بررسی علل و نحوه پیدایش حاشیه نشینی
مقدمه
یکی از بزرگترین دستاوردهای بشر ساختن شهر است. شکل شهر همواره شاخص بیرحم درجه تمدن بشری بوده و خواهد بود. در واقع این مجموع تصمیمات مردم ساکن شهر است که شکل شهر را تعیین میکند.
پیدایش انقلاب صنعتی در نیمه دوم قرن نوزدهم و عوامل نشات گرفته از آن همچون تمرکز صنعت و تجارت، نابرابری در تقسیم کار و توزیع ناعادلانه درآمد از سویی و مهاجرت روستاییان به شهر ها به علت کمبود خدمات ، بیکاری و از این قبیل از سوی دیگر منجر به افزایش جمعیت شهر ها و بویژه شهر های بزرگ و ایجاد کلان شهر ها شده است.
در چنین شرایطی ساکنان محدوده اقتصادی شهر که دچا رفقر ، بیکاری و بی سوادی می باشند، جذب نظام اجتماعی – اقتصادی شهر شده و در حاشیه شهر به صورت غیر رسمی اسکان می یابند و منجر به بروز پدیده حاشیه نشینی می شوند.
حاشیه نشین کیست؟
حاشیه نشین به مفهوم کلی به کسی گفته میشود که در شهر سکونت دارد ولی به علل گوناگون نتوانسته است جذب نظام اقتصادی و اجتماعی شهر شود و از خدمات شهری استفاده کند.
حاشیه های درون شهری
حاشیه های درون شهری که عموما در بخشهای قدیمی تر شهر دیده می شوند ، آن قسمت از شهر می باشند که در گذشته وضعیت مطلوب و سامان یافته ای داشته ولی به تدریج شرایط آن نامناسب شده و ساکنان آن به نقاط بهتر و جدیدی از شهر رفته و درآن جا سکنی گزیده اند.
حاشیه پیرامون شهر ها
این سکونتگاه ها ازآن حیث به عنوان حاشیه نشین شناخته شدند که اغلب در پیرامون نقاط شهری و یا در اراضی نامناسب که در معرض انواع تهدیدهای طبیعی می توانست قرار گیرد یا از حیث مالکیت وضعیت مبهمی داشتند ، شروع به توسعه کردند.
اسکان غیر قانونی (عدوانی )
سکونتگاه غیر قانونی (عدوانی) را می توان به عنوان یک منطقه مسکونی تعریف کرد که بدون مطالبه قانونی برای دریافت زمین و یا اجاره از سوی مقامات مربوطه برای ساختن خانه توسعه یافته است.
زاغه های غیرقانونی معمولا در حاشیه شهرها ظاهر می شوند.
دلایل ظهور پدیده حاشیه نشینی
شکل گیری و توسعه سکونتگاه های غیر قانونی تابعی از عوامل داخلی و خارجی است. از عوامل داخلی می توان به مواردی مانند فقدان ممر عایدی تضمین شده و دیگر مسائل مالی ، شغل های روزمزد با دستمزد کم که در بسیاری موارد موقت و نیمه دائم است. ، اشاره نمود .
دلایل خارجی نیزمواردی مانند: مهاجرت ، قیمت بالای زمین و مسکن ، بی توجهی دولت نسبت به رسیدگی به وضعیت این مناطق ، استاندارد های بالای مسکن قابل قبول ، ضوابط و مقررات ، طرح های پیچیده وموانع نهادی و سازمانی را شامل می شوند.
تاریخچه حاشیه نشینی در ایران
توسعه شهری در ایران در فاصله سال های 1340-1320 مبنتی بر رشد مهاجرت روستایی بوده و دو قطب مرفه نشین شهری و فقیرنشین در این دوره خودنمایی می کند.
در سال 1351، به دلیل اصلاحات ارضی و همچنین عدم کارائی اقتصاد کشاورزی روستاها، موج مهاجرت های گسترده ای به شهرهای بزرگ رخ داد که به نمود یافتن زیست حاشیه ای منجر شد. مطابق با برآوردهایی که توسط مرکز مطالعات و تحقیقات معماری شهرسازی ایران، صورت پذیرفت ، 67 شهر کوچک و بزرگ کشور در 16 استان در سال 1380 ، با پدیده حاشیه نشینی مواجه هستند، در این محدوده ها که بیش از دو میلیون نفر ساکن هستند، تراکم جمعیت مناطق حاشیه نشین به طورمتوسط حدود 200 نفر در هکتار است همچنین ، جمعیت حاشیه نشینی در 10 شهر بزرگ ایران نظیر تهران، مشهد، شیراز، اهواز حدود 5/3 میلیون نفر تخمین زده شد که اکنون قطعاً بسیار بیشتر از این رقم است.
