شهر یزد
استاد مربوطه:
تهیه کننده:
معرفی استان یزد
استان یزد با حدود 131575 کیلومتر مربع وسعت، چهارمین استان وسیع کشور است که درقسمت مرکزی فلات ایران در حاشیه ی دشت های کویر لوت قراردارد وبین عرض های 29 درجه و52 دقیقه تا 33 درجه و27 دقیقه شمالی وطول 52 درجه و55 دقیقه تا 56 درجه و37 دقیقه شرقی واقع شده است.
استان یزد دارای 10شهرستان (یزد، ابرکوه، اردکان، بافق، تفت، خاتم، صدوق، طبس، مهریز و میبد)، 23 شهر ، 20 بخش و51 دهستان بوده با استان های سمنان از شمال غرب، اصفهان از غرب، فارس از جنوب غرب، خراسان جنوبی از شرق، خراسان رضوی از شمال شرق وکرمان از شرق وجنوب شرق همسایه است.
استان یزد در دامنه «سلسله کوه های مرکزی ایران » واقع شده و از پستی ، بلندی ، چاله ها و کفه های کویری متعددی تشکیل شده است . ناهمواری های استان مشتمل بر تپه های پای کوهی ، دشت ها، بیابان ها، نواحی کویری وتپه های ماسه ای است . در استان دو رشته کوه متفاوت از هم وجود دارد. اولی بخشی از کوه هایی است که در جهت شمال غربی – جنوب شرقی از مرکز ایران عبور می کنند و به «کوه های مرکزی ایران » معروف هستند. دومی شامل رشته کوه هایی می شوند که در مناطق مرکزی ، شمالی و شرقی استان قرار دارند. «رشته شیرکوه » که مانند دیواری قسمت های مرکزی استان را از بخش غربی آن یعنی «چاله ابرقو» جدا می کند، همواره از برف و یخ پوشیده شده و درتامین آب شهرهای یزد، تفت و مهریز نقش مهم و اساسی دارد و در ادامه حیات شهرهای بزرگ یزد، تفت و مهریز نقش مهم و اساسی دارند.
پیشنه تاریخی
استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است. در بعضی از منابع تاریخی، بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون میبد را به سلیمان پیغمبر، یزد را به ضحاک و اسکندر مقدونی و ابر کوه را به ابراهیم پیغمبر نسبت داده اند که این خود بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است. مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است. آثاری چون دست افزار های سنگی بدست آمده از دره های شیر کوه، نگاره های روی تخت سنگ کوه ارنان، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد– متعلق به دوره عیلامی، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی نشان می دهد شهرنشینی در یزد، در چهار نقطه باستانی مهریز و فهرج، یزد، رستاق و میبد و اردکان متمرکز بود .پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه های باستانی ری– کرمان و پارس– خراسان قرار داشت، جزو سرزمین های دوردست مادها شمرده اند.
تاریخ سکونت انسان در این خطه از هزاره سوم پیش از میلادفراتر رفته است، به طوری که در عهد پیشدادیان طوایف در حال کوچ از بلخ به پارس ، این سرزمین را یزدان، نامیدند و از آن زمان به بعد یزد محل عبادت شد. از مهم ترین مراکز اسکان اولیه این سرزمین به مهرپادین یا مهریز، پهره یا فهرج ، خورمیش، ادر یا اردکان ، شواز، قلاع موبدان در میبد، طرنج، عقدا و اشکذر می توان اشاره کرد. شهر یزد به عنوان محلی پاک و مقدس در راس تمام آبادی های مزبور قرار داشته است .
به عقیده مورخان، بنای یزد، توسط یزدگرد اول ساسانی بوده و وجه تسمیه یزد را با نام «یزدگرد اول» و واژه «یزش» را با معنای «ستایش و نیایش» مترادف دانسته اند. یزد ، یعنی آفریننده خوبی ها، پاکی ها و شهر خداست. نام گذاری این شهر با واژه «ستایش و نیایش» در زبان پارسی میانه و با واژه « یزدان یا یزتان» به معنی پاک، مقدس، فرخنده و همچنین به معنی ذات خدا در ارتباط است.
در دوره اسلامی، سرزمین یزد به دست مسلمانان افتاد و قبایل عرب به سوی ایران سرازیر شدند. گروهی نیز از قبیله های بنی تمیم و بنی عامر، در کوی عر ب های یزد، استقرار یافتند و به شهر یزد، «لقب دارالعباره» دادند. در سده ۴ و ۵ هـ. ق، دیلمیان توانستند، بخش های از غرب و جنوب ایران و عراق را به دست گیرند، با آغاز حکومت دیلمیان؛ تعدادی ازعلویان به یزد مهاجرت کردند و در کوی حسنیان ساکن شدند .
