پاورپوینت تذهیب دوره تیموری و صفوی

تذهیب دوره تیموری و صفوی
.

فهرست مطالب
هنر تذهیب
جایگاه تذهیب در قرآن
هنر تذهیب معنوی ترین بخش نگارگری ایران
تفاوت تذهیب و نگارگری
پیشینه هنر تذهیب در ایران
طرح ترنج
طرح کتیبه
طرح لچک
طرح شمسه
رنگ های مورد استفاده در نگارگری و تذهیب
هنر در دوره تیموریان و صفویان (نهم تا یازدهم هجری قمری)
تذهیب و کتاب آرایی تیموریان
شاهنامه بایسنقری
تذهیب و کتاب آرایی صفویان
شاهنامه تهماسبی
بررسی تفاوت تذهیب تیموریان و صفویان
بررسی تذهیب های قرآنی عصر تیموری و ویژگی های آنها
کلام آخر

.
.
کتاب آرایی از دیرباز بر اساس شواهد موجود از دوران ساسانیان جز لاینفکی از هنر ایرانیان بوده است و همواره در کتاب های مختلف و بر اساس نیاز به کار گرفته میشده است.پس از ورود اسلام از آنجایی که قران ها بسار مورد توجه مردم مسلمان بودند و جایگاه ویژه ای داشتند هنرمندان مسلمان و متعهد بر ان شدند تا این کتاب مقدس و آسمانی را همان طور که با خط خوش آراسته اند به تذهیب نیز بیارایند.از آنجایی که این منقوش با طلا و با دورگیری مشکی انجام میشد نام تذهیب یا طلاکاری را روی آن گذاشتند.هنرمندان سعی میکردند از این هنر به جهت چشم نوازتر کردن هنر خطاطی خود بهره ببرند.در پی آن این هنر توانست به سرعت جای خود را درمیان هنرهای دیگر نیز باز کرده و حوزه ی بیشتری از هنرهای دستی را تحت تاثیر خود قرار دهد.
هنر تذهیب

.
.
تکامل این هنر در طی ادوار مختلف با چنان سرعتی پیش رفت که در قرن 8 هجری قمری که همزمان با دوران تیموری بود سال های اوج قدرت.ظرافت و پیچیدگی خود را تجربه کرد.پس از آن در دوره های صفویه زندیه افشاریه و قاجاریه و دوران معاصر راه پختگی و کمال را با فراز و نشیب های زیاد زیاد طی کرده است(اگرچه در سال هایی با رکود و حتی پسرفت همراه بود).اما از انجا که سه دوره ی تیموری صفوی و قاجار جزو دوره های مهم و بسیار تاثیر گذار در هنر تذهیب و له ویژه هنر تذهیب قرانی بوده است این سه دوره به طور خاص مورد توجه و بحث قرار میگیرد.

.
.
تذهیب از فنونی است که در دوره اسلامی در کنار فن کتابت و خوشنویسی به رشد و شکوفایی رسید، هرچند بر اثر هراس از ورود هر چیز زایدی به متن قرآن و نیز از آنجا که متن قرآن مستقیماً آن را طلب نمی کرد، رشدی محدودتر از هنر خط و خوشنویسی داشت.
ظهور پدیده تذهیب در مصاحف در مراحل اولیه اسلامی با عکس العمل منفی عالمان دینی مواجه شد امّا حمایت خلفا ازاین هنر، باعث شد تا به مرور جای خود را در فرهنگ و تمدن اسلامی باز کند.
تذهیب کاران نخستین با استفاده از نوارهایی که معمولا دربرگیرنده نقوش درهم پیچیده یا هندسی ریز است فاصله میان دو سوره را تزیین می کردند. بعضی از شکلها ارتباط خاصی با معماری به ویژه ردیفهای طاق نما دارد و از نقوش گیاهی خبری نیست. در طی قرن دوم هجری نوارهای تزیینی پیچیده تر شده و عنوان سوره به صورت زرین در میان نوار نوشته می شد. گاهی نیز سر سوره در داخل نقوش گیاهی دیده می شود.
جایگاه تذهیب در قرآن
تصویر_12

