مهاجرت ، حاشیه نشینی و امنیت اجتماعی شهرها

چکیده مقاله
مهاجرت و حاشیه نشینی دو پدیده به ظاهر متفاوت می باشند که برآیند یک عامل مشترک بوده و نتایج و تبعات مشابهی هم بخصوص برای شهرها بدنبال دارد.
مهاجرت که خود نتیجه ی نابرابری های مکانی و بی عدالتی های منطقه ای می باشد، به دلیل ویژگی های خاص مهاجران و علل مهاجرتشان پیامدهای منفی متعددی برای شهرها و روستاها بدنبال دارد که از جمله ی آنها ظهور و گسترش پدیده ی حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ می باشد.
حاشیه نشینان به علت فقر شدید و همه جانبه ( اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و…) و اعتراض نسبت به وضع موجود و ابراز وجود در شهرها ، اقدام به فعالیت هایی می نمایند که موجب سلب آسایش شهروندان و امنیت شهرها می گردد.
این موضوع در شهر مشهد از شدت بیشتری برخوردار بوده و مشکلات زیادی را هم ایجاد نموده است. سرقت های متعدد ، آدم ربایی و آدم کشی، قاچاق مواد مخدر ، شرارت ، تجمعات خیابانی و… از جمله ی این معضلات هستند.
آنچه مسلم است بدون توجه به علل مهاجرت روستاییان و سکنه ی شهرهای کوچک به شهر های بزرگی مانند مشهد، مبارزه با معلول و تلاش برای ساماندهی حاشیه نشینی نتایج ملموس و چندانی نخواهد داشت.
مقدمه :
مهاجرت بی رویه به شهرها و گسترش حاشیه نشینی در قرن گذشته و قرن اخیر از معضلات مهم شهرهای بزرگ جهان، بخصوص در کشورهای در حال توسعه می باشد، که پیامدهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی متعددی به دنبال داشته است.
این دو پدیده جمعیتی و شهری اگر در راستای هم قرار گیرند و به هم پیوند بخورند، قطعاً مشکلات و پیامدهای منفی مضاعفی را برای یک جامعه بخصوص شهرهای بزرگ به دنبال خواهند داشت.
از آنجایی که علل حاشیه نشینی رانمی توان خارج از چارچوب علل مهاجرت ـ بخصوص مهاجرت روستا به شهر ـ بررسی کرد، می بایستی آنها را به طور توامان مطالعه نمود. چرا که از یک طرف عوامل دافعه (Pushfactors) در روستا موجب تخلیه این واحدهای جمعیتی و مولد می گردد و از طرف دیگر عوامل جاذبه (Pull factors) آنها را به سوی شهرها کشانده و سربار جامعه شهری می نماید.
برای بررسی نقش این فرآیند در مسائل شهری و بخصوص امنیت اجتماعی شهرها لازم است دلایل مهاجرت، تیپ مهاجران و خصوصیات آنها و همچنین وضعیت مناطق حاشیه نشین شهرها و ساکنان آنها مورد توجه قرار گیرند. چرا که بخش اعظم بزهکاری ها، جرم های مشهود و نامشهود و جنایاتی که در این کانونهای جمعیتی اتفاق می افتد و یا ساکنان آنها در سطح جامعه مرتکب می شوند، ناشی از ساختار فیزیکی، فرهنگی، جمعیتی و اقتصادی این نواحی و ساکنان آنها می باشد.
حاشیه نشینان دارای وضعیت اجتماعی و اقتصادی نامناسبی بوده و بندرت جذب ساختارهای مدرن شهری می شوند. برداشت ها و روحیات خود آنها، نحوه برخورد و رفتار شهروندان دیگر با آنها، عدم توجه مسئولان سیاسی و خدماتی شهرها به آنها، موجبات ایجاد روحیه ی عصیان ورزی و حس انتقام در آنها شده که خود را به صورت رفتارهای نابهنجار و مشکل آفرین بروز می دهد.
بررسی نظریات مربوط به پاتولوژی شهری ( آسیب شناسی شهری ) و اکولوژی جرایم شهری و خشونت ها و ناآرامیهای شهری و انطباق آنها بر حاشیه ی شهر مشهد مبین ارتباط مستقیم بین ویژگیهای مهاجر و حاشیه نشین با بزهکاری و کاهش ضریب امنیتی شهرها می باشد.
مهاجرت:
" مهاجرت جابجایی بین دو واحد جغرافیایی یا به عبارت دیگر ترک یک سرزمین و اسکان در سرزمین دیگر است."(1)
حرکات مکانی جمعیت یا مهاجرت یعنی " تغییر محل اقامت معمولی از یک نقطه جغرافیایی به نقطه دیگر" (2) که می توان آن را از نقطه نظرات مختلف تقسیم بندی نمود مانند: فاصله مبدا تا مقصد، طول مدت اقامت در محل جدید، عبور از مرزها و …
از نظر عبور از مرزها مهاجرت ها یا " بین المللی " و یا " داخلی " هستند، که هرکدام به نوعی می تواند زمینه ساز مشکلاتی در مقصد باشد. در این بین هجوم آوارگان کشورهای مجاور ـ مانند آوارگان افغانی ـ و مهاجرت روستا به شهر در داخل یک کشور مشکلات و تبعات بیشتری دارند.
مهاجرت به عنوان یک پدیده اجتماعی می تواند نشانه ی پویایی و تحول جامعه باشد و موجب ترقی و پیشرفت شود، همانطور که پیرمن عقیده دارد که: " هجرت روستایی نه تنها انحطاط آور نیست بلکه مترقی نیز هست".(3)اما مهاجرت های بی رویه و بدون برنامه که نتیجه ی اجرای سیساست های غلط دولت ها و نابرابری های شدید مکانی می باشد، اثرات مخربی بر پیکر روستاها و شهرها وارد آورده و فضاهای جغرافیایی را از حرکت و پویایی باز می دارد.(4)
علل مهاجرت روستا به شهر:
برای هر حرکت که منجر به مهاجرت و در نهایت سبب حاشیه نشینی می شود می توان عوامل مختلفی را ذکر نمود که در بین آنها دو عامل اساسی " دفع کننده" و " جذب کننده" اهمیت بیشتری دارند. (لوئیس ـ 1982)
مایکل تودارو تصمیم به مهاجرت از روستا به شهر را تابع دو متغیر اصلی "جذب و دفع" می داند:
1- تفاوت فاحش درآمد شهر و روستا(دافعه)
2- احتمال دستیابی به نوعی اشتغال در شهر(جاذبه)
به نظر تودارو یک روستایی در برابر امکان بیکاری در شهر و یا روستا، بیکاری در شهر را برمی گزیند چرا که چشم انداز آینده شهر روشن تر از روستا می باشد.(5)
صاحب نظران رشته های مختلف، علت های زیادی را برای این فرایند شوم برشمرده اند که همه ی آنها به نوعی مکمل همدیگر بوده و تنها زوایای ناخوشایند از بین رفتن تدریجی روستاها را به تصویر می کشد. انگیزه های اقتصادی، فرهنگی، روانی و عاطفی، طبیعی، اداری، سیاسی و حکومتی، جهانی و غیره که به برخی اشاره خواهد شد.
نظریات اقتصادی مهاجرت بیشتر بر تفاوت شاخص های اقتصادی مانند سطح درآمد، اشتغال، تفاوتهای مکانی و… تاکید دارند.
