تاج محل روایت ساخت یک عاشقانه هندی
تاج محل از پرآوازه ترین بناهای جهان و آرامگاه زیبا و باشکوهی است که در کنار رود یامونا، نزدیکی شهر آگرا و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی پایتخت هندوستان واقع شده است و یکی از عجایب هفتگانه دنیا به شمار می رود. تاج محل در سال ۱۹۸۳ در لیست میراث جهانی یونسکو با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» به ثبت رسید. در سال ۱۹۹۶ سازمان «دیده بان بناهای یادمانی جهان»، تاج محل را در فهرست یکصد بنای تاریخی جهان که در معرض خطرند، قرار داد.
بر اساس کتاب نقش فارسی بر احجار هند، این بنا به دستور شاه جهان، پنجمین پادشاه گورکانی هند به خاطر یادبود همسر ایرانی اش بنام ارجمند بانو( یا ممتاز محل) که در سفری جنگی به هنگام وضع حمل، فوت کرد بنا شده است. شاه جهان به سبب علاقه به ممتازمحل و نیز وصیت خود او، بر آن شد تا زیباترین مقبره را برای او بسازد. ساخت تاج محل در ۱۶۳۲ آغاز و بنای مقبره در ۱۶۴۳ کامل شد؛
ساختمان های اطراف و باغ تاج محل پنج سال بعد تکمیل شدند.
خود شاه جهان نیز بعدتر در همان جا به خاک سپرده شد.
روایتی عاشقانه، انگیزه ساخت تاج محل
در نسخه ای خطی در موزه بریتانیا، فردی به نام عیسی، معمار تاج محل ذکر گردیده و ادعا شده است که وی به دعوت موسس سلسله تیموری هند، به هند رفته بوده است؛ در حالی که تاج محل یکصد سال پس از سفر عیسی به هند ساخته شده است.
درباره معمار یا معماران تاج محل روایت های زیادی وجود دارد
در نسخه خطی دیگری، از کسانی چون استاد عیسی شیرازی به عنوان نقشه نویس (طراح)، امانت خان شیرازی به عنوان طُغرانویس (کتیبه نویس) و محمد حنیف قندهاری به عنوان امیرعمارت (ناظر) نام برده شده است.
در نسخه خطی دیگری در موزه بریتانیا به نام دو تن از معماران، استاد حمید و استاد احمد لاهوری که به فرمان شاه جهان به ساختن لال قلعه و مسجد جامع دهلی پرداختند، اشاره شده است.
از سوی دیگر یک معمار لاهوری به نام لطف اللّه بن احمد که ظاهراً پسر همین استاد احمد لاهوری بوده، در اشعاری ساخت این دو بنا و نیز تاج محل را به پدرش نسبت داده است. اگر ادعای او را درست بدانیم، می توانیم بنای تاج محل را به احمد لاهوری نسبت دهیم.
برخی نیز با استناد به این که شاه جهان در جوانی طرح چند بنای بزرگ را ریخته بوده است، او را معمار مجموعه تاج محل پنداشته اند اما اگر چنین بود، نویسندگان کتاب های شاه جهان نامه و بادشاه نامه که طراحی شاه جهان را برای چند ساختمان کم اهمیت بتفصیل نقل کرده اند، از ذکر نام او برای معماری این شاهکار هنری چشم پوشی نمی کردند.
اما طبق مستندات معتبر، معماری این ساختمان ترکیبی از معماری ایرانی و معماری گورکانی است و در ساخت آن ۲۰٬۰۰۰ هنرمند به رهبری معمار ایرانی، احمد لاهوری و برادرش حمید لاهوری شرکت داشته اند. در برخی متون نیز از عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس، نام برده شده است که گویا خوشنویسی کتیبه های در و دیوارهای تاج محل به امانت خان واگذار شده بوده است.
آغاز ساخت تاج محل سال ۱۶۳۲ میلادی (۱۰۴۲ خورشیدی) بوده و در سال ۱۶۴۷ میلادی (۱۰۵۷ خورشیدی) تکمیل شده است.
برای ساخت این بنا در زمان خود ۳۲ میلیون روپیه هزینه شده است.
این مبلغ امروزه برابر با ۵۲ میلیارد روپیه هند و ۸۲۷ میلیون دلار آمریکاست.