پیشینه نام یزد
واژه یزد در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه تسمیهٔ این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است.
واژه هایی که در تاریخها، سفرنامه ها، سیاحت نامه ها و دیگر مدارک تاریخی مربوط به پیش از اسلام، ماد و پارت و نیز پیش از ورود آریایی ها تا دوران کنونی به یزد داده شده است عبارتند از:
الف: ایز – ایزاطیخه – ایزدیس – ایساتیس – ایستخای
ک: کت – کتروا – کته – کث – کثه – که – کهثه
گ: گث – گبست د: دارالسیاده – داراشیعه – دارالعباده – دارالمومنین – دارلعلم ش: شهر ایزد ی: یزجی – یزد – یزدان شهر – یزدان گرد – یست – یسدی – یسن – یکس واژه «یزش» به معنای ستایش و نیایش در زبان پارسی میانه است.
ابن بلخی در کتاب فارسنامه که در قرن ششم هجری تالیف شده نام اصلی یزد را «کثه» نامیده و احمد بن حسین بن علی کاتب نیز در قرن نهم در کتاب تاریخ یزد نام «کثه» را تایید نموده که معنی شهر کوچک است زیرا در پارسی باستان این واژه به معنای کوچک است زیرا کثه در مقایسه با ایساتیس که شهر بزرگی بود در حومه یزد قرار داشته و کوچک بوده است. اصطخری درباره یزد می گوید:«کثه مرکز یزد، شهری است درحاشیه کویر دارای هوای خوب ودرعین حال واجد آسایش وتنعم شهرهای بزرگ است». درزمان ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بناشد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزد گرد شهر را به دختر خود هدیه داد. واژه یزد نامی است
بعداز آمدن اسلام وگرایش مردم یزد به دین اسلام عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط ملکشاه سلجوقی انتخاب شد زیرا علاء الدوله کالنجار تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا درآن جا به عبادت بپردازد
اسامی منتسب به این شهر یعنی کثه (شهر دارای کتس=قنات)، فرافر (دژ بالایی)، هرفت (دژ نگهبانی)، ایساتیس (شهر دارای چشمه پوشیده نیرومند یا قنات نیرومند)، ایستیخای خبر بطلمیوس در صحرای کرمان ("ایس- تی-خا" به همان معنی ایساتیس) و یزد (شهر دارای چشمه پوشیده=قنات) نشانگر اهمیت دیرین و بزرگی این شهر کویری باستانی می باشند. وجه اشتقاق خود نامهای فارسی قنات یعنی کاریز (کا- ریز) و کتس (کت- اوس) هم چشمه ریزان و خانه چشمهاست. آثار این قنات نیرومند تاریخی دورتر از خود شهر یزد در بین کوههای شیرکوه و مهریز باقی مانده است.
با روی کار آمدن حکومت سلجوقی در سال ٤٤٣ هـ.ق، طغرل سلجوقی، شخصی به نام شمس الملوک ظهیر الدین ابومنصور فرامرز را به حکومت مستقل یزد و ابر کوه منصوب کرد. زمان حکومت ابومنصور فرامرز همزمان با حکومت طغرل، آلب ارسلان و ملک شاه سلجوقی بود و این سلاطین احترام ویژه ای برای وی قایل بودند. پس از مرگ ابومنصور فرامز، به ترتیب فرزندش موید الدوله ابومنصور علی بن فرامرز، علاءالدوله کالیجار و پسرش امیر فرامرز، بر یزد حکومت کردند. اما از آن جا که امیر فرامرز پسری نداشت، حکومت یزد به دو دختر وی واگذارشد و رکن الدین سام بن وردان روز، به اتابکی آنان گماشته شد. بدین ترتیب حکومت یزد، از آل کاکویه به اتابکان یزد انتقال یافت .