از دیدگاه اکولوژیکی و در تحلیل اکولوژیکی ـ جغرافیایی مهاجرت، عوامل اکولوژیکی روستا (آب و خاک و…) و موضع جغرافیایی روستا موثر می باشند که حتی بر عوامل اقتصادی هم تاثیر زیادی دارند.(6)
نظریه وابستگی، مهاجرت را امری اجباری می داند که بر اساس عدم توسعه یک محیط نسبت به محیط دیگر و وابستگی بخش غیر سرمایه داری به سرمایه داری بوجود می آید. مهاجرت از یک طرف معلول توسعه ی نابرابر و از طرف دیگر عامل گسترش و تعمیق آن می باشد. این نظریه مهاجرت روستا به شهر را نتیجه ی نابرابری های ساختی و مکانی بین بخشهای جامعه می دانند.(7)
متاسفانه رشد وابسته و ناموزون اقتصاد کشور ایران در دهه های گذشته، در قالب نظام " مرکز ـ پیرامون " و سیاستهای نادرست اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی که متاسفانه تا به امروز هم با تفاوتهایی ادامه دارد، موجب رشد قطبهای شهری به قیمت افول مناطق روستایی شده است. این روند نامعقول منجر به عدم تعادل بین مناطق کشور بخصوص شهرها و روستاها شده است. بروز جنگ و نابسامانی های اوایل پیروزی انقلاب این نابرابری ها را تشدید نموده و موجب جابجایی و انتقال منابع اقتصادی و نیروی انسانی از نواحی محروم به نواحی برخوردار، بصورت مهاجرت های فصلی، کوتاه مدت و دائم شده است.(8)
خروج نیروهای جوان و فعال در گروههای سنی 29ـ20 سال از روستاها در نتیجه ی این روند نابرابر، موجب تشدید عقب ماندگی مناطق مهاجرفرست شده است. (9)
مهمترین علل مهاجرت را به طور اختصار می توان اینگونه بیان نمود :
1- علل اقتصادی :
درآمد کم، اختلاف درآمد بین شهر و روستا، عدم تضمین و ثبات درآمدها، نوسان قیمت محصولات کشاورزی، کمبود زمین، بیکاری و نبود فرصت های شغلی، وجود فرصت های اشتغال بیشتر در شهرها، علاقه به صیانت نفس، سیاست های نادرست اشتغال، مسکن و قیمت گذاری مواد غذایی و….
علاقه به صیانت نفس و حفظ بقاء در سرشت هر موجود زنده ای از جمله انسان نهفته است. اگر انسان در شرایطی قرار گرفت که از مایحتاج اولیه محروم ماند، طبیعی است که برای نجات از آن کوشش به خرج می دهد.(10)
در حقیقت آن ها از مرگ به سوی فقر و از فقر به سوی مرگ پناه می برند.
در مطالعات نگارنده در بخش مرکزی شهرستان بیرجند، 66% مهاجرین روستایی و 75% ساکنان روستاهای مطالعه شده، عوامل اقتصادی را از مهمترین دلایل مهاجرت و ترک روستا برشمرده اند.(11)
2- علل طبیعی :
محدودیت ها و مشکلات طبیعی بطور مستقیم یا غیرمستقم موجب دفع جمعیت از روستاها می شود و شاید بتوان به جرات ادعا نمود، بسیاری از عوامل دیگر بخصوص عوامل اقتصادی مهاجرت، ریشه در عوامل طبیعی دارند.
مخاطراتی از قبیل: سیل، زلزله، بهمن، خشکسالی و محدودیت هایی مانند کم آبی و افت سطح آبهای زیرزمینی، شورشدن آبها، حرکت ماسه های روان، فرسایش خاک، سرمازدگی محصولات و…، که متاسفانه بیشتر این مشکلات طبیعی به دلیل عدم برنامه ریزی و مدیریت صحیح منابع و رفتارهای طبیعی مشکلات زیادی را برای روستانشینان ایجاد می نماید، بطوری که پس از هر حادثه ای مانند سیل یا زلزله و خشکسالی خانواده های زیادی به سوی مقصدی نامعلوم و سرنوشتی مجهول در شهرها حرکت می کنند.
3- علل اجتماعی و فرهنگی :
علاقه به تحصیل و بخصوص در سطوح عالی، تحصیل فرزندان، ازدواج، روابط خویشاوندی، جاذبه های فرهنگی و هنری در شهرها، احساس حقارت و سرخوردگی به دلیل روستایی بودن، رشد سریع جمعیت و عدم تناسب آن با فرصتهای شغلی در روستا، برنامه های دولت و نیازهای اداری، تمایل به زندگی بهتر و رفاه بیشتر، خدمت سربازی، کمبود امکانات آموزشی و فرهنگی مانند مدرسه و کتابخانه و … از جمله ی این عوامل هستند.
علاقه به سوادآموزی و ادامه ی تحصیلات توسط نوجوانان روستایی از یک طرف و نبود امکانات تحصیلی کافی در روستاها در مقاطع مختلف تحصیلی از سوی دیگر، خیل عظیمی از دانش آموزان را راهی شهر نموده و آرام آرام جذب شهر و جاذبه های فریبنده و یا واقعی آن می نماید.- مهاجرتی که در بیشتر موارد از سوی والدین آنها هم همراهی می شود ـ و این سرآغاز یک مهاجرت خاموش و بی سر و صدای نسل جوان روستا و سازندگان فردای آن می باشد.
2/56% روستاهای مورد مطالعه در بخش مرکزی بیرجند و 19% مهاجران روستایی تحصیل را علت مهاجرت ذکر کرده اند و بیش از 50% این روستاها فاقد فضاهای آموزشی در مقاطع مختلف بخصوص راهنمایی و دبیرستان بوده اند.(12)
مهاجران روستایی در شهرها
این افراد در شهرها بصورت گروههای متمایز باقی می مانند و اگرچه می کوشند ارزش های شهری را تقلید نمایند ولی به از خود بیگانگی دچار می شوند. شخص مهاجر نه تنها ارزش های شهر را در خود درونی نمی کند بلکه در بسیاری از موارد به دور خودیک دیوار فرهنگی نامرئی می کشد. شکل گیری خرده فرهنگهای مهاجرنشین در شهرها نشانگر عدم انطباق او با محیط جدید است. دوگانگی و داشتن فرهنگ دهقانی و فشارهای ناشی از محدودیت های شهری در آنها حس دشمنی، عداوت و حقارت بوجود می آورد و در برابر جامعه ی شهری به خشونت می ایستند. نابسامانی ها، کجروی ها، انحرافات، فسادهای اجتماعی و اخلاقی، سرقتها و… حاصل این روند می باشد. (13) (نگاهی به رفتارهای اجتماعی مردم در برخی مناطق مشهد بخصوص حاشیه شهر گویای این مسئله است).
در حقیقت شهرنشینی صورت گرفته اما بدون آمادگی های فکری، روحی و اقتصادی، که این مسئله تمایلات پنهان و حتی غیرعادی را بتدریج در میان مهاجران از قوه به فعل درمی آورد. شهرنشینی نیازهای فراوانی را برمی انگیزد که برآوردن آنها با توجه به محدود بودن امکانات آنها غیرممکن است.
مهاجران روستایی خصوصیات اجتماعی ـ اقتصادی متفاوتی دارند. برخی با سرمایه و تخصص می توانند خود را با نظام حاکم بر شهرها تطابق دهند، ولی عده کثیر دیگر بدون سواد و تخصص کافی و مهارت و سرمایه، قادر به جذب در نظام اقتصادی و اجتماعی شهرها نیستند و به حاشیه ها( حاشیه های اقتصادی، فرهنگی و فیزیکی) رانده می شوند و موجب افتراق اجتماعی ـ اقتصادی در شهرها می شوند که این شکاف در الگوهای اکولوژیکی و فیزیکی شهرها به خوبی و به وضوح منعکس می باشد.
