جلسه اول
اعمال یداوی و جراحیهای صغیر
(فصد، سل و بتر)
تعریف فصد:
فصد استفراغی است کلی که در آن اخلاط اربعه به طریق تفریق اتصال معتدل عروق، در اثر نیشتر خارج می گردند.
دلائل برتری فصد بر سایر استفراغات :
1.فصد امری اختیاری است و در هر زمان و از هر رگ یا عضو خاص و به هر مقدار که لازم باشد می توانند خارج نمایند. 2.میزان اخلاط خارج شده بر حسب ضرورت قابل تغییر است. 3.چون فصد قابل کنترل و اختیاری است به راحتی می توان آن را قطع کرد.
چه کسانی شایسته خروج خون می باشند؟
کسانیکه مبتلا به امراض دمویه باشند که در این صورت اخراج خون واجب و ضروری است.
کسانیکه مستعد و آماده بروز امراض دمویه به دلیل کثرت و یا تغییر خون باشند.
کسانیکه از ترس ایجاد مرض و آفتی عظیم بدون کثرت خون و تغییر آن فصد می شوند.
اندیکاسیون نسبی فصد :
در غیر از 3 گروه بالا در بقیه افراد اخراج خون ضروری نیست مگر هنگام ایجاد بعضی از بیماریها از جمله صرع و سکته و خناق و رمد و ذات الجنب و اختناق رحم و….. .
کنتراندیکاسیون فصد :
سوء مزاج سرد
در سرزمینهای خیلی سرد
درد شدید
بعد از جماع
بعد از حمام محلل
افراد لاغر کم خون
در سنین کهنسالی
سن کمتر از چهارده سال
افراد چاق شحمی (متخلخل-پف آلود)
سفید پوستان و زرد پوستان کم خون
در بیماریهای مزمن و طول کشیده
در حالت سیری معده از غذا و یا روده ها از فضولات
کسانیکه فم معده ذکی الحس و یا ضعیف دارند و یا افزایش صفرا در فم معده دارند
در مسمومیتها یا گزش حیوانات سمی
چه کسانی باید قبل از فصد منضج دریافت کنند:
اندیکاسیون لزوم فصد در مرحله انحطاط بیماری (وقتی که بیماری رو به بهبود است):
ماده بیماری خون نباشد ولی با وجود این، غلبه خون نیز وجود دارد به حدیکه ترس از ضرر باشد.
ماده مرض خون باشد و با تطفیه و تسکین آن بیماری از شدت افتد اما چون ماده مرض باقی است ترس از عود مجدد وجود دارد.
اندیکاسیون فصد وسیع :
ماده غلیظ و لزج باشد.
ماده غلیظ و سوداوی باشد.
جهت استظهار خون (نمونه برداری جهت تشخیص نوع و رنگ و قوام آن)
اندیکاسیون فصد ضیق :
هنگامی که هدف خروج ماده باشد در مریضی که غلبه دم ندارد (قلیل الامتلاء)
در افراد لاغر و حامله
کسانیکه عروق باریک دارند
در فصل گرما
کسانیکه احتمال بروز غش دارند
جهت بند آوردن خونریزی در مریضی که خونریزی حاد دارد (اماله ماده)
خصوصیات فصدی که هدف از آن بند آوردن خونریزی باشد :
در هر مرتبه تکرار، از دفعه قبل خون کمتری باید گرفته شود.
در اینگونه فصدها باید ابتدا خون کمی گرفته و چند ثانیه خون را با انگشت بند آورده و سپس رها کرد
این فصد باید بسیار تنگ باشد زیرا مقصود اماله ماده است نه تنقیه آن.
احکام تثنیه فصد :
تثنیه فصد یعنی تکرار فصد از یک موضع. برای این کار باید رگ را در طول و روی مفصل به صورت وسیع گشود تا حرکت مفصل مانع از التیام محل فصد شود، با این وجود اگر قرار باشد تکرار بعد از چند روز صورت بگیرد برای جلوگیری از بسته شدن رگ، پارچه را با روغن زیتون و نمک آغشته و تا نموده روی محل فصد می گذارند و می بندند تا زخم جوش نخورد زیرا روغن زیتون مانع از به هم رسیدن دو لبه زخم و نمک مانع عفونت می شود.
اندیکاسیون تاخیر در تثنیه فصد:
وقتی بنیه مریض تحمل گرفتن خون یکباره را ندارد.
ماده ای که باید خارج شود هنوز نضج کامل نیافته باشد.
ماده ای که باید خارج گردد در اندام دوری باشد که نتوان آن را فصد کرد.