.
.
جایگاه تذهیب در قرآن
در قرآنهای ۳۰ قسمتی معمولاً عنوان هر بخش در قابی که در بالای صفحه ی آغازین متن قرار داشت، نوشته میشد، اما در برخی نمونه ها نخستین صفحه ی هر قسمت به تذهیب آراسته است . در واقع فن تذهیب در قرآن بیشتر در آستر بدرقه شناسنامه صفحه ی بسم الله صفحه ی فهرست و بخشهایی از سوره ی حمد به کار میرفته است و در باقی صفحات در حاشیه کار می شد. همین روند برای تذهیب امروزی هم صادق است. در قرآن های نفیس و ،خطی این تعدادی صفحات افتتاحیه و اختتامیه هستند که تذهیب می.شوند در باقی صفحات نیز نشان های در حاشیه ی صفحات به تذهیب آراسته شده اند.

.
.
هنر تذهیب معنوی ترین بخش نگارگری ایران
تذهیب هنری ایرانی اسلامی است که نقش های بدیع و زیبا درکتاب های تاریخی و مذهبی و قرآن ایجاد می کند معنوی ترین بخش نگارگری ایران است. هنر تذهیب را می توان مجموعه ای از نقش های بدیع و زیبا دانست که نقاشان برای هرچه زیباتر کردن کتاب های مذهبی، علمی، فرهنگی، تاریخی، دیوان اشعار،قرآن و جنگ های هنری قطعه های زیبای خط به کار می برند.

.
.
تفاوت تذهیب و نگارگری
هنر تذهیب در واقع یکی از شاخه های نگارگری ایرانی است که ویژگی های منحصربه فردی دارد. مشخصه های این هنر آن را به شاخه ای مجزا از نگارگری تبدیل کرده اند. اساس هنر تذهیب بر طراحی با خطوط منحنی استوار است و به شکل معمول از خطوط راست و شکسته در این هنر استفاده نمی شود.
طراحی سبک گل و مرغ از متداول ترین نمونه های تذهیب است. این نمونه از طراحی ها در تزیین انواع کتاب ها و تابلوهای خطاطی استفاده می شوند. این سبک خاص سبب یکسان دانستن هنرهای تذهیب و نگارگری برای بسیاری افراد شده است؛ اما در حقیقت تذهیب، پا را از طراحی فراتر می گذارد و در برخی نمونه ها به هنرهایی مانند خاتم کاری، کاشی کاری و حکاکی نزدیک می شود.
تصویر_15

.
.
تفاوت تذهیب و نگارگری
در بازه هایی از تاریخ، تزیین خطوط و کتاب های دست نویس توسط خود خطاط و نویسنده انجام می شد؛ اما به مرور زمان این وظیفه به دوش مذهبان افتاد که سبب استقلال بیشتر این هنر شد. به این ترتیب مذهبان صنفی مجزا از نگارگران به وجود آوردند و در طول زمان از این هنر به کسب درآمد پرداختند.
از دیگر تفاوت های هنر تذهیب با نگارگری می توان به ریزی خطوط طراحی در تذهیب نسبت به نگارگری اشاره کرد. برای رنگ آمیزی طرح های تذهیب از قلم موهای سر باریک استفاده می کنند. مهارت هنرمندان در این رشته در طول زمان با تکرار و تمرین فراوان به دست می آید.

.
.
پیشینه هنر تذهیب در ایران
پیشینه آذین و تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران، به دوره ساسانی می رسد. بعد از نفوذ اسلام در ایران، هنر تذهیب در اختیار حکومت های اسلامی و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامی» نام یافت. اگر چه زمانی این هنر از بالندگی فرو ماند، اما مجدداً پویایی خود را به دست آورد.

.
.
تذهیب دارای نقوش فراوانی است که در دوره های مختالف و بر اساس اینکه در چه کتابی به کار گرفته میشد نقوش خاصی مورد استفاده ی هنرمندان قرار میگرفت.به طور کلی نقوش تذهیب شامل نقوش زیر است:
1_ابرک2_اسلیمی3_تاج4_ترنج5_جدول6_ختایی7_حاشیه8_چنگ9_داغ10_سرترنج11_سرفصل12_سرلوح13_شرفه14_شمسه15_فرنگی16_فصالی17_کتیبه18_کمند19_گره20_لچک21_نشان22_نیم ترنج23_واگیره