دسته ی اول در مرکز نظام اقتصادی ـ اجتماعی قرار گرفته و شغل و جایگاهی یافته اند و در نقاط مناسب ساکن می شوند و گروه دوم که در حاشیه ی اقتصادی و اجتماعی شهر هستند از لحاظ فضایی هم در حاشیه ی فیزیکی شهرها قرار می گیرند و به طور کامل به حاشیه رانده می شوند.
ارتباط تنگاتنگ مهاجرت با حاشیه نشینی و تاثیر شدید مهاجرت بر الگوهای رفتاری شهرها از همین جا مشخص می شود. ضعف و ناتوانی پدر در حکمرانی خانواده، تضادهای ارزشی میان اعضای خانواده، ایجاد ارزشهای جدید، از بین رفتن کنترل اجتماعی روستا، آشنایی جوانان و نوجوانان با مظاهر و لوازم فساد و انحراف، شیادان و باندهای تبهکاری که در کمین افراد بیکار و سرگردان نشسته اند و دهها عامل دیگر حاشیه نشینان شهری امروز و مهاجران روستایی دیروز را بسوی انحطاط سوق می دهد و بر دامنه ی نابسامانی های اجتماعی می افزاید.(14)
نگارنده در بازدیدی که از حاشیه ی شهر مشهد به همراه دبیران جغرافیای ناحیه ی یک مشهد داشتیم، در مصاحبه با افراد متعدد این رهاشدگی از قیود و کنترل های شدید اجتماعی روستا را به وضوح در صحبت ها و رفتارهای ساکنان آن مناطق مشاهده نمودیم.
ارتباط زیاد مهاجرت با حاشیه نشینی ایجاب می نماید که هرگونه طرح و برنامه، یا مطالعه ای در ساختار مناطق حاشیه ای ، بر مطالعه ی علل مهاجرت ها و تیپ مهاجران تکیه نماید و صد البته که ساماندهی حاشیه نشینی امکان پذیر نخواهد بود جز با حذف و یا لااقل کمرنگ نمودن علت های گریز جمعیت از روستاها.
در اینجا ذکر چند نکته اهمیت زیادی دارد:
1- همه ی مهاجرانی که وارد شهرها می شوند، روستایی نیستند و بخش قابل توجهی از آنها را هم مهاجران شهرهای کوچکتر و مناطق غیر برخوردار تشکیل می دهند.
2- تمامی مهاجران( روستایی یا غیر روستایی ) در حواشی اسکان نمی یابند و در حاشیه قرار نمی گیرند،بلکه به عنوان عوامل فعال در نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شهرها ایفای نقش می نمایند.
3- در برخی کشورها بخصوص ممالک جهان سوم پدیده ی مهاجرت به شهرها، در بیشتر موارد واکنش به دافعه های نواحی روستایی می باشد تا جاذبه های نواحی شهری.
حاشیه نشینی چیست و حاشیه نشین کیست؟ (15 )
حاشیه نشینی (shanty town) از دیدگاه صاحبنظران مختلف بصور گوناگون تعریف شده و هر گروهی از دیدگاهی خاص به آن پرداخته اند: حاشیه نشینی از کلمه ( slumer) گرفته شده است. از لحاظ جامعه شناسی، حاشیه نشینی یک شیوه ی زندگی است، خرده فرهنگی با مجموعه ای از ارزشها و هنجارها که در محل هایی نامناسب و در یک انزوای اجتماعی با پارامترهای بهداشتی و رفتاری پایین قرار گرفته اند.
ــ برخی پژوهشگران از دیدگاه اکولوژی شهری تلاش نموده اند با توجه به بافت فیزیکی شهر، به توجیه آن بپردازند. گروهی دیگر حاشیه نشینی را نوعی مسکن اطلاق می نمایند که افراد بدون اجازه و یا پرداخت اجاره بها، مکان ها را اشغال نموده و آن را پناهگاه خویش قرار داده اند.(16)
ـ آقای حسین زاده دلیر حاشیه نشینی را معادل slum) ) به مفهوم محله، با کوچه های کثیف یا مسکن انحطاط یافته و غیرمعمولی در نظر گرفته اند.
ـ منصوریان و آیت اللهی از مرکز جمعیت شناسی دانشگاه شیراز معتقدند: حاشیه نشینان کسانی هستند که در سکونتگاه های غیر متعارف همراه با ساکنان بافت اصلی شهر زندگی می کنند. این افراد بیشتر بر اثر نیروی دافعه ی زادگاه خود و کمتر تحت تاثیر نیروهای جاذب شهری ترک وطن نموده اند، و چون اکثریت آنها بیسواد و فاقد مهارت لازم برای جذب در بازار کار شهری هستند، عامل "پس رانی شهری" آنها را از شهر به حاشیه سوق می دهد.(17)
ـ سید سعید زاهد زاهدانی معتقد است: حاشیه نشین کسی است که در محدوده ی اقتصادی شهر زندگی می کند، اما جذب نظام اجتماعی ـ اقتصادی شهر نشده است.(18)
در کشورهای توسعه یافته این مسئله مولود نابرابری ها و تبعیضات نژادی می باشد، مانند محلات سیاهان یا آسیائی ها در آمریکا. ولی در کشورهای توسعه نیافته این پدیده معلول رشد سریع و ناهماهنگ اقتصاد و فزونی دوگانگی های اجتماعی ـ اقتصادی و نابرابری های مکانی بین مناطق مختلف این کشورها می باشد.
از دیدگاه جغرافیای شهری، حاشیه نشینی، آلونک نشینی و زاغه نشینی نیست، بلکه یک روند است. روندی که عده ای در حاشیه ی یک شهر زندگی می کنند که ممکن است مرفه یا فقیر باشند. (حاشیه های ثروتمند نشین موضوع این مقاله نیست).
در حواشی فقیرنشین ممکن است آلونک، زاغه، کپر، زیرزمین، چادر، اتاق، گرگین، اتاق حلبی و… به عنوان انواع مساکن وجود داشته باشد.
ـ زاغه نشین یا حاشیه نشین به کسی گفته می شود که از روی فقر در مکانی به نام خانه، سوای خانه های عادی و متعارف شهری زندگی می کند. (19)
این مفهوم با " مناطق فقیرنشین شهر" ( urban slums) تفاوت دارد. مناطق فقیرنشین شهری معمولاً در نتیجه ی صنعتی شدن بوجود آمده اند و به مناطقی از شهرها اطلاق می شود که قدیمی بوده و بصورت مخروبه هستند و دارای تراکم جمعیت زیاد می باشند. در حالی که حاشیه نشینی مربوط به خانه هایی است که با مصالح نامناسب و غیرمتعارف و در کناره های شهرها ساخته می شوند.(20)
آنچه می توان روی آن تاکید نمود این نکته است که این مناطق دارای مساکن نامتعارف و متفاوت با سایر نواحی شهر، از نظر مصالح و نوع مساکن هستند. ساکنان این نواحی از نظر شاخص های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در پایین ترین سطح جامعه شهری هستند. آنها تنها منشا روستایی ندارند، بلکه گروهی از آنها، شهرنشینانی هستند که به دلایلی مانند: عدم تمکن مالی، ناآشنایی با مناطق شهر، جابجایی های داخل شهر از این نواحی سر در آورده اند و یا تبهکارانی که این مناطق را حاشیه ی امن برای فعالیت های خود می دانند.