این اثر، از موفقیت ساختمان های دودمان تیمور و گورکانی، از جمله مقبره تیمور در سمرقند، آرامگاه همایون، مقبره اعتمادالدوله و مسجد جامع دهلی در دهلی ریشه گرفته بود. با وجود بنای اکثر بخش های ساختمان های گورکانی بر ماسه سنگ سرخ، شاه جهان درخواست استفاده از سنگ مرمر سفید تزیین شده با گوهرسنگ داشت.
معماری و طراحی
سازه اصلی، یک مکعب چندطبقه ساخته شده با زاویه هایی برش خورده است که یک ساختمان هشت ضلعی نامتقارن ایجاد کرده است.
هر کدام از اضلاع چهارگانه طویل این بنا تقریباً ۵۵ متر طول دارد.
هر یک از اضلاع دارای یک پیش طاق بزرگ یا قوسی به شکل طاق همراه با دو بالکن قوسی مشابه در طرفین آن است.
سازه اصلی
زیباترین ویژگی تاج محل، گنبد مرمری آن است که مقبره را می پوشاند. این گنبد تقریباً ۳۵ متر ارتفاع دارد که از لحاظ اندازه، مشابه بنای اصلی است. به دلیل شکل خاص، این گنبد اغلب از نوع گنبد پیازی یا گواوایی شناخته می شود. بالای گنبد با طرح لاله مردابی تزیین شده است. چهار چتری گنبدی شکل کوچک تر و با معماری گنبد پیازی هم در گوشه های گنبد قرار گرفته که آن را برجسته تر می کند. گنبد نیز کمی نامتقارن است.
گنبد
گلدسته ها جلب توجه بصری ارتفاع گنبد را بیشتر می کنند. نقش مایه لاله مردابی روی چتری ها و گلدسته ها تکرار شده است.
گنبد و چتری ها با میله های تزیینی طلاکاری شده همراهند که با نقوش تزیینی ایرانی و هندی ترکیب شده است
میله تزیینی اصلی گنبد از طلا ساخته شده بود، اما در اوایل قرن نوزدهم میلادی با یک نمونه برنزی طلاکاری شده جایگزین شد.
این بخش از گنبد، نمونه ای از ادغام عناصر تزیینی سنتی ایرانی و هندی است. یک ماه روی میله قرار دارد که یکی از نقش مایه های معمول اسلامی است و دو سر آن به سمت بهشت اشاره می کند.
مناره ها هم، که هر کدام حدود ۴۰ متر ارتفاع دارند، از سنگ مرمر ساخته شده اند. این مناره ها کاربردی بوده و برای استفاده موذن ها به جهت فراخواندن مسلمانان به نماز ساخته شده اند. هر مناره به سه طبقه تقسیم شده و در هر طبقه، یک بالکن وجود دارد. بر فراز هر مناره، یک چتری قرار گرفته است. این چتری ها طرحی مشابه چتری های مقبره دارند.
تزیینات بیرونی تاج محل از بهترین معماری های گورکانی به شمار می روند. عناصر تزیینی با انجام نقاشی، گچ بری و حکاکی یا کوبیدگی سنگ ایجاد شده اند. همانند هنر اسلامی، که از به کاربردن انسان انگاری امتناع می کند، عناصر تزیینی تاج محل هم صرفاً از خوش نویسی، طرح های انتزاعی یا نقش مایه های به شکل گیاه به وجود آمده اند. در سراسر مجموعه، سوره هایی از قرآن به چشم می خورد که برخی عناصر تزیینی را تشکیل می دهند. پژوهش های اخیر نشان می دهد که امانت خان شیرازی سوره ها را انتخاب کرده است.
تزیینات بیرونی
خوش نویسی ورودی بزرگ تاج محل در سال ۱۶۰۹ توسط خوش نویسی با نام عبدالحق به وجود آمده است. شاه جهان به دلیل مهارت های خیره کننده امانت خان، این لقب را به او داد. در نزدیکی خطوط قرآن در پایه ناحیه داخلی گنبد، کتیبه ای دیده می شود که عبارت «نوشته شده توسط بنده ناچیز، امانت خان شیرازی» روی آن به چشم می خورد. بخش های زیادی از خوش نویسی ها با خط ثلث واضح از جنس یشم یا مرمر سیاه نوشته شده و روی زمینه مرمر سفید نصب شده است. اندازه نوشته زمینه های بالاتر، اندکی بزرگ تر است تا در هنگام نگاه از زاویه پایین، کژی نوشته ها کمتر به چشم آید.