.
.
طرح ترنج:
ترنج(تصویر_1) یکی از طرح های هنرهای تزیینی ایران است که معمولا در وسط نقش ها به شکلی مستقل قرار دارد.این طرح از ترکیب گل و طرح های اسلیمی ساخته میشود که بعضی اوقات به دو سر ترنج دو طرح قرینه ی کوچک تر به نام سرترنج میافزایند.نرنج به شکل های گوناگون و با نقش های مختلف طرح میشود و بیشتر هم در قالی بافی نقاشی و تذهیب به کار میرود.در تذهیب نسخ خطی اکثر استفاده از ترنج در پشت صفحه ی اول مصحف است.در تزیین قران ها ترنج را برای تزیین حاشیه ی صفحات و همچنین تقسیم اجزای قران نیز استفاده میکنند.
تصویر_1

.
.
طرح کتیبه:
کتیبه(تصویر_2) طرحی است تزیینی که در بالای صفحات آغازی.سر فصل های مختلف کتاب های داستان و یا شعر به کار برده میشود.در کتیبه ها توضیحی راجب به متن آورده شده در کتاب یا فصل میباشد.متن آن را اغلب به رنگ سفید مینویسند و اطراف آن را محرر کرده و با تذهیب می آرایند.
تصویر_2

.
.
طرح لچک:
لچک(تصویر_3) مربع کامل را گویند که از وسط به دونیم کرده باشند.لچکی را در گوشه های خطاطی شده و در حاشیه ی خطوط چلیپا نقاشی میکنند تا این خطوط زیباتر به نظر برسد.
تصویر_3

.
.
طرح شمسه:
طراحی شمسه(تصویر_4) در صفحه های نخستین کتاب های خطی نفیس و یا همراه با سرشمسه با هم یا به طور مستقل طرح و اجرا میشود. گاهی در صفحه های نخستین نسخه ها شمسه با چهارترنج طراحی می شود که در این صورت ترنج و لچک ترنج و یا شمسه و لچک ترنج نامیده میشود.

.
.
رنگ های مورد استفاده در نگارگری و تذهیب
رنگ های گیاهی: پوست گردو ، چای، برگ حنا و … که بیشتر برای رنگ کردن بوم و کاغذ به کار می روند.
رنگ های معدنی شامل: طلا، نقره، لاجورد، سرنج و برخی دیگر از اکسید فلزات.
رنگ های شیمیایی شامل: رنگ های روغنی، گواش و آبرنگ.
تصویر_14

.
.
تذهیب همچون نقاشی دارای مکاتب خاص خود است چنان که میتوان از مکتب های سلجوقی/بخارا/تیموری/صفوی و قاجارسخن گفت.هر مکتب برای خود شعبه های مختلفی دارد.برای مثال در مکتب تیموری شعبه های شیراز/تبریز/خراسان و….را میتوان مثال زد.در واقع رنگ ها و روش قرار گرفتن نقش ها در یک صفحه تذهیب و تنظیم نقش ها در مکتب های مختلف با یکدیگر متفاوت است.برای نمونه تذهیب در مکتب بخارا به آسانی از تذهیب در دیگر مکتب ها شناخته میشود.زیرا در مکتب بخارا از رنگ های زنگار/شنگرف/سرنج و سیاه استفاده میشده است.در صورتی که در مکتب های دیگر این رنگ ها به این ترتیب کاربرد نداشته است.
طرز تزیین و تذهیب قران ها در هر قرن متفاوت از قرون قبلی بوده است و همواره نقوش به سمت پیچیدگی و تنوع رفته اندتا قرن ششم نقوش به کار رفته بیشتر هندسی بوده اند.اما از قزن ششم روش تزیین با روش هایی که در دوره های قبل به کار برده شده اختلاف پیدا میکند به این معنی که تزیینات از حالت سادگی خارج شده و نقوش هندسی جای خود را به طرح های شاخ و برگدار میدهد.
(تصویر-3)

آغاز سده نهم هجری تا پایان سده یازدهم، در طول تاریخ ایران، مصادف با دوران حکومت دو سلسله قدرتمند تیموری و صفوی در این سرزمین بوده است.دو دوره درخشانی که در تاریخ فرهنگ و هنر ایران،پس از هجوم مغولان شکل می گیرند. سلاطین تیموری، همگی به ویژه بایسنقرمیرزا، حامیان هنر بودند. در دوره صفوی، گرچه با افت و خیزهایی در زمینه هنر برخورد می شود، اما دوره نخست و دوره شاه عباس صفوی از درخشان ترین دوره های هنری ایران محسوب می شود.
هنر در دوره تیموریان و صفویان (نهم تا یازدهم هجری قمری)