انواع حاشیه ها
حاشیه های شهری به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) حاشیه های درون شهری :
این حاشیه ها معمولا در بخش های قدیمی تر شهرهادیده می شوند.این قسمت از شهر در گذشته وضعیت مطلوب و سامان یافته ای داشته ، ولی به تدریج شرایط آن ها نامناسب شده و ساکنان آن به نقاط بهتر و جدیدتر ی از شهر رفته ودر آن جا سکنی گزیده اند.(مانند بافت فرسوده و قدیمی اطراف حرم امام رضا(ع) )
هالدر حاشیه های درون شهری را این گونه تعریف می کند:" منطقه ای با وسعت بیش از 70 متر مربع که برای مقاصدی هکچون خانه های محقر و کلبه مانند جهت سکونت انسانی استفاده می گردند."
ب) سکونتگاهای غیر قانونی ( عدوانی):
سکونتگاه غیر قانونی ، یک منطقه ی مسکونی است بدون مطالبه ی قانونی برای دریافت زمین و یا اجاره از سوی مقامات مربوطه برای ساختن خانه ، توسعه یافته است.
در دایره المعارف بریتانیا Slum یا زاغه ی درون شهری به شرایط سکونتگاه اشاره می کند ، در حالی که یک سکونتگاه غیر قانونی squatter settlement به موقعیت قانونی آن اشاره می کند.(21)
علل حاشیه نشینی
علل حاشیه نشینی را نمی توان خارج از چارچوب علل مهاجرت از روستا به شهر بررسی کرد، چرا که با هجوم سیل مهاجران به شهر، این پدیده را باید جزئی از فرایند کلی گرایش به شهر (شهرنشینی urbanisation) دانست. بسیاری از محققین علل مهاجرت و به تبع آن علل حاشیه نشینی را در چارچوب الگوی "دفع و کشش" (push – pull) بررسی نموده اند. که فرد نسبت به دافعه های روستا یا محیط قبلی خود واکنش نشان داده و آن را ترک می کند و جذب جاذبه های شهری می شود و یا حداقل خود را به سرنوشتی نامعلوم می سپارد و بدون توجه به آینده خود در شهرهای بزرگ، محیط روستا یا شهر خود را ترک می نماید.
برخی علل اصلی حاشیه نشینی عبارتند از:
1- افزایش بی رویه جمعیت شهرها در نتیجه ی مهاجرت های بی رویه و توده ای.
2- پیشرفت و توسعه سیستم های حمل و نقل و سهولت جابجایی حاشیه نشینان با مراکز شهرها.
3- انزواطلبی فرهنگی مهاجران،بدلیل عدم انطباق با الگوها و ارزش های فرهنگی جامعه ی شهری.
4- عدم تمکن مالی و افزایش قیمت زمین و مسکن و اجاره بهاء در سایر مناطق شهر.
5- جدایی گزینی اقلیتهای مذهبی و قومی.
6- فرایند صنعتی شدن که موجب تحولات زیادی در زندگی اجتماعی شده و شکاف عمیقی را بین جنبه های مادی و غیرمادی فرهنگ ایجاد نموده است.
اصطلاح حاشیه نشینی در کشور های مختلف(22)
* هند- گالیچا واستی ( سکونتگاه کثیف) ( Gallich washi)
* پاکستان- کاتچی -(Katchi )
* بنگلادش- سوکوم باشی((Sukum bashi
* مالزی و اندونزی – کامپونگ -(Kampong)
* کامبوج – ساهام خوم-(Saha kum)
* تایلند- چومچن-(Chumchon)
* ترکیه – جکندو-(Gecekendu)
* برزیل- فاولاس-(Favelas)
* کره ی جنوبی- موهاگا چونگ چاک جی -(Muhaga chongchakji)
* ژاپن- هین مین کوتسو-(Him min kutsu)