خوش نویسی
تالار داخلی تاج محل تزییناتی فراتر از عناصر سنتی تزیینی دارد. خاتم کاری ها از گوهرسنگ های نیمه ارزشمند و ارزشمند تشکیل شده اند. تالار درونی به شکل هشت ضلعی بوده و طراحی آن، قابلیت ورود از طرف هر ضلع را فراهم می کند؛ با این وجود، فقط در جنوبی، که به باغ باز می شود، مورداستفاده قرار می گیرد. دیوارهای داخلی حدود ۲۵ متر ارتفاع داشته و با یک گنبد داخلی تزیین شده با نقش مایه خورشید پوشیده شده اند.
تزیینات داخلی
پنجره بیرونی هر بالکن دارای طرح های پیچیده از جنس مرمر است. علاوه بر نور واردشده از پنجره ها، نور از فضاهای موجود در سقف که در گوشه ها با چتری پوشیده شده اند هم وارد می شود. جالی هشت ضلعی شکل که گور نمادین را احاطه می کند از هشت صفحه مرمرین تشکیل شده که سوراخ کاری های پیچیده ای روی آن انجام شده است. دیگر سطوح با سنگ های نیمه ارزشمند تزیین شده و طرح های انگور، میوه و گل ها را ایجاد کرده است. هر دیوار تالار با پنل های حجاری شده، خاتم کاری های پیچیده گوهرین و پنل های دارای خوش نویسی تزیین شده است. تزیینات این دیوارها تا حدودی مشابه عناصر طراحی به کاررفته در سطح خارجی مجموعه است.
مقبره مرکز مجموعه تاج محل است. این قسمت، یک سازه بزرگ از جنس مرمر سفید است که روی یک پایه قرار داشته و دارای یک بنای متقارن همراه با یک ایوان است که با گنبدی پوشیده شده است. همچون اکثر مقبره های گورکانی، عناصر پایه ای بنا ریشه در فرهنگ فارسی دارند. چهار مناره در اطراف مقبره وجود داشته که هر یک در یکی از گوشه های پایه قرار دارد. تالار اصلی محل قرارگیری تابوت دان جعلی ممتاز محل و شاه جهان است و قبرهای حقیقی در طبقه پایین تر از آن قرار گرفته اند.
مقبره
در سنت اسلامی، قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزیین شده ممنوع است. با توجه به همین موضوع، جسد ممتاز و شاه جهان در زیرزمین تالار دفن شد و چهره هایشان به سمت راست، به سمت مکه، قرار گرفت. گور نمادین ممتاز محل دقیقاً در مرکز تالار داخلی و روی پایه ای مرمرین به ابعاد ۱٫۵ در ۲٫۵ متر قرار گرفته است. پایه و گور به دقت با الماس های ارزشمند و نیمه ارزشمند تزیین شده است. کتیبه های خوش نویسی روی گور به شناساندن و تحسین ممتاز می پردازند. درپوش گور یک لوزی مستطیل شکل برآمده است.
گور نمادین شاه جهان کنار گور نمادین ممتاز و در سمت غربی قرار گرفته است. گور نمادین او بزرگ تر از گور همسرش است؛ اما از عنا
بصر مشابهی تشکیل شده و شامل تابوت و پایه ای است که با گوهر و خوش نویسی هایی که او را معرفی می کنند، تزیین شده است.
بر روی مقبره او مجسمه ای با یک محفظه خودکار قرار دارد.
محفظه خودکار و لوح نوشتاری، نمادهای سنتی مراسم خاکسپاری گورکانی هستند که به ترتیب برای تزیین تابوت مردان و زنان به کار می روند. ۹۹ نام خدا روی کتیبه های سطوح کناری مقبره حقیقی ممتاز محل خوش نویسی شده اند. مقبره شاه جهان دارای یک خوش نویسی با مضمون «در بیست وشش ماه رجب در سال ۱۰۷۶ هجری او از این جهان به تالار ضیافت ابدیت سفر کرد» است.