.
.
تصویر_3

.
.
تذهیب و کتاب آرایی تیموریان
پس از تسخیر ایران و بغداد توسط تیمور لنگ دئره ی جدید هنر کتاب آرایی در سال 782 ه.ق آغاز شد.علاقه ی تیمور باعث شد که پس از او نیز فرزندانش مانند بایسنقر میرزا و ابراهیم سلطان/دو سبک هنری هرات و شیراز در این دو شهر ایجاد کنند.ناصری(مورخ) درباره ی شیوه ب تذهیب تیموری میگوید:"نگارگران و مذهبان ایرانی از اواخر قرن 7 برای تذهیب کتاب های شعر و سایر آثاری که از تصویر پر میکردند/هنر تذهیب خاصی را پدید آوردند.این شیوه ی جدید در طول قرن نهم هجری تحت تاثیر تیموریان به تدریج جانشین شیوه ی مغولی تذهیب قران در عراق و ایران و تا حدودی در ترکیه شد.جلوه های این تاثیر را بیشتر از هر دست نویس دیگری در قران های خطی میتوان مشاهده کرد.این جایگزینی به نحوی بود که از سیر طبیعی امور انتظار میرود.یعنی تبدیل زیبای نقوش درشت نقش دارای شکوه و عظمت به زیبایی نقوش لطیف و ریز نقش دارای پیچیدگی و ظرافت.مورخان تذهیب دوران تیموری را مکتبی میداند که در هرات آغاز شد و از آنجا به فارس و عراق رفت.

.
.
در این دوره پیشرفت کتابت و خوشنویسی چندین برابر بیشتر از سایر هنرها بود. کمیت و کیفیت آثار تحریری به جا مانده از دوران تیموری که در موزه های دنیا وجود دارد، گواه بر این ادعاست که دوره تیموریان نقطه عروج خط و خوشنویسی به شمار میآید.(تصویر_4) در این دوره خوشنویسی و کتابت نوعی امتیاز به شمار میآمد و اغلب سالطین و شاهزادگان آن علاوه بر این که خود مشوق هنر کتاب نویسی بودند خود نیز از کاتبان قرآنی به حساب میآمدند که بزرگترین و مهمترین آن ها بایسنقر میرزا پسر شاهرخ ونوه تیمور گورکانی بود و از فنون کتابت، خط، تذهیب و نقاشی بهرهمند بود. امیرتیمور خود توجه خاص و علاقه وافری به هنر زیبانویسی داشت و خوشنویسان در دربار او بسیار عزیز و گرانقدر بودند. یکی از این خوشنویسان »سید عبدالقادر ابن سید عبدالوهاب« بود که خط ثلث مینوشت. او برای امیر تیمور قرآنی کتابت کرد که باید آن را از نظر خط و تذهیب از شاهکارهای هنری جهان و نفایس روزگار شمرد. این نسخه بینظیر هماکنون در جامع سلطان سلیم استانبول نگهداری میشود
تصویر_4

.
.
پیشرفت و تکامل فنون کتابت قرآن و متعلقات آن، در دوره تیموری اتفاقی آنی و تصادفی نبود. بلکه این جهش هنری در زمینه کتابت به مرور زمان و با تکیه بر هنر دوستی تیموری توسط نوادگان و شاهزادگان و فرزندان تیمور صورت پذیرفت. سلطان بایسنقر فرزند ولیعهد تیمور یکی از این افراد بود. بیشک یکی از دلایل مهم برتری کتابت علی الخصوص کتابت قرآن در دوره تیموری، انتخاب یکی از خوشنویسان به نام میرزا جعفر تبریزی معروف به جعفر بایسنقری(تصویر_5) به ریاست کتابخانه سلطنتی بوده است. حجم کار، سلیقه عالی و دقت نظر و پروردگی خط خطاطان، سابقه دیرینه خطاطی، بوجود آمدن تحول در سلیقهها، ایجاد کتابخانه های متعدد و نیاز به کتابت و خطاطی موجب شهرت خطاطان و خلق آثار نفیس دوره تیموری شده است.
تصویر_5