تاریخچه ی حاشیه نشینی در مشهد (23)
شهر مشهد مانند بسیاری از شهرهای بزرگ کشورهای توسعه نیافته و کشور ایران (مانند تهران، تبریز، اصفهان، …) در قرن گذشته و حال حاضر با این پدیده ی شوم مواجه بوده است و متاسفانه با دارابودن دهها کانون حاشیه ای در مناطق جنوبی، غربی و شمالی و شرقی در محاصره ی کامل 650 هزار حاشیه نشین قرار گرفته است. که فشارهای اقتصادی اجتماعی و امنیتی آنها بر شهر مشهد کاملاً مشهود می باشد.
نقشه ی شماره ی 1 : محدوده ی خدماتی شهر مشهد و موقعیت کانون های حاشیه ای

منبع : مدیریت ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد

" نمودار شماره ی 1"

منبع: مدیریت ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد

در گذشته در پای دیوار محافظ شهر گروهی زندگی می کردند که اگر بتوان به آنها حاشیه نشین اطلاق نمود، از قدیمی ترین حاشیه نشینان مشهد بودند. بخشی از فضای کنونی مشهد هم در گذشته بصورت کانونهای جمعیتی متفرق و بصورت دهاتی بودند که شرایط ایجاد حاشیه های بعدی را فراهم نمودند. مانند قلعه ی بربریها، محل استقرار جذامیان و …….. .
مقاطع تاریخی حاشیه نشینی در مشهد:
حاشیه نشینی در مشهد را می توان در چند مقطع مشخص نمود :
1- قبل از 1300 شمسی : که بیشتر حاشیه نشین ها در اطراف کال کشف رود و روستاهای اطراف آن مستقر بودند.
2- 1320 ـ 1300 شمسی : گروه هایی از مهاجران تازه وارد و افرادی که منازل آنها در طرح های خیابان کشی تخریب شده بود، در حوالی دروازه قوچان و خیابانهای پشت آن مستقر شدند.
3- 1357ـ1320 شمسی : رشد سریع شهرنشینی در این مقطع موجب شد که حاشیه نشینی تشدید شود ،و محلاتی مانند: امیرکبیر، حاشیه ی جاده ی سنتو، گاراژدارها و……. ایجاد شدند و روستاهایی مانند محمدآباد، ده زرینه، تقی آباد، عشرت آباد و…….. در حاشیه ی شهر واقع شدند.
4- 1357 تاکنون : با پیروزی انقلاب و نابسامانی های اولیه و شعارهایی مبنی بر برابری و مساوات، شروع جنگ تحمیلی، ورود مهاجران افغانی و…… موجب تشدید حاشیه نشینی در مشهد شد و حاشیه هایی مانند سیدی، بهارستان، گلشهر، التیمور، کارخانه ی قند آبکوه و……… بوجود آمدند.
مناطق حاشیه نشین فعلی مشهد از جنوب تا غرب و شمال و شمال شرق در نقشه ی شماره ی یک نشان داده شده است. نمودار شماره ی دو افزایش جمعیت حاشیه ی شهر و نمودار شماره ی سه مساحت حاشیه ی شهر مشهد را از سال 1355 تا 1380 نشان می دهند.
در طول این سال هاجمعیت حاشیه ی شهر مشهد با روند افزایشی، تقریباً 5 برابر متوسط شهر مشهد روبرو بوده است.
" نمودار شماره ی 2 "

منبع: مدیریت ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد

" نمودار شماره3 "
خصوصیات و ویژگی های حاشیه نشینان :
این مناطق شهری و افراد ساکن در آن ها دارای ویژگی ها و شرایط منحصر به فردی هستند که کمتر می توان ویژگی های مشابه آن را در سایر مناطق شهری مشاهده نمود. این ویژگی ها از ابعاد مختلف کالبدی، فرهنگی، جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی و… قابل طرح می باشند. این مناطق به دلیل برخورداری از این ویژگی ها، پتانسیل کافی برای مشکلات اجتماعی و نابسامانی های شهری و انواع جرم ها و بزهکاری ها را دارند.
با توجه به هدف این مقاله و همچنین دسترسی بیشتر به اطلاعات در خصوص کانون های جمعیتی حاشیه ی شهر مشهد، نقش این شرایط در جرم خیزی حاشیه، و جرایم سطح شهر مشهد مورد بررسی قرار گرفته اند.
بررسی نظریات اکولوژیکی جرایم شهری، خشونت ها و آشوب های شهری، با توجه به خصوصیات این مناطق نوعی ارتباط میان ویژگی های حاشیه ها، ساکنان آنها و امنیت شهرها ـ با ابعاد مختلف آن ـ را نشان می دهد.
بررسی دلایل جرایم، آشوبها و خشونت های شهری از دیدگاه اکولوژیکی :(24)
دیدگاه اکولوژی شهری در هنگام مطالعه ی جرایم شهری به دو نظریه بیش از همه توجه دارد :
الف) نظریه ی تاکید بر مکان ویژه یا بخش مرکزی شهر، که در آنها میزان جرایم در بخش مرکزی شهرها بیش از سایر مناطق شهری می باشد( مناطق فقیرنشین شهر).
ب ) نظریه ی محیط مساعد که ارتباط میان محیط زندگی با ارتکاب جرایم را بررسی می کند.
دراین دیدگاه همچنین در باره ی عوامل موثردرفراوانی و نوع جرایم شهری سه نظریه وجود دارد که عبارتند از :
1- رابطه ی میان جرایم و هفت عامل اجتماعی : تحصیلات، اجاره خانه، تراکم جمعیت، اقلیت های قومی، غیراستاندارد بودن محیط زندگی، میزان متولدین خارجی، مالکیت خانه.
2- تجزیه و تحلیل اکولوژیکی از محیط فقر: که سه عامل خانه های ناسالم، بیکاری و فقر را در رابطه با میزان جرایم و افزایش آنها رابررسی می کند.
3- نظریه طبقه بندی واحدهای مسکونی : طبق این نظریه، میزان جرایم میان اجاره نشینان بیشتر از مالکین واحدهای مسکونی است. که بیانگر تفاوتهای اجتماعی ـ اقتصادی میان طبقات مختلف در جامعه ی شهری است.

علل خشونت های شهری از دیدگاه اکولوژی شهری عبارتند از :
1- وجود امکانات و شرایط لازم : مانند خیابانهای خلوت، متروها، ایستگاه های راه آهن، باغات، اماکن متروکه و…
2- شیوه ی زندگی در محلات
3- خشونت خرده فرهنگ ها: که از تجمع آنها در محلات و در جهت اعتراض به فرهنگ و ارزش ها و رفتار اکثریت مرتکب اعمال خشونت بار می شوند.
4- بیگانگی اجتماعی: ساکنین برخی محلات ـ بخصوص گتوهای قومی و فقیر،( نژادی و مذهبی) خود را نسبت به جامعه شهری بیگانه احساس می کنند و این بیگانگی و فشارهای ناشی از محدودیت های جامعه ی شهری، در آنها حس دشمنی، عداوت و حقارت بوجود می آورد و در برابر جامعه ی شهری و بخصوص بی عدالتی های آن به خشونت متوسل می شوند.
5- فشار روانی و استرس: نیاز به درآمد، تحصیل، مسکن سالم،و عدم دسترسی به این نیازها موجب فشارهای روحی و افسردگی و هیجانات روانی می گردد. این مردم همواره حل مسائل خود را از طریق برخوردهای شدید پیگیری می کنند. ( که البته در بسیاری مواقع نتیجه هم می گیرند)
6- ناامیدی و محرومیت نسبی: آشنایی آنها با کمبودها و محدودیت های خودشان و توقعات جامعه ی شهری و برخورداری های متفاوت، موجب می شود آنها هر روز دستیابی به این امکانات و موقعیت ها را دور از دسترس تر ببینند و بیشتر ناامید شوند.
7- سازمان شکنی: از بین رفتن حرمتها، تعهدات و روابط انسانی که جامعه سعی در استحکام و تثبیت آنها دارد، عدم تجانس بیش از حد در شهرها، بخصوص حاشیه ها این هنجارستیزی و ساختارشکنی را تقویت می نماید. ناآرامی های شهری بیشتر به دلایلی مانند رکود اقتصادی، بیکاری، شرایط نامطلوب اجتماعی، کمبود خدمات شهری و تحریکات دیگران و… رخ می دهد.
با بررسی ویژگیهای مناطق حاشیه نشین مشهد انطباق بیشتری بین نظریات یاد شده و آنها به چشم می خورد.

