعی از فضاهای معماری شده اند .
فهرست مطالب
lمقدمه 1
3-4- فرم بنا 2
2-3-6-طاق و گنبد 6
1-3-6-خانه های چهار فصل 10
حیاط مرکزی 15
مسجد جامع یزد 18
مسجد 20
مقدمه : 22
1-الگوهای اولیه صحن مساجد 29
2-سیر تحول در صحن مساجد : 33
3-تطابق فرم با عملکرد 37
4-ارتباط صحن با باغ های اسلامی 39
نتیجه گیری : 40
2-1مسجد الغدیر 42
2-2 مسجد حضرت امیر"ع" 43
2-3 مسجد الجواد 44
2-4 مسجد نظامی مافی 45
2-5 مسجد دانشگاه تهران 45
2-6 مسجد دانشگاه کرمان 46
ترکیب معمول چهار ایوان 52
54