پس از حمله سپاه مغول به ایران، سلطان ابومنصور اتابک و قطب الدین هرچند پیروزی چنگیز را پذیرفتند ولی توانستند با زیرکی و کیاست، برای حفظ امنیت یزد در مقابل حمله های ویران گر سپاه مغول، جانشینان حکومت خود را به عنوان دست نشانده های مغول، معرفی و نگه دارند. همچنین؛ در این دوره بود که راه داری و نگه داری را ه ها، توسط بزرگان و امرا مورد توجه قرارگرفت. با برقرار امنیت و اآرامش نسبی در یزد، فعالیت های بازرگانی و پیشرفت شهرها، آباد ی ها و مبادله کالاهای مختلف، رونق یافت و کالاهای یزدی تا آن سوی آب های جنوبی ایران، به ویژه هندوستان راه یافت.
سرانجام در سال ٧١٨ هـ. ق، حکومت آخرین اتابک خاندان اتابکان یزد یعنی حاجی شاه بن یوسف، به دست امیر مبارزالدین محمد بن مظفر به پایان رسید. امیر مظفر، بزرگ خاند ان مظفر، از نوادگان غیاث الدین خراسانی بود، که در دربار ایلخانان مغول وارد خدمت شد و به حکومت میبد رسید، پس از شکست حاجی شاه بن یوسف از طرف ابوسعید بهادر خان به حکومت یزد رسید. ولی مبارزالدین محمد پس از مرگ ابو سعید بهادر خان دم از استقلال زد و بر کرمان، شیراز و قلمرو حکومت ملوک شبان کاره، در جنوب ایران پیروز شد و بدین ترتیب در سال ٧٢٣ هـ. ق، حکومت آل مظفر را تشکیل دا د.
با حمله تیمور لنگ به ایران، در سا ل ٧٩٥ هـ. ق، حکومت خاندان آل مظفر خاتمه یافت. تیمور لنگ پس از استقرار بر ایران، حکومت یزد را به یکی از نزدیکان خود سپرد اما با بازگشت تیمور به ماوراءالنهر، گروهی به رهبری شخصی به نام آبدار، با تکیه بر محبوبیت خاندان آل مظفر در بین مردم، یزد را از دست حاکم تیموری بیرون آوردند. و به دنبال این جریان سلطان محمد، پسر ابوسعید طبسی، یزد را به دست آورده و استقلال آن را اعلام کرد. در پی این اقدام سلطان محمد، نوه تیمور لنگ، پیر محمد، که در آن زمان حاکم فارس بود به کمک حاکم سیستان همراه با سپاهی ره سپار یزد شده و یزد را به محاصره خود در آوردند و پس از مدت کوتاهی محاصره شهر شکسته شد. تیمور لنگ برای حفظ جایگاه هنری واهمیت یزد، دستور داد نسبت به مردم این سامان نرمی نشان داده مالیات دو ساله را نگیرند و دستور ساخت برج و باروی شهر ونیز دارالحکومه معروف را داد.
ایالت یزد پس از مرگ تیمور، مدتی محل درگیری نوادگان تیمور، پیر محمد و اسکندر بو د. شاهرخ پسر تیمور با پیروز شدن بر دیگران حکومت یزد را به امیر جلال الدین، پسر چخماق سامی سپر د. وی نه تنها با مردم یزد به خوبی رفتار می کرد بلکه برای عمران و آبادی این سرزمین نیز کوشید و بناهای بسیاری از خود بر جای نهاد، که برخی از آن ها هنوز برجای مانده از آثار تاریخی و دیدنی استان یزد به شمار می روند. با روی کار آمدن ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو، یزد از دست تیموریان بیرون آمد و امیران ترکمن، یکی پس از دیگری بر ایالت یزد حکومت کردند.
با تسلط شاه اسماعیل صفوی بر تمام ایران در ٩١٣ هـ. ق، حکومت طوایف گوناگون خاتمه یافت در زمان حکومت شاه تهماسب صفوی، یکی از صوفیان سرشناس به نام نعمت الله باقی، پسر میرزا عبدالباقی، پس از ازدواج با دختر شاه اسماعیل به حکومت یزد رسید.
در پی حمله افغان ها به ایران، مردم یزد، به رهبری میرزا عنایت سلطان، توانستند در مقابل این سپاه مقاومت کنند به طوری که محمود افغان، در گشودن یزد ناکام ماند و راهی اصفهان شد. اما سرانجام اشرف افغان، جانشین محمود، پس از چهار سال نبرد توانست یزد را بگشاید .