ویژگی های مناطق حاشیه نشین
ویژگی های مناطق حاشیه نشین را می توان از چند بعد کلی بررسی نمود : (25)
1- ویژگیهای کالبدی (فیزیکی): اولین و مهمترین مشخصه ای که این مناطق را از سایر مناطق شهری جدا می کند ویژگی های کالبدی می باشد. ساکن این نواحی غالباً به صورت غیراستاندارد، در محیطی ناسالم و گاه در کمتر از یک شب برپا می شوند، ظاهر به هم ریخته، فضای محدود، واحدهای مسکونی کوچک، مصالح کم دوام، عدم رعایت اصول فنی و مهندسی در احداث بناها، معابر کم عرض و نامنظم، آسفالت نبودن بیشتر معابر، چاله های فراوان، اتاقهای کوچک و نمور و تاریک، دیوارهای کوتاه و مخروبه و… برخی از این ویژگی ها هستند.
این وضعیت از طرفی معلول ضعف اقتصادی خانواده ها بوده و از طرف دیگر متاثر از فرهنگ حاکم بر این نواحی که متاثر از خواستگاه مهاجرین می باشد ـ است. تعداد زیاد منازل کوچک و بدون امکانات و با جمعیت زیاد در دو طرف کوچه های باریک و خاکی، سکونت فرزندان جوان همراه با والدین در زیر یک سقف و بسیاری امور دیگر شرایط لازم برای اعمال ضد ارزشی، متغایر با اخلاق و نافی قانون و نظم را فراهم می آورد.
درگیری های آنها با ماموران شهرداری و تجمعات آنها به دلیل اعتراض به تخریب برخی واحدهای مسکونی از سوی شهرداری، مقاومت در برابر قانون را به دنبال داشته است و تبعاتی را هم برای شهر ایجاد نموده است. (غائله خرداد ماه سال 71)
2- ویژگی های جمعیتی :
برخی صاحب نظران ویژگیهای زیر را برای جمعیت این مناطق ذکر کرده اند :
* بالا بودن شمار کودکان
* فراوانی خانوارهای دو یا چند نفر یا تک نفری مردان
* زیادی جمعیت در گروههای 25-15 ساله
بطور کلی می توان به جمعیت زیاد، رشد زیاد جمعیت ( هم رشد طبیعی و هم رشد مطلق ناشی از ورود مهاجران جدید)، بالا بودن بعد خانوار، درصد زیاد جوانان، درصد بیشتر مردان نسبت به زنان(بخصوص مردان مجرد)، خانواده های گسترده، ترکیب جمعیتی ناهمگون، تفاوت سنی کم میان فرزندان و… اشاره نمود. طبق اعلام مدیر سازماندهی حاشیه ی شهر مشهد * هر سال 20% به جمعیت حاشیه ی مشهد افزوده شده و رشد جمعیت در برخی مناطق حاشیه ای به 10% می رسد.
جمعیت حاشیه ی مشهد با 650000 نفر بیشتر از جمعیت استان هایی مانند ایلام، کهکیلویه و بویراحمد و سمنان می باشد.(نمودار شماره چهار)

نمودار شماره ی 4 : مقایسه ی جمعیت حاشیه ی شهر مشهد با چند استان کشور

منبع : مدیریت ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد

برخی از این کانونها جمعیتی چندین برابر شهرستان های خراسان دارند. جمعیتی جوان و بیکار که به مقتضای سنی، تجربه ی کمتر و روحیات هیجان طلبی و ابراز وجود، زودتر جذب فعالیت های خطرناک و هیجانی می شوند وپتانسیل کافی برای انواع برخوردها، تجمعات، جرایم و بزهکاریها را دارند.
جدول شماره یک ارتباط نوع جرایم و میزان آنها را در گروههای مختلف سنی نشان می دهد، حدود 65% مجرمان در گروههای سنی 15 تا 34 سال بوده اند، که بیشتر جرم آنها مواد مخدر و سرقت بوده است.

جدول شماره ی 1 :بررسی ارتباط نوع جرایم با گروههای عمده سنی
در زندان مرکزی مشهد (1380)
نوع جرم
گروه های سنی

اعتیاد
سرقت
اعمال بر ضد عفت
علیه اشخاص
مواد مخدر
جمع کل
از 10 تا 14 سال
0
0
0
0
1
1
از 15 تا 19 سال
24
115
21
36
30
226
از 20 تا 24 سال
91
294
33
102
179
699
از 25 تا 29 سال
118
300
22
53
272
765
از 30 تا 34 سال
90
134
15
36
311
586
از 35 تا 39 سال
70
70
8
13
206
367
از 40 تا 44 سال
73
60
6
28
249
416
از 45 تا 49 سال
34
25
1
8
118
186
از 50 تا 54 سال
20
8
1
10
39
78
از 55 تا 59 سال
11
2
2
6
34
55
از 60 بالاتر
35
9
3
2
42
91
جمع کل
566
1017
112
294
1481
3470
منبع : مدیریت ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد

نمودار شماره ی5 : میزان جرایم در گروه های مختلف سنی در حاشیه ی شهر مشهد

جدول شماره ی 2 : جمعیت برخی از شهرک ها و کانون های جمعیتی حاشیه ی مشهد
همت آباد
شهید چمران
شهید باهنر
حجت
نوده
کوشک مهدی
گلشهر
35000
6000
30000
10000
25000
2000
135000
التیمور
طرق
دهرود
شهید مطهری
گرجی سفلی
سیس آباد
قرقی سفلی
10000
30000
40000
60000
25000
5000
1000

3- بعد اجتماعی :
یکی از معضلات مهم این مناطق ساختار ناهمگون جمعیتی مختلف با آداب و ارزش های فرهنگی متفاوت می باشد. جمعیت زیاد و تعداد زیاد ساکنان واحدهای مسکونی موجب کاهش حریم شخصی افراد شده است. فقدان حریم شخصی و عدم وجود مکانی برای خلوت افراد، استراحت را غیرممکن ساخته و تبعات خاصی را بدنبال دارد. این فضاهای محدود توان ارائه ی خدمات تفریحی به نوجوانان بخصوص بچه های کوچک را نداشته و آنها را به کوچه ها و خیابان ها هدایت می کند.
بزرگترها هم اکثر ساعات روز را در کوچه به سر می برند که این حضور دائمی زمینه ی ایجاد برخوردها و نزاعها را فراهم می کند. حضور مردم و بخصوص زنان در کوچه ها علاوه بر محدودیت فضاهای مسکونی، ناشی از فرهنگ روستایی حاکم بر منطقه می باشد. آنها برای شنیدن شایعات، تماس چند دقیقه ای با دوستان، گذراندن ساعاتی با همسایگان و… به معابر می آیند. بسیاری از اتفاقات مهم زندگی مثل ازدواج، قرض، قتل و بزهکاری از حاشیه ی همین معابر آغاز می شود. در این مناطق ناهنجاری های اجتماعی به لحاظ از بین رفتن ارزش های انسانی، سریع پرورش یافته و جرم و جنایت بیشتر از متن شهر می باشد.