.
.
شیوه ی تزیین کتب در دوره ی تیموری بی ارتباط با دوره های قبل از خود نبوده است و مکاتب دربار های مختلف از قبیل بغداد تبریز و شیراز هر کدام در ایجاد سبک خاص این دوره موثر بوده اند.هر چند که شیوه ی تزیین این دوره ویژگی خاصی دارد که آن را از دوره های قبل از خود متمایز میکند اما با این حال میتوان در این دوره سبک های مختلفی را تشخیص داد که عمده ترین آن یکی سبک هرات در دوره ی حکومت شاهرخ و بایسنقر است که شیوه ای خاص دارد و در بیشتر نسخ های ساخته شده هرات رعایت شده و دیگری سبک شیراز است که تحت حکومت اسکندر سلطان و البته متاثر از دوره خاندان های ایرانی نظیر آل مظفر شکل گرفت و پس از آن تا دوره ی ابراهیم میرزا به تدریج به تکامل رسید.با توجه به این که هرات و شیراز در زمان بایسنقر و ابراهیم میرزا دو مرکز مهم کتاب سازی بوده اند پس از این شیوه ها کلیه ی دربارهایی را که در حکومت تیموری بوده اند را متاثر از خود ساخته اند.

.
.
در مورد آرایش صفحات قرانها در این دوره باید گفت:کل صفحات در این دوره یکپارچه بوده و ترکیب بندی با ریتم یکنواخت دارند که تعادل و توازن را در آنان برقرار میسازد.سر لوح ها دو صفحه ی آغاز و دیباچه ی معمولا رایج هستند و کل صفحه را در بر میگیرند.در نسخه های مجلل این دوره به صورت مبدوج به کار میرود.یعنی شکل سرلوح در دو صفحه ی مقابل هم عینا تکرار میشود.سر لوح ها متقارن اند و اکثرا دو قسمت کتیبه ای در بالا و پایین وجود دارد که فضای منفی بین آن ها جهت نوشتن متن استفاده میشود.در قران ها اکثر این فضایی منفی به اندازه فضای مثبت با تذهیب تعیین میشوند.سرلوحه هایی که در صفحات دیگر قران دیده میشوند کوچک تر و کم حجم تر اند و تنها برای نشان دادن ابتدای سوره ها به کار میرود و گاها شمسه ای کوچک به کنار آن وصل است.(تصویر_6)
تصویر_6

.
.
شاهنامه بایسنقری
شاهنامه بایسُنقُری‎، نسخه کهن نگاره دار شاهنامه فردوسی از سده نهم هجری است که از دید کتاب آرایی و ارزش های هنری از اهمیت فراوانی برخوردار است. این کتاب ارزشمند و نفیس، ۲۲ نگارگری به سبک هرات دارد و در سال ۸۳۳ قمری (۸۰۹ (خورشیدی) خورشیدی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی) تهیه شده است. این اثر که در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می شود، در سال ۱۳۸۶ در برنامه حافظه جهانی یونسکو به عنوانی نشانی از سوی ایران ثبت شد.
نسخه کنونی شاهنامه بایسنقری را امیرنظام گروسی، به کتابخانه کاخ موزه گلستان هدیه کرده است و این شاهنامه بیش از ۱۱۰ سال است که در کتابخانه نگهداری می شود. این نسخه باارزش و نفیس در برخی از نمایشگاه های مهم جهانی نمایش داده شده است.
تصویر_7

.
.
تذهیب و کتاب آرایی صفویان
نزدیک به ده سال طول کشید تا اسماعیل صفوی توانست حوزه ی سلطنت خود را گسترش داده و از تبریز به مرکز و جنوب برساند.او هنرمندان بسیاری را از هرات به پایتخت جدید منتقل کرد و نسخ نفیس دوره ی تیموری را به کتابخانه ی دربار صفویه آورد.شاه اسماعیل اول را مردی هنردوست و ادب پرور میدانندکه همواره اهل هنر را عزیز میداشته.در سراسر قرون نهم و دهم هجری قمری شهر شیراز یکی از مراکز اصلی تدوین کتب دست نویس به شمار می آید.برخی از آثاری که در شیراز کتابت شده از نظر کیفیت و سبک و سیاق با نمونه های متعلق به قزوین و تبریز برابری میکند.تعدادی از قران های شیراز احتمالا به سفارش دربار تهیه شده اگرچه بر هیچ یک از آن ها گواهی یا نوشته ای حاوی نام سفارش دهنده یافت نمیشود.(تصویر_7)
تصویر-8