اما نادرشاه افشار پس از تاسیس حکومت افشاریه موفق به بیرون راندن افغا ن ها از ایران شد و پس از این اقدام، محمد تقی خان، خواهر زاده عنایت سلطان را به حکومت یزد منصوب منصوب کرد. وی و فرزندانش ، تا آخر دوره قاجار، در نقش حاکم یا مستوفی یزد خدمت های ارزنده ای به این سرزمین کرده و آثار تاریخی و بناهای دیدنی بسیاری در یزد به یادگار گذاشتند این منطقه در دوره قاجاریه و پس از آن در آرامش و آبادانی به سر برده و هم اکنون نیز یکی از مهم ترین و ارزشمندترین مناطق ایران است.
اقوام و زبان
مردم استان یزد از نژاد آریادی و ایرانی هستند و به علت موقعیت جغرافیایی ویژه این استان، از آمیختن با نژادهای غیر ایرانی تا اندازه ای مصون مانده اند. در روزگار باستان و با آغاز شهرنشینی در این سرزمین، نژادهای دیگری در این ناحیه زندگی می کردند که با نژادهای اصلی ترکیب شدند. علاوه بر مهاجرت آریایی ها به ایران، در دوره های بعد نیز ، گروه های از اعرب، ترک ها، مسیحی ها و کلیمی ها به این منطقه آمده و در این جا ساکن شدند.
مردم استان یزد به زبان فارسی رایج، با پاره ای ویژگی های گویشی سخن می گویند. برخی ویژگی های گویشی در میان شهرستانهای این استان محسوس است. زبان شناسان نیم زبان های جدید ایرانی را به دو دسته غربی و شرقی تقسیم کرده اند. لهجه یزدی جزو نیم زبان های مرکزی دسته غربی است که در بخش غرب فلات ایران، تا حدود مرزهای ایران رواج دارد. علاوه بر این ها، زرتشتیان یزد به زبان نیاکان خویش یعنی زبان فارسی دری سخن می گویند. ولی این زبان به دلیل پاره ای عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی با زبان فارسی ترکیب شده و کم کم به فراموشی سپرده می شود.
موقعیت اجتماعی و اقتصادی
استان یزد از دیر باز منطقه ای صنعتی بوده و صنایع آن به دو صورت صنعتی و دستی رواج داشته است. فرش بافی، چاقو سازی، سبد بافی، سنگ تراشی، پارچه بافی، زیلو بافی، سرامیک، سفال سازی، کرباس بافی، طلا و نقره کاری از صنایع دستی یزد هستند. این استان از نظر صنایع کارخانه ای اکنون دارای کارخانه های تولیدی بزرگ و کوچک است.
علاوه برکارگاه های کوچک نساجی و شیرینی سازی، که شمار آنها بسیار است، ده ها واحد تولیدی دیگر وجود دارد که در رشته های گوناگون فعالیت می کنند. صنایع ماشینی ریسندگی و بافندگی از سال ۱۳۱۲ هـ. ش، در استان یزد پدید آمد. اساس این دگرگونی وجود صدها کارگاه سنتی بافندگی و هزاران بافنده ماهر و هنرمند در این منطقه بوده، که هم زمان با نخستین حرکت های صنعتی شدن ریسندگی و بافندگی در کشور، به مراکز تولیدی کارخانهای روی آوردند. استان یزد با دارا بودن ۳۳۰ واحد تولیدی نساجی، نیمی از منسوجات کشور را تولید و عرضه می کند و ۷۰ درصد زمینه های اشتغال صنعتی استان یزد، به این صنایع تعلق دارد. علاوه بر صنایع ماشینی و صنایع دستی؛ صنعت شیرینی سازی نیز در استان یزد از قدمتی دیرینه برخوردار است و محصولات آن صاحب شهرتی جهانی هستند که از مرزهای ایران فراتر رفته است. مهم ترین شیرینی جات یزدی با نام های قطاب، پشمک و باقلوا شهرت دارند.
با وجود شرایط آب و هوایی و زیستی نامناسب منطقه، تشکیلات زمین شناختی این استان، ذخیره های بزرگ معدنی را در دل خود ، جای داده است، به طوری که می توان این استان را منطقه ای معدنی نامید. بزرگترین قطب های معدنی آهن ایران در استان یزد قرار دارد. همچنین میتوان از معادن غنی سرب و روی مهدی آباد، کوشک، دره انجیر و منصور آباد، بوکسیت صدرآباد، معدن اورانیوم ساغند اردکان که در نوع خود در خاورمیانه بی نظیر است، مس اردکان و تفت، نام برد. گذشته از این ها، معدن های فلزی، سنگ های تزیینی با کیفیت بسیار بالا ، مانند: مرمر، مرمریت، گرانیت، چینی و نیز موادی چون باریت، گچ، فسفات، نمک به فراوانی در سطح استان یزد وجود دارد.