مجموعه تاج محل در یک باغ گورکانی مربع شکل به طول ۳۰۰ متر قرار دارد. این باغ دارای مسیرهایی است که هر یک از چهار قسمت باغ را به شانزده باغچه تقسیم می کنند. در فاصله بین مقبره و دروازه و در مرکز باغ، یک مخزن مرمرین آب قرار گرفته و یک استخر بازتاب برای بازتاب تصویر مقبره در جهت شمالی جنوبی آن قرار گرفته است. این مخزن مرمرین، حوض کوثر نامیده می شود.
ردیف هایی از درخت در باغ وجود دارد که هر درخت با نام های رایج و علمی خود نام گذاری شده است.علاوه بر این، آب نماهایی هم در باغ قرار دارد. معماری چهارباغ توسط بابر، نخستین امپراتور گورکانی، به هند وارد شده است. این نوع معماری از باغ ایرانی ریشه گرفته است.
باغ
اکثر چارباغ های گورکانی به شکل مستطیل بوده و یک مقبره یا اقامتگاه در مرکز آن ها وجود دارد. باغ تاج محل در عنصر اصلی با این نوع معماری تفاوت دارد؛ چرا که در پایان باغ قرار گرفته است. گزارش های اولیه از باغ، بیان گر وفور گیاهان، از جمله رزهای فراوان، نرگس و درختان میوه، در آن است. با کاهش قدرت امپراتوری گورکانی، تاج محل و باغ های آن هم دچار تغییر و افت شد. تا پایان قرن نوزدهم میلادی، امپراتوری بریتانیا بیش از سه پنجم هند را کنترل می کرد و مدیریت تاج محل را به دست گرفته بود. این امپراتوری منظره تاج محل را تغییر داد؛ به گونه ای که به چمن کاری های رسمی لندن شباهت یافته بود.
مجموعه تاج محل از سه طرف با دیوارهای ماسه سنگی سرخ رنگ احاطه شده و ضلع مجاور رود یامونا فاقد دیوار است. بیرون دیوارها چندین مقبره، از جمله مقبره دیگر همسران شاه جهان، قرار گرفته است و مقبره بزرگ تری هم متعلق به خدمتکار موردعلاقه ممتاز محل است.
دیگر بناها
دروازه اصلی سازه ای بزرگ است که بیشتر قسمت هایش از مرمر ساخته شده و یادآور معماری گورکانی است. طاق های دروازه، همان طرح طاق های مقبره را داشته و قوس های پیش طاق دارای خوش نویسی های مقبره هستند. سقف ها و دیوارهای طاق دار با طرح های هندسی باجزئیات کار شده و مشابه نقش های موجود روی دیگر بناهای ماسه سنگی مجموعه است.
در انتهای مجموعه، دو ساختمان بزرگ ماسه سنگی سرخ رنگ قرار گرفته که معکوس یکدیگر هستند و رو به دو طرف مقبره قرار گرفته اند. سطح پشتی دو ساختمان، موازی با دیوارهای غربی و شرقی است. بنای غربی یک مسجد است. بنای دیگر، جواب نام دارد و گمان می رود که برای تعادل در معماری ساخته شده باشد، هرچند احتمال استفاده از آن به عنوان مهمانخانه هم داده شده است. تفاوت های بین دو ساختمان شامل عدم وجود محراب در جواب و طراحی هندسی کف آن است. پوشش کف مسجد از ۵۶۹ طرح سجاده از جنس مرمر سیاه تشکیل شده است. طراحی کلی مسجد شامل تالاری طویل است که با سه گنبد پوشیده شده و از این لحاظ، مشابه دیگر مساجد ساخته شده توسط شاه جهان، از جمله مسجد جامع دهلی، است.
در نخستین سال های اتمام بنای تاج محل، مناطق اطراف به صورت شهری بزرگ و منظم به نام ممتازآباد درآمد که اکنون به تجانجی مشهور است. در آمد بازارها و کاروانسراها به انضمام در آمد سی روستا در حومه آگره، به فرمان شاه جهان برای نگهداری و تعمیر مقبره وقف شده است.
پس از ساخت، بنای تاج محل خیلی زود در هند مورد توجه و تقلید قرار گرفت.