.
.
در دوران صفوی تحولات زیادی در کتاب ارایی ایجاد شد.برای مثال سبک هرات در این دوران دچار تحولات عمده ای شد ار جمله گرایش و تمایل نقوش اسلیمی به هرچه ظریف تر و باریک تر شدن را میتوان ذکر کرد در نسخ هرات اوایل دوره ی تیموری ساقه ها حجم دار و مشخص اند.اما در این دوره به صورت خطوط مویین نازک بدون حجم در می آیند که در هم تافتگی و پرکاری آن ها بسیار زیاد است.از دیگر نوآوری ها میتوان به استفاده از گل های ریز چند پر با رنگ های سفید قرمز و صورتی اشاره کرد که در بین اسلیمی ها به کار برده میشوند.در حالی که در سبک هرات تیموری این گل ها اغلب به صورت ریسه هایی در حاشیه دیده میشوند.استفاده از یک مثلث تزیینی که به آن لچک گفته میشود و برروری نوار بیرونی کتیبه و به سمت بیرون قاب جدول اشاره دارد.(تصویر_8)
تصویر_9

.
.
شاهنامه طهماسبی یا شاهنامه شاه طهماسب نسخه ای گرانبها از شاهنامه فردوسی است که از روزگار سده ۱۰ (قمری) است. شاهنامه شاه طهماسب شامل ۲۵۸ برگه نگارگری از افسانه ها، اساطیر و داستان های شاهنامه است که با سامانه و منظومه حماسی و پهلوانی در یک هزار و ۲۰۰ صفحه و بدست برجسته ترین نقاشان و نگارگران و خوش نویسان روزگار صفوی در تبریز و به خط نستعلیق فراهم شده است. قیمت یک برگ نگارگری این اثر ۱۳٫۸ میلیون دلار (سال ۲۰۱۹) است و در جمع ده متن هنری گرانقیمت جهان قرار دارد.
روزشمار آغاز شاهنامه طهماسبی به دوره سلطنت شاه اسماعیل اول، موسس دودمان صفوی، شاید بشود به سال ۹۲۸ هـ. ق – که به دو سال پیش از مرگ شاه اسماعیل صفوی (۹۳۰ هـ. ق) بازمی گردد.
شاهنامه تهماسبی
تصویر-10

.
.
تیموریان از عناصر هندسی کمتری استفاده میکردند و برای ترنج سوره هم اهمیتی قائل نبودند و از آن خیلی استفاده نمیکردند و کم کم آن را حذف کردند.اما صفویان برای طرح های هندسی و به خصوص ترنج سوره اهمیت زیادی قائل بودند و بر خلاف گذشتگان خود از آن ها استفاده ی زیادی میکردند.در این دوره دیگری خبری از صفحات پرکار مغولی خبری نبود.اگرچه گاهی صفحه ی اول قرآن را بسیار می آراستند اما در کل ساده گرا و هندسی گرا تر از دوره ی تیموری بودند.(تصویر_9)
بررسی تفاوت تذهیب تیموریان و صفویان
تصویر_11

.
.
بررسی تذهیب های قرآنی عصر تیموری و ویژگی های آنها
تصویر_13

.
.
کلام آخر
با وجود اینکه تعداد تذهیب کاران محدود است، ولی همین تعداد کم با تسلط کافی و مهارت و خلاقیت توانسته اند با متحول ساختن و نوآوری های چشمگیری که از خود بروز داده اند، با در تبلیغ فرهنگ اسلامی و قرآنی، کارهای بسیار نفیس و بی نظیری ارائه دهند که در قرآن هایی که اخیراً چاپ می شود می توان آنها را دید.

6- Bahrolfonun.com
5-شریفی.سمیه/بررسی سیرتذهیب قرآن در دوره تیموری،صفوی و قاجار/1397
4_امیرراشد.سولماز/بررسی تطبیقی تذهیب آثار ادبی دوره تیموری و صفوی/1395
.
.
فهرست منابع
2_غفوری فر.فاطمه/هنر تذهیب زینت بخش قرآن ها/1396
1_آزادبخت.مجید/تاریخ هنر ایران
3_
Ensani.ir