سوغات
صنایع دستی: انواع لباس های ترمه بافی شده، زیلو، سفال، سرامیک با نقش های اصیل مرغ و ماهی و خورشید خانم، فرش، گیوه.
بخش شیرینی: باقلوا، پشمک، زولبیا، حاجی بادام، سوهان، قطاب، لوز بید مشک، لوز پسته، لوز نارگیل، لوز زعفرانی.
تصاویری از سوغاتی های یزد
تصاویری از سوغاتی های یزد
ابرکوه: دامنه کوه پوزه سیاه، دامنه کوه سفیدی، دامنه کوه اعلا، دامنه کوه گاشار، دامنه کوه ده عرب، غار اعلا، غار لاحسینی، کویر ابرکوه.
جاذبه های گردشگری
یزد: آتشکده زرتشتیان، آب انبار شش بادگیر، آب انبار فهادان، آب انبار چهار سوق، آب انبار نصرآباد، آب و انبار وقت و ساعت، آب انبار کوشک نو، آب انبار جنگ، آب انبار خواجه دو دهنه، آب انبار دروازه مالمیر، آب انبار رستم گیو، آب انبار باغ گندم، آب انبار بوطیری– ابوالمعالی، آب انبار شهدای فهرج، بازار یزد، باغ دولت آباد، ، بقعه و مدرسه سید شمس الدین، بقعه زرندیان، بقعه سید پنهون، بقعه شاه سید رضا، دخمه زرتشتیان، حاشیه مسیل هنشک، حمام خان، خانقاه شیخ علی بنیمان، خانه لاری ها، خانه ملک التجار، کاروانسرای خان،
کاروانسرای خان پنج، کاروانسرای علی آباد، مدرسه ضیائیه، حمام مسجد جامع، حمام گلشن یابزرگ گازرگاه، حمام خان، حمام خرمشاه، خانه ملک زاده، خانه محمودی، خانه مشروطه، عمارت آتش و بهرام، قبر پیر نارستانه، کاروانسرای زین الدین، مقبره شیخ زین العابدین علی خاموش، میدان خان، مسجد بزرگ پشت باغ، مسجد بیاق خان، مسجد چهل محراب، مسجد محله ابوالمعالی، مسجد جامع کبیر، مسجد جامع عتیق، مسجد سرپلک، مسجد شاه عبدالقیوم.
اردکان: کویر اردکان یا ساه کوه، دامنه کوه تپه ریگ، دامنه کوه های خذانق، دامنه کوه های ندوشن، غار شگفت یزدان، طبیعت بخش خرانق، طبیعت شهرستان اردکان، منطقه چک چکو یا پیریسوز.
بافق: پارک ساحلی زاینده رود در بافق، پارک شهدای زینعلی، تپه های شنی در روستای صادق آباد دامنه کوه بن لخت، تپه های شنی حسن آباد، چشمه پیروزی، چشمه آب مرغو، چنار ۱۰۰۰ ساله باجگان بافق، طبیعت روستای شادکام، طبیعت روستای قطرم، یا پیر قرم، طبیعت منطقه درند، منطقه حفاظت شده کوه بافق، منطقه ییلاقی و چنار کهن سال همسک، منطقه بیشه در، منطقه ارس باجگان، نخلستان های شهر بافق.
تفت: آبشار دره گاهان، تفرجگاه دره گاهان، دامنه کوه عقاب، چشمه تار مهر، چشمه نصیری، غار نباتی نصرآباد، طبیعت دامنه شیرکوه، طبیعت دره سیر – بیدکان.
مهریز: آب معدنی چاه گله، تپه ماهوری کالمند، دامنه کوه ریگ، دامنه کوه مگسل، چشمه فصلی غربال بیز، چشمه فصلی دامگاهان، حاشیه رودخانه فصلی منشاد، سرو کهن سال مهریز، غار آهکی کوه بیروییه، طبیعت دره آدروشک، منطقه حفاظت شده حیات وحش کالمند بهادران.
میبد: پارک بهاران، پارک رهگذر، کویر ساغند.
جاذبه های تاریخی
ابرکوه: آب انبار ابرکوه، امام زاده سید احمد، امام زاده شهیدان، درخت سرو ۴۰۰۰ ساله، قلعه رباط، قلعه عزت آباد، مسجد جامع، مناره مسجد نظامیه، گنبد عالی، خانه آقازاده، یخچال خشتی.