4- بعد فرهنگی :
فرهنگ حاشیه ها اختلاطی از فرهنگ های گوناگون می باشد. عناصر و ارزش های فرهنگ شهری و روستایی و گروه های مختلف قومی، نژادی و مذهبی در این مناطق یافت می شود. مهاجران روستایی بتدریج ارزشهای کهن خود را از دست داده و ارزش های دیگری کسب می کنند و به همین جهت دارای رفتارهای متضاد و تناقضات فرهنگی متعددی هستند. این مسئله بر روح و روان افراد بخصوص جوانان تاثیر گذاشته و آن را دچار اختلال و اغتشاش می نماید. کشمکش های روانی و درونی موجب بروز رفتارهای نابهنجار و ضد اجتماعی و پرخاشگری می گردد.
فقر فرهنگی در این جوامع موجب بی نظمی های فردی، خانوادگی و گروهی می شود. جوانان و نوجوانان معمولاً به علت فقراقتصادی و فرهنگی خانواده ها درس را رها نموده و به دنبال کار می گردند، که البته به علت عدم وجود امکانات اشتغال سالم در جامعه سرگردان شده و فقر و بیکاری و بیسوادی در یکسو و فشار برای تهیه ی پول از سوی دیگر آنها را به سوی امور غیرقانونی و حتی خلاف و جرم سوق می دهد (فعالیتهایی که معمولاً درآمدشان بیشتر از کارهای قانونی می باشد) این شرایط زمینه را برای باندهای بزهکار، قاچاق فروشان، سارقان، اشرار ، آدم رباها و… فراهم می نمایدتا یارگیری نموده و مزدور بی مزد و کم دردسر به خدمت گیرند.
آشنایی جوانان با مسائل جنسی به دلایلی زود عملی می شود، مزاحمتهای جنسی بخصوص برای بانوان و حتی دختران کوچک، خودفروشی، علاقه به قانون شکنی و مباهات کردن به آن، زیاد به چشم می خورد. جوانان به جای بالا بردن توان علمی و حرفه ای خود معمولاً در فکر بالا بردن قدرت و توان جسمی خویش هستند تا بتوانند در جامعه شهری جایی برای خود بیابند. علاقه ی آنها به جریانهای هیجانی، مشارکت در نزاعها و تجمعات غیرقانونی خیابانی، خیابان گردی، باج گیری و حتی مزاحمت برای نوامیس مردم و… را از ارزشهای ابراز وجود و بزرگ نمایی خود می دانند.
فقر فرهنگی و داشتن چنین روحیاتی از سوی حدود یک سوم جمعیت شهر مشهد موجب می شود برخوردها و رفتارهای معمولی و اجتناب ناپذیر شهری، مانند تصادفات، پارک اتومبیل، صف های مختلف و… تبدیل به درگیریها و نزاعهای خونین شوند و فضای ناامنی را برای جامعه ترسیم نماید و فشارها و لطمات روحی و روانی زیادی برای شهروندان بخصوص زنان و کودکان ایجاد نماید.
یکی از شاخصهای مهم فرهنگی سواد می باشد. در این نواحی درصد باسوادان و سطح سواد بسیار پایین می باشد که همین امر تاثیر چشمگیری در اغفال شدن آنها و عدم درک صحیح روابط و ساختارهای زندگی شهر داشته است و زمینه را برای جرایم و ناامنی ها فراهم تر می کند.
جدول شماره سه و نمودار شماره هفت نشان می دهد که بیش از 75% از مجرمان مورد مطالعه در زندان مشهد (زندانیان حاشیه نشین) بی سواد یا کم سواد بوده اند.

جدول شماره ی 3: ارتباط سواد با نوع جرایم در حاشیه ی شهر مشهد
نوع جرم
میزان سواد
اعتیاد
سرقت
اعمال بر ضد عفت
علیه اشخاص
مواد مخدر
جمع کل
بیسواد
180
194
22
46
710
1152
نهضت
35
33
5
19
259
351
ابتدایی
250
556
65
132
541
1544
سیکل
86
160
19
48
64
377
دیپلم
18
32
3
11
137
201
فوق دیپلم
5
8
2
4
9
28
جمع کل
574
983
116
260
1720
3470

نمودار شماره ی 7 : ارتباط سطح سواد با جرایم در حاشیه ی شهر مشهد

بعد رفاهی :
ساکنان این مناطق غالباً به خدمات شهری به آسانی دسترسی نداشته و در بسیاری از موارد کاملاً فاقد این گونه خدمات هستند، خدماتی مانند برق، آب، تلفن، فضای سبز، راههای ارتباطی، مراکز فرهنگی و تفریحی، اماکن ورزشی و…
فقدان این امکانات از طرفی موجب افزایش فرهنگ فقر و فقر فرهنگی شده و از طرف دیگر موجبات اعتراض اهالی را به بی عدالتی های موجود بین آنها و سایر نواحی شهری فراهم می نماید. آنها مقصر اصلی وضع و حال خود را طبقه ی ثروتمند جامعه و حتی مسئولین شهر می دانند، که باید از آنها انتقام گرفت.
این طرز تفکر وقتی با بی سوادی، فقر، بیکاری، تحقیر و سرگردانی در شهر، آشنایی با افراد شیاد و… همراه می شود، پتانسیل انجام اقدامات ضد امنیتی و ضد فرهنگی خطرناکی دارد.
اعمالی از قبیل راهپیمایی ها و اعتراضات دسته جمعی، تعرض به اماکن و اموال دولتی، عدم توجه و حتی برخورد با ماموران و مجریان دولتی و بی اعتمادی نسبت به آنها و اموری از این قبیل براحتی می تواند بستر مناسب را برای افراد سودجو، شرور و ضد انقلاب جهت رسیدن به اهداف نامشروعشان فراهم نماید.
جدول شماره ی چهار نشان دهنده ی برخی تجمعات می باشد که بدلیل اعتراض به کمبودها صورت گرفته است. که برخی از این تجمعات و اعتراضها به ناآرامی های وسیعی مثل غائله ی خرداد 1371 مشهد تبدیل شده اند.
جدول شماره ی 4: تجمعات و مردمی و علل آن ها در برخی از مراکز جمعیتی
حاشیه ی شهر مشهد(26)

نام مرکز جمعیتی
تعداد تجمعات
هدف
شهید باهنر
2
مشکل گازرسانی، مشکل آبرسانی
طرق
زیاد
مشکلات متعدد
کوشک مهدی
1
خطوط اتوبوسرانی
شهید مطهری
3
کمبود آب شرب، عملکرد نامطلوب برخی نیروهای شهرداری
شهید چمران
2
کمبود آب شرب ، اراضی اطراف شهرک
قرقی سفلی
1
کمبود آب
دهرود
2
جاده شهرک
التیمور
5
معضلات بهداشتی و فاضلاب شهری – گازرسانی – مسائل شهرداری – فقدان امکانات تفریحی
گرجی سفلی
1
اعتراض زنان به سرویس دهی اتوبوسرانی
منبع : مدیریت ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد-1380

بخش دیگری از رفتارهای ضد اجتماعی ساکنان این مناطق در محلات خودشان و یا در سطح شهرها با هدف نامعقول و نامربوط انتقام از کسانی است که به نظر آنها دردی به جز بی دردی ندارند و پول توجیبی فرزندان آنها بیشتر از درآمد ماهیانه یک خانواده و هزینه های تفریح و خوشگذرانی گروهی از شهروندان چند برابر درآمد سالانه مردم این محلات می باشد. به نظر من ریشه بسیاری از سرقتها، آدم ربایی ها، تجاوز به عنف، فروش مواد مخدر و… در این بی عدالتی ها نهفته است. و رفتارهای نامعقول و بزه های حاشیه نشینان را باید واکنشی طبیعی به این شکاف عظیم طبقاتی در سطح شهر دانست.