نتایج و اثرات حاشیه نشینی
1. رواج مشاغل کاذب و غیر رسمی و فقرمفرط اقتصادی درمیان مهاجران حاشیه نشین ، سبب وضع نامطلوب اسکان آنان ، ساختمان های بی قواره و کوچه های درهم و نامناسب شده است .
2. سطح نازل آموزش و پرورش و سواد در حاشیه شهرهای ایران و عدم تخصیص بودجه متناسب برای امر آموزش و پرورش دراین نقاط جدای از آنکه باعث کم سواد شدن حاشیه نشینان شده است، موجب گردیده تا فرآیند جامعه پذیری socialization، درمیان کودکان و نوجوانان حاشیه نشین فرآیندی ناقص و عقیم باشد. نقصانی که در رشد بالای انحرافات جامعوی و ناهنجاری های اخلاقی نمود می یابد.
روش های مقابله با پدیده حاشیه نشینی
1. تغییر موقعیت ساکنان زاغه ها و مناطق فقیر نشین مرکز شهر
2. پاک کردن منطقه از زاغه ها و بازسازی و توسعه مجدد آن
3. بهسازی محله های فقیر شهری
بهسازی محله های فقیر نشین ، موفق ترین روش
چرا در میان برنامه های مقابله با فقر شهری ، بیشترین توجه به پروژه های بهسازی محله های فقیر متمرکز شده است؟
بررسی های انجام شده در این زمینه ، به افزایش تقاضا و حمایت از طرح های بهسازی محله های فقیر شهر تاکید می کند. امروزه بخش های غیردولتی همکاری موثرتر با دولت به عمل می آورند و جوامع فقیر نیز از نظر رشد سیاسی به حدی رسیده اند که تمایل به پرداخت هزینه برای بهبود بخشیدن سرویس های اساسی را داشته باشند.
فقدان خدمات پایه شهری – که به سرعت در حال افزایش است – و افزایش تراکم شهری باعث گردیده که سلامت و امنیت عمومی جامعه به مخاطره افتد. بدین لحاظ برنامه های بهسازی شهری بیشترین اولویت را یافته اند.
علل حاشیه نشینی در قلعه وکیل آباد
اکثر افرادی که در این محله زندگی می کنند مهاجرینی هستند که از سراسر شهر های استان و حتی کشور افغانستان به این نقطه آمده اند که علت آن هم ارزان بودن میزان اجاره بها یا خرید زمین بوده است. این مهاجرتها عمدتا به سبب آفات طبیعی ( سیل ، زلزله ، خشکسالی) و فقر مالی و کسب شغل صورت گرفته است.
بررسی علل مهاجرت به مشهد از دیدگاه مهاجرین نشان داد که بیکاری در مبدا ، کسب درآمد و مشکلات زندگی عمده ترین دلایل مهاجرت محسوب شده است.
ویژگی های جمعیتی
محدوده مورد مطالعه در سال 1375 جمعیتی در حدود995 نفر را دارا بوده است. با گذشت زمان و با توجه به توسعه شهر و به دنبال آن رشد جمعیت ، جمعیت محدوده مورد مطالعه در سال 1385 به حدود 4744 نفر رسیده است.
عوامل اصلی رشد جمعیت در این محدوده :
1. پایین بودن قیمت زمین ، که باعث هجوم قشر کم درآمد برای اسکان به این محدوده شده است.
2. مهاجران روستایی و شهرستانی که برای کار به شهر مشهد آمده اند.
بررسی کاربری اراضی
در این منطقه با کمبود کاربری های خدماتی به خصوص فضای سبز و کاربری بهداشتی و درمانی روبه رو هستیم.همچنین فضای فرهنگی و مذهبی به یک مسجد محدود می شود. تنها کاربری درمانی موجود نیز یک داروخانه می باشد و ساکنین در مواقع نیازجهت امور درمانی به دیگر نقاط شهر مراجعه می کنند.
وضعیت امکانات بهداشتی و دفع زباله
وضعیت اقتصادی
بر اساس مشاهدات به عمل آمده از این منطقه ، مردم این محله از قشر مستضعف (آسیب پذیر) می باشند که سطح زندگی بسیارپایینی دارند . زیرا جمعیت نسبتا زیاد و کمی درآمد ، این افراد را در مقابل مشکلات اقتصادی آسیب پذیر ساخته است.