اردکان: آب انبار قلعه، آتشکده شریف آباد، آتشکده احمد آباد، امام زاده میر سید محمد، امام زاده سید نورالدین، رباط شاه زاده، رباط خرگوشی، زیارتگاه پیر سبز، زیارتگاه پیر هریشت، زیارتگاه پیران زرتشتی، زیارتگاه پیر شاه اشتادا یزد، زیارتگاه پیرشاه مهر ایزد، زیارتگاه پیرشاه مراد، زیارتگاه پیرشاه فریدون، تکیه بازار نو، دخمه های شریف آباد، دخمه ترک آباد، حسینیه بازار نو، حمام سعدیا، خانقاه اردکان، کارگاه های ارده گیری، مقبره روح الله خاتمی، فرودگاه انگلیس ها، مسجد زیرده، مسجد جامع آب انبار دوراه، مسجد زردک موزه مردم شناسی.
بافق: ارگ عبدالرضا خان بافقی، امام زاده عبدالله بن موسی، باغ تیتو، باغ سرچشمه یا باغ سلوچ، باغ عمارات، باغ سر در صدرآباد، تپه های تاریخی قاضی میر جعفر، خانه وحشی بافقی، خانه قاضی میر جعفر، قلعه کافر، قلعه صادق آباد، قلعه شهرآباد، مدرسه علمیه، مسجد سر استخر، مسجد امام حسین (ع)، مسجد حاج حسین، مسجد چهارده معصوم (ع)، مسجد فاطمیه بافق، مسجد آهن شهر، مسجد صاحب الزمان (ع)، مسجد حاجی سید حسن، محله لرد، میدان خان.
تفت: آب انبار سرده، آب انبار برسه، آتشکده های زرتشتی، آسیاب و دژ پهلوان، بقعه سید گل گل سرخ توران پشت، بقعه پیر مراد توران پشت، بقعه چهل دختران توران پشت، بقعه شیخ جنید توران پشت، بقعه شاه خلیل ثانی حسینیه غیاث آباد، حسینیه شاه ولی، سنگ قبر صفی قلی بیک، سنگ قبر خانش بیگم، قدمگاه مرتضی علی، قلعه شواز، مسجد و حسینیه محله گرمسیر، مسجد شاه ولی، مسجد شاه یحیی، مسجد جامع بیدا خوید، مسجد شیخ علی بنیمان، مسجد توران پشت، مسجد اسلامیه یا فراشاه، مزار توران پشت، نقوش تخته سنگ کوه ارنان.
مهریز: آرامگاه شیخ عبدالله، آرامگاه بها الدین، امام زاده پیر غیب، باغ پهلوان پور، برج و آسیاب پیر نورکی، دروازه مهریجرد، خانه سر یزد، قدمگاه حضرت علی (ع)، قلعه گبری، قلعه مهرپادین، قلعه خورمیز، قلعه سر یزد، قلعه هرفته، قلعه مروست، قلعه محمد باقری، قلعه ملکی، قنات حسن آباد، قنات شاه حسینی، قنات آب میری، قنات ارزاندازان، قنات بغداد آباد، مسجد باغ بهار، کاروانسرای مدور، کاروانسرای چهار ایوانی، کاروانسرای زین الدین، کاروانسرای کرمانشاه، کاروانسرای نو سر یزد، کاروانسرای شمس، کاروانسرای شاه عباسی، مسجد منگاباد، مسجد سرحوض، مسجد جامع مهرپادین، مسجد جامع باغ بهار، مسجد جامع منگاباد، مسجد جامع خورمیز، نقوش تخته سنگ ارنان.
میبد: آب انبار کلا، چاپارخانه، آب انبار حاج آقا احمد، آب انبار حاج ابوالحسن، آب انبار حاجی رضا، آب انبار حاجی محمد رضا، آب انبار دوشیزه، آب انبار محله بالا بفروئیه، آب انبار میانی حسن آباد، امام زاده خدیجه خاتون، امام زاده سید ابوالقاسم بیده، امام زاده میر شمس الحق، امام زاده سید صدرالدین قنبر، بافت تاریخی میبد، برج کبوتر خانه، بقعه شیخ ابوالقاسم بفروییه، برج و بارو و دروازه شارستان، بنای سلطان رشید، روستای تاریخی خرانق، قلعه نارین، قلعه بشنیغان، قلعه مهرجرد، مسجد جامع میبد، معبد چک چک، موزه زیلو، یخچال قدیمی.
پایان