مقبره بی بی رابعه دورانی (همسر اورنگ زیب) در اورنگ آباد دکن و بنای تاج در حسین آباد لکهنو و مزار صفدر جنگ در دهلی ازجمله آثاری هستند که به تقلید از تاج محل ساخته شده اند، اما هیچ کدام نتوانستند با آن برابری کنند
تاج محل مقبره ای مقدّس به شمار نمی رود، اما وجود برخی علایم و نمادهای مورد تقدیس در باورهای سنّتی و معتقدات مذهبی در طراحی و ساختمان تاج محل، سبب شده است که بسیاری از محققان از برخی جنبه های آن تفاسیر تقدیس گرایانه بکنند: با عنایت به کتیبه های قرآنی، که عمدتاً درباره بهشت و قیامت است، باغ و درختان آن را تمثیل جاودانگی و حیات دانسته و با الگویی ملکوتی (بهشت) انطباق داده اند. دروازه اصلی مجموعه را نماد مدخلی دانسته اند که پیامبر اکرم در معراج از طریق آن وارد بهشت شد؛ حوض مرمرین مرتفع وسط باغ را نماد حوض کوثر و چهار نهر چهار سوی آن را نماد چهار نهر جاری در بهشت شمرده اند؛ عمارت مزار را با گنبدهای پیازی اش نماد عرش دانسته اند که خداوند در روز رستاخیز بر آن به داوری می نشیند.
بهره گیری از عناصر چهار بخشی را نیز نمی توان در این مجموعه نادیده گرفت؛ تشکیل مجموعه از چهار قسمت اصلی، چهار منار اطراف مزار، چهار منار پیرامون مسجد و مهمانخانه، چهار گنبدِ اطراف گنبد اصلی، چهار ایوان اصلی، نمونه های بارز این کاربردند.
همچنین تشکیل بناهای اصلی داخل مزار از هشت ضلعی ها را می توان نمادی از درهای هشت گانه بهشت دانست.
عرض چهل ذراعی هر یک از چهار خیابان اصلیِ باغ می تواند یادآور عدد مقدّس چهل باشد.
حتی، مزار تاج محل را نماد آتش پنداشته اند که نزد هندوان و برخی مذاهب محترم است.
بنای تاج محل اوج معماری دوره شاه جهان و در واقع اوج معماری آرامگاهی گورکانیان هند است. معماری گورکانی هند خود از ترکیب عناصری ناهمگن از معماری ماوراءالنهر، تیموری، هند، ایرانی و حتی اروپایی تکوین یافته است. با اینهمه نقش عنصر ایرانی در این مجموعه بسیار برجسته تر می نماید تا آن جا که برخی مدعی شده اند این مجموعه که مظهر تمدن مغولی هند و معروفترین بنای سبک مغولی شمرده شده است، دارای اختصاصات بناهای سبک مغولی نیست و باید آن را معرف سبک معماری ایرانیِ هند خواند.
پایان
دانشنامه ویکیپدیا برگرفته از منابع زیر:
میرعبدالرزاق اورنگ آبادی ، مآثرالامراء
تیتوس بورکهارت ، هنر اسلامی : زبان و بیان ، ترجمه مسعود رجب نیا آلکساندر پاپادوپولو، معماری اسلامی ، ترجمه حشمت جزنی محمدعبداللّه چغتائی ، «تاج محّل »، هنرومردم ، ترجمه مسعود رجب نیا،
محمدهاشم خافی خان نظام الملکی ، منتخب اللباب ، ج ۱، چاپ کبیرالدین احمد و غلام قادر حسین سلطان زاده ، تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل : آرامگاه بانوی ایرانی تبار مهدی غروی ، «تاج محل »، هنرومردم ، دوره جدید،
اباکخ ، معماری هند در دوره گورکانیان ، ترجمه حسین سلطان زاده محمدصالح کنبو، عمل صالح ، الموسوم به شاه جهان نامه ، ترتیب و تحشیه غلام یزدانی ، چاپ وحید قریشی هرمان گوئتس ، «ایران و هندوستان پس از فتوحات محمود»، در میراث ایران ، زیرنظر ا. ج . آربری ، ترجمه احمد بیرشک … ( و دیگران ) عبدالحمید لاهوری ، بادشاهنامه ، چاپ کبیرالدین احمد و عبدالرحیم متعلقین
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج محل»
منابع
وبسایت لحظات
وبسایت ویکی فقه
وبسایت عصر ایران