خون فاسد بسیار و خون صالح کم باشد.
انتخاب نوع برش در ورید:
در ورید اگر برش روی مفصل باشد به دلیل حرکت مفصل، برش طولی دیرتر از برش مورب و برش مورب دیرتر از عرضی التیام می یابد. اما اگر در محلی غیرمفصلی یا نزدیک آن با شد برعکس است.
انتخاب نوع برش در شریان:
اگر تثنیه فصد با فاصله زمان کوتاه منظور باشد برش عرضی و اگر زمان طولانی تر ولی در همان روز باشد مورب و اگر به دفعات و با فاصله بیشتر باشد برش طولی بهتر است زیرا برش عرضی زودتر التیام یافته و بعد مورب و بعد طولی است و این در مورد برش روی شریان است زیرا اکثر الیاف شریان در عرض آن واقع است پس در برش طولی بدلیل پارگی الیاف بیشتر دیرتر التیام می یابد. همچنین شریان هنگام ضربان به صورت عرضی گشاد می شود و این باعث بازشدن لبه های زخم و دیر التیام یافتن برش طولی می شود.
اندیکاسیون فصد در شب :
1. مجانین
2. کسانیکه وسواس دارند.
زمان فصد:
فصد یا اختیاری است یا اضطراری. فصد اضطراری در هر وقت که احتیاج شد بدون تاخیر باید فصد کرد حتی در نیمه شب. اما بهترین زمان فصد اختیاری، روزهای15 تا 27 ماه قمری هنگام ظهر یک ساعت بعد از غذا می باشد.
بهترین زمان فصد در زمستان روزی است که در آن باد و باران نباشد (طوفان نباشد) و اگر ضرورت شدید وجود داشت روزی که در آن باد جنوبی می وزد بهتر از باد شمالی است زیرا باد جنوبی به نسبت گرمتر است و در فصل تابستان نیز بهترین زمان اعتدال هواست تا طبیعت بدن آرام و بدون تشویش باشد و در صورت ضرورت در تابستان، باد شمالی که باعث خنک و مرطوب شدن هوا می شود بهتر است.
قوانین کلی فصد :
روزی که مرض در حرکت و ماده آن در ثوران (جوشش) باشد در آن روز فصد و استفراغ ممنوع است.
در بیماریهای مزمن و دارای بحران محتاج به فصد، باید سعی شود که فصد انجام نگیرد.
در کسی که هر ساله عادت به فصد دارد (بعید العهد بفصد) در فصل زمستان، نشانه غلبه خون حادث شود میتوان او را فصد کرد به شرط آنکه خون کم بگیرند.
در موارد حبس طبیعت (یبوست و خشکی بدن) و قولنج غیرورمی اجتناب از فصد لازم است ولی در قولنج ورمی جز فصد چاره و علاجی نیست.
زنان حامله و حایض را حتی المقدور نباید فصد کرد مگر ضرورت قوی وجود داشته باشد.
اندیکاسیون فصد در زنان حامله :
زوال آفت بالفعل یعنی وقتی بیماری جدی دمویه ایجاد شده باشد و بدون فصد قابل درمان نباشد و اگر فصد ننمایند جان مادر در خطر افتد.
جهت ایمنی مادر یا نوزاد از حدوث بیماریهای دمویه به شرط اینکه با امتحان و تجربه یقین حاصل شده باشد اگر فصد انجام شود بعد از زایمان مادر و جنین هر دو سالمتر خواهند بود.
هر گاه علائم امتلاء ظاهر شود باید دید که امتلاء از خون است یا اخلاط بلغمی نیمه خام.
در سوداوی مزاجان که سودا در مزاج ایشان غالب باشد باید ابتدا فصد کرد و سپس منضج و مسهل داد.
هرگاه در مریضی که نیاز به فصد دارد اخلاط فاسد مخلوط با صفرا باشد باید دید که بیماری به علت افزایش کمیت است یا تغییر در کیفیت آن؟
هر گاه خون در بدن شخصی مایل به عضو خاصی باشد که سبب بیماری گردد و فصد لازم باشد باید اخراج خون اندک اندک و به دفعات صورت گیرد (تثنیه فصد)
هرگاه خون در بدن به مقدار کم فاسد شود باید فصد نمود اما با خونگیری کم و بعد از آن با غذاهای لطیف و محمود تقویت نموده و صبر کرده و دوباره همان فصد را باز کنند.
هر گاه با وجود ضعف بدن به سبب تب و یا اخلاط پست احتیاج به فصد شد باید فصد تثنیه و به دفعات انجام شود تا خروج ماده با مراعات قوت بدن باشد.