ویژگی های اجتماعی و فرهنگی ساکنین قلعه وکیل آباد
ساکنان بخشهای وسیعی از منطقه از حداقل فضاها و نهادهای ضروری نیز برخوردار نیستند. این امر سبب شده، فضای حیاتی حاکم بر آن از شور و رونق کافی برخوردار نباشد و ساکنان از نظر روانی احساس کنند در خارج از مشهد زندگی میکنند. از دیگر ویژگی های محله وکیل آباد پایین بودن منزلت شغلی شاغلان خانوارهای این اجتماع شهری است.
بررسی ابعاد و مساحت قطعات – نحوه جرم گذاری و سطح اشغال
در قلعه وکیل آباد از لحاظ مساحت و تفکیک قطعات زمین ، الگوی منظم و خاصی وجود ندارد. به طوریکه مساحت زمین ها از 500 – 50 مترمربع متغییر است.
الگوی جرم گذاری نیز نظم و ضابطه مشخصی ندارد و بنا در ضلع شمال، جنوب ، شرق و غرب زمین قرار گرفته است.
تیپ مساکن و نوع مصالح به کار رفته در منطقه
بررسی و تعیین حجم عبور و مرور در خیابانها
محدوده مورد مطالعه به دلیل دوری از مراکز اصلی جمعیتی ، خدماتی و نبود مراکز جاذب سفر و همچنین وجود زمین های بایر از حجم عبور و مرور پایین برخوردار است.
بطوریکه در خیابانهای جمع و پخش کننده و دسترسی ها ، حجم عبور و مروربسیار پایین می باشد و حرکت وسایط نقلیه در خیابانها بیشتر محدود به اتومبیل ساکنین محل میشود.
وضعیت معابر و کوچه ها
بررسی موقعیت و حجم پارکینگ ها
در محدوده مورد مطالعه هیچ گونه پارکینگ دولتی و یا خصوصی وجود ندارد و وضعیت پارک وسائل نقلیه به صورت پارک های حاشیه ای می باشد . لیکن به دلیل نبود کاربری های جاذب سفر در محدوده و همچنین پایین بودن حجم عبور و مرور وسایط نقلیه این امر مشکلی را ایجاد نکرده است. اما با توجه به رشد و توسعه این محدوده در سالهای اخیر به نظر میرسد این مسئله در آینده مشکلات عمده ای بوجود آورد.
نتیجه گیری
تحولات اقتصادی و اجتماعی در گسترش و ایجاد پدیده حاشیه نشینی بسیار موثر بوده است. لذا به منظور کنترل و در صورت امکان حذف این پدیده باید به ایجاد تعادل فضایی ( اقتصادی ، اجتماعی ، کالبدی ) در سطح مناطق دست یازید و ارائه برنامه های توسعه را متناسب با توان ها و امکانات موجود آنها تدوین نمود. با استفاده از روش توانمند سازی، بهره جستن از اعتبارات جهانی، تخصیص بخشی از اعتبارات ملی به این مهم، جلوگیری از مهاجرت بی رویه از طریق عمران و آبادانی روستاها، در مهارکردن این پدیده شهری نشینی ،بازنگری طرحهای جامع و تفصیلی شهری، به منظور پیش بینی فضاهای مناسب برای تولید مسکن کوچک، مقاوم و ارزان قیمت برای زوجهای جوان، خانواده های کم درآمد و… برای اقشار آسیب پذیر باید خانه ای کوچک ولی مقاوم و مجهزساخته شود .
طرح مشارکت محله : بازسازی و نوسازی بافت قلعه وکیل آباد – مدیر طرح : شرکت سرمایه گذاری توسعه گردشگری خراسان
منابع و مآخذ
سکونتگاه های غیر رسمی و روند توسعه ناپایدار در دومین کلان شهر مذهبی جهان ( مشهد- ایران) ، مقاله تحقیقاتی ، شهرداری مشهد ، علی اصغر پیله ور
تازه های آمار ، مرکز آمار ایران ، سازمان برنامه و بودجه
حاشیه نشینی ، انتشارات دانشگاه شیراز ، شماره 162 ، سعید زاهد زاهدانی
حاشیه نشینان شهری ، دانشگاه ادبیات و علوم انسانی تبریز ، شماره 17 ، حسین شکوئی
تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری در ایران ، انتشارات دانشگاهی علم و صنعت ، ناصر مشهدی زاده دهاقانی
طرح راهبردی ساماندهی حاشیه شهر مشهد ، مهدی میر فندرسکی
اسکان غیر رسمی و بهسازی محله های فقیرنشین شهری ، ماهنامه شهرداری ها ، شماره 45 ، مریم هادیزاده
حاشیه نشینی و راهکارهای ساماندهی آن در حهان ، شهرداری مشهد ، مریم هادیزاده