اگر در فصد خون زیاد گرفته شود گرمی خون باقی مانده و چون رطوبت کم شود صفرا به حرکت آمده و اجزای لطیف خون به صفرا تبدیل می گردند و بعد از چنین فصدی زبان خشک می شود.
احکام فصد بر حسب انواع تب (حمی) :
در تب با التهاب شدید و در ابتدای تب غیرحاده و در ایام دور آنها باید از فصد اجتناب کرد.
درحمی یوم و حمی سونوخس به دلیل امتلاء بدن از خون فصد جایز است ولی باید خون کم گرفت.
در تب همراه با تشنج خشک یا مرطوب فصد جایز نیست مگر در غلبه خون.
در تبهایی که همراه با لرز قوی باشند فصد جایز نیست چون لرز دلیل بر عفونت سرد مانند بلغم و سودا می باشد.
هر گاه در بیمار تبدار، فصد ضروری نباشد و مانعی نیز برای فصد مثل غلبه صفرا و یا بلغم وجود نداشته باشد بهتر است که فصد کنند و خون کمی بگیرند تا طبیعت قوت گرفته و بتواند ماده مرض را دفع کند.
نکاتی که باید قبل و بعد از فصد به آن توجه شود:
حمام
خوردن و آشامیدن زیاد
حرکات نفسانی و بدنی شدید
خواب
ورزش
وسائلی که هنگام فصد باید مهیا باشد :
انواع تیغ فصد به تعداد بیشتر از نیاز
پر یا چوبی که برای قی آوردن باشد
دواءالمسک و اقراص المسک یا پادزهر معدنی
پشم خرگوش و دواءالصبر و کندر
عروق قابل فصد در سر و گردن و حلق :
عرق جبهه
فایده فصد آن: رفع سنگینی سر و چشم و سردرد مزمن و بیماریهای سر است.
عروق یافوخ
فایده فصد آن: برای بیماریهای شقیقه و قروح سر مفید است.
عرق الصدغین
عرق الماقین
فایده فصد آن: دفع سردرد و ورم مزمن ملتحمه.
عروق خلف گوش
فایده فصد آن: در ابتدای بیماری کاتاراکت و قروح گوش و پشت سر مفید است و مانع از رسیدن بخارات معده به سر می شود.
عروق وداجین
فایده فصد آن: در ابتدای جذام، خناق، تنگی نفس و آسم گرم و گرفتگی صدا و پنومونی و سرگیجه ای که منشاء آن اجتماع فضولات در وداجین باشد مفید است.
عرق ارنبه
فایده فصد آن: در درمان بیماریهای پوستی کلف و تیرگی پوست صورت و بینی، پولیپ و خارش بینی موثر است.
عرق تحت الخشاء
فایده فصد آن: درمان سیاهی رفتن چشم هنگام برخاستن از جا که به خاطر بخارات لطیف که در سر وجود دارد می باشد مفید است.
چهار رگ
فایده فصد آن: در رفع بیماریهای کام و آفت دهان و لثه و ورم و ترک لب موثر است.
عرق باطن ذقن
عرق تحت لسان
فایده فصد آن: در رفع لکنت زبان ناشی از کثرت خون و ورمهای حلق وآفت دهان و سلعه نافع است.
عرق عنفقه
فایده فصد آن: فصد آن رفع بوی بد دهان می کند.
عرق لبه
فایده فصد آن: در رفع امراض فم معده مفید است.
عرق المنخرین
فایده فصد آن: در استخراج رطوبت و خون از چشم مفید است شاید در بیماری اهوه نیز مفید باشد.
عروق قابل فصد شکم :
وریدی که بر کبد واقع است و فصد آن امراض کبد را رفع می کند.
وریدی که بر طحال واقع است و فصد آن امراض طحال را رفع می کند.
وریدهای قابل فصد در دست :
قیفال(سفالیک)
فایده فصد قیفال: فصد آن مخصوص اخراج خون از سر و گردن است و در بیماریهای مغز و چشم و حلق آن را می گشایند.
اکحل
فایده فصد اکحل: فصد آن تنقیه کل بدن بوده و در همه بیماریهای فراگیر و غلبه خون آن را می گشایند.
باسلیق (بازیلیک)
فایده فصد باسلیق: اخراج خون از کبد و طحال و ریه و رانها و ساقها و پا و…. می باشد و در کل، تنقیه کل بدن به جز سر و گردن می باشد.
حبل الذراع
فایده فصد آن: شیخ الرئیس و قدمای دیگر آن را از قیفال و فصد آن را نیز در حکم فصد قیفال دانسته اند و صاحب ذخیره و بعضی از متاخرین آن را از باسلیق و فصد آن را نیز در حکم فصد با سلیق می دانند و بعضی از اطباء نیز به این عقیده اند رگی که وجود یا عدم وجود آن مورد اختلاف است فصد کردن آن چه ضرورتی دارد.
ابطی
اسیلم
فایده فصد اسیلم: فصد اسیلم راست برای دردهای کبد و ریه و دیافراگم راست و فصد اسیلم چپ برای بیماریهای قلب و ریه و دیافراگم چپ و طحال مفید است به شرطیکه منشاء این دردها از کبد نباشد که در غیر این صورت فصد اسیلم راست مفیدتر است.
عروق قابل فصد پا :
ورید صافن
فایده فصد آن: استفراغ خون از اعضاء زیر کبد بوده و باعث کشیده شدن ماده از بالاتنه به پائین می شود و به همین دلیل در امراض دمویه مغز آنرا مفید دانسته اند.
عروق خلف عرقوب
عرق النساء
فایده فصد آن: در بیماری سیاتیک ( بیماری عرق النساء) مفیدتر از فصد صافن و در بقیه بیماریهای مشابه صافن است.
مابض
فایده فصد آن: فصد آن مثل فصد صافن بوده ولی در ادرار طمث ( هیپرمنوره) و دردهای مقعد و بواسیر مفیدتر از صافن بوده همچنین جهت درد احشا و کمر و رمد سودمند است. در امراض سوداوی و امراضی که در اثر حرکت مواد به سوی سر ایجاد شده اند مفید می باشد.
دلائل عدم انجام فصد شریان:
شریان ضربان و جهندگی دارند پس احتمال عدم التیام و خونریزی وجود دارد.
بیماریهایی که محتاج به فصد شریان باشند کمتر روی می دهند.
شریان دیر التیام می یابد پس ممکن است پوست روی آن ترمیم یافته و خون به زیر جلد رفته و باعث ابورسما شود.
در شریان روح بیشتر از خون وجود دارد پس ضعف در اثر خروج خون شریانی بیشتر است.
به دلیل اتصال بیشتر شریان با قلب، روح حیوانی در آن بیشتر بوده و احتمال ضعف قلب بیشتر است.
شریانهای قابل فصد سر:
شریانهای پشت گوش
شریانهای بنا گوش
شریانهای قابل فصد در دست:
در پشت دست راست بین انگشت سبابه و اشاره شریانی واقع است که فصد آن جهت دردهای مزمن کبد و دیافراگم بسیار عجیب الاثر می باشد.
شریانی مایلتر از شریان اول که به سوی کف دست میل می کند.
بتر: در لغت به معنی قطع عرضی در عصب یا عروق است.
پوست بالای شریان را به صورت طولی شکافته تا شریان ظاهر گردد و با صناره از زیر شریان رفته و آن را بالا کشیده و از دو طرف شریان، به فاصله سه انگشت با نخ ابریشمی محکمی می بندند و از وسط، آن را با قیچی تیزی بریده و داروهای بند آورنده خون بر آن می پاشند.
سل:
در سل مثل بتر، پوست را بریده و شریان را پیدا می کنند و می بینند که نازک است یا کلفت؟ اگر نازک بود با صناره آن را برداشته و از دو طرف به اندازه سه انگشت بسته قطع نمایند. سپس داروهای بند آورنده خون مثل پشم خرگوش و دواءالکندر بر آن بپاشند و با مرهم های التیام بخش جراحت را ببندند. اگر شریان کلفت بود اول آن را فصد کرده و خون از آن بگیرند. سپس دو طرف آن را با نخ ابریشم به فاصله سه انگشت بسته و از وسط قطع نمایند و زود داروهای بندآورنده خون بر آن بپاشند. بعضی سل را مختص به این دانسته اند که شریان را با سلاله منقطع نمایند.
کتابهای تخصصی فصد:
رساله ای در طریقه فصد و اوقات آن- مبشر بن فاتک، ابو الوفا
کتاب فصد – ابو ماهر موسی بن یوسف بن سیار (طبیب ایرانی عصر آل بویه)
مقاله در فصد – ابن یوسف بن سیار شیرازی مکنی به ابوماهر
کتاب فصد و حجامت – یوحنا بن ماسویه مکنی به ابو زکریا
کتاب الفصد – جالینوس
کتاب الفصد – قسطا
فی الفصد – اثر محمد بن زکریای رازی