جدول شماره ی 5 : برخی از کمبودها و معضلات حاشیه ی شهر که می تواند تبعات سوء امنیتی داشته باشد.( 27)

نام شهرک
مشکلات و معضلاتی که می توانند تبعات سوء امنیتی داشته باشند
قدس
گاز شهری ـ مخابرات ـ آب شرب ـ مسایل بهداشتی و درمانی ـ عدم آسفالت معابر ـ کمبود امکانات
همت آباد
گاز شهری ـ مخابرات ـ آب شرب ـ عدم وجود مراکز درمانی ـ عدم آسفالت معابر ـ حمل و نقل
شهید چمران
( مال آباد)
آب شرب ـ واگذاری تلفن ـ کارگاههای صنعتی و نقاشی
شهید باهنر
( قلعه خیابان)
گاز شهری ـ مخابرات ـ آب ـ مسائل آموزشی و فرهنگی
حجت
مخابرات ـ بهداشت و درمان ـ مسائل آموزشی ـ امور خدماتی
نوده
جاده ارتباطی ـ مخابرات ـ فقدان امنیت ـ خدمات و امکانات
کوشک مهدی
جاده ارتباطی ـ اتوبوسرانی
شهید مطهری
مخابرات ـ اتوبوسرانی ـ جاده ارتباطی ـ بیکاری
سیس آباد
گازرسانی ـ مخابرات ـ جمع آوری زباله ـ بهداشت و درمان ـ آسفالت معابر
گرجی سفلی
گاز شهری ـ مخابرات ـ دفع زباله ـ اتوبوسرانی ـ آب
دهرود
گازرسانی ـ جاده ارتباطی ـ کمبود آب ـ بهداشت و درمان
گلشهر
بهداشت و درمان ـ حضور افاعنه ـ کمبود فضاهای آموزشی و ورزشی
التیمور
گازرسانی ـ معضلات بهداشتی بخصوص آلودگی ناشی از فاضلاب شهری ـ کمبود اتوبوس ـ عدم توجه شهرداری ـ عدم وجود اماکن فرهنگی و تفریحی
بهارستان
آب ـ برق ـ گاز ـ مخابرات ـ آسفالت معابر ـ بهداشت و درمان
قرقی سفلی
گاز شهری ـ آب ـ بهداشت و درمان ـ نانوایی

منبع: مدیریت ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد- 1380

نتیجه
با توجه به ارتباط مستقیم مهاجرت با رشد حاشیه نشینی در شهرها و تبعات این دو پدیده در امنیت اجتماعی شهرها شناخت این سه پارامتر مهم اجتماعی دارای اهمیت زیادی می باشد. بررسی علل مهاجرتها ـ روستا به شهر و یا مهاجرت از شهرهای کوچکتر به شهرهای بزرگ ـ و افراد مهاجر نشان می دهد که بیشتر این افراد در پاین ترین سطوح اجتماعی و اقتصادی بوده اند و به همین دلیل پس از ورود به شهرهای بزرگ کمتر توانسته اند جذب نظام پیچیده ی شهری بشوند و به دلایلی از جمله سواد پایین، درآمد کم، ناآشنایی با نظام شهری و… در محلات حاشیه ای مستقر شده اند. این افراد با ویژگیهای خاص خود و مشکلات ساختاری متعددی که فضاهای سکونتی آنها دارد، بتدریج جذب فعالیتهای غیرقانونی شده و یا به دلیل سرخوردگی و یاس ناشی از گرفتاری های شهر و عدم توجه مسئولان، و عقده ی خقارت ناشی از کمبودهای مختلف خود، سرپیچی و هنجارشکنی را پیشه ی خود می سازند.
در بین این نواحی جوانان آسیب پذیرترین قشر می باشند که استعداد کافی و بهانه ی لازم را برای رفتارهای ضد فرهنگی و ضد اجتماعی دارند، آنها از بی عدالتی ها، ظلم ها، بیکاری، بی پولی و عدم رسیدگی به وضعشان گلایه دارند، تجربه ی کم آنها و صبر و حوصله ی اندکشان و روحیه ی هیجان طلبی و مقید نبودن به سنتها و ارزشهای گذشته، آنها را جذب افراد و باندهایی می سازد که عالمانه این مناطق را پاتوق خودنموده اند و از این افراد استفاده ابزاری می نمایند.
کلام آخر اینکه جرائم و ناهنجاریهای این مناطق ریشه در بی سوادی، ساختار جوان، بیکاری و سرخوردگیهای مردم این مناطق دارد. پس باید برای مقابله با جرایم و ناامنی ها با این عوامل به مبارزه پرداخت. امنیت را باید در حوضه های مختلف و اشکال مختلف آن برای شهروند ایجاد نمود تا بتوانند نیروهای فعال و سازنده خوبی باشند. ساماندهی حاشیه نشینی تنها ایجاد چند خیابان و چند نهاد خدماتی و حضور چند پلیس نیست بلکه باید ساماندهی حاشیه را از ساماندهی روستاها و نقاط محروم آغاز نمود و علت حاشیه نشینی را خشکاند.

عکس ها(28)

عکس شماره ی 1- وضعیت نامناسب معابر حاشیه ی شهر مشهد

عکس شماه ی 2- معابر و فاضلاب ها در حاشیه ی شهر مشهد

عکس شماره ی 3- استقرارمساکن در مسیل ها و کال ها در حاشیه ی شهر مشهد

عکس شماره ی 4- مسکن نامناسب با مصالح ابتدایی( عکس از نگارنده)

عکس شماره ی 5 : معابردر حاشیه ی شهر مشهد( عکس از نگارنده )

عکس شماره ی 6- وضعیت کال ها در حاشیه ی مشهد( عکس از نگارنده )

عکس شماره ی 7- کار کودکان در کارگاه های حاشیه ی شهر مشهد

عکس شماره ی 8- تجمع مردم و بازارهای هفتگی در مناطق آلوده ی
حاشیه ی شهر

عکس شماره ی 9- وضعیت نامناسب بهداشت در مناطق حاشیه ی مشهد

عکس شماره ی 10- زباله، فقدان بهداشت، امراض مسری و سرقت برق در
حاشیه ی شهر

عکس شماره ی 11- معابر خاکی محل بازی و تفریح کودکان

عکس شماره ی 12-مساکن نامناسب در حاشیه ی شهر مشهد

عکس شماره ی 13- مساکن فرسوده و نامناسب در حاشیه ی شهر

عکس شماره ی 14- استفاده از برق غیر مجاز در حاشیه ی شهر مشهد

منابع ومآخذ:
1- مهدوی ـ مسعود ـ اصول و مبانی جغرافیای جمعیت ـ نشر توس ـ تهران ـ 1373
2- لهاسایی زاده ـ عبدالعلی ـ نظریات مهاجرت ـ انتشارات نوید ـ 1368
3- زمانی پور ـ اسدا… ـ مقاله ی مهاجرت روستائیان به شهرها و اثرات آن بر توسعه ی کشاورزی ـ 1366
4- رحیمی ـ حسین ـ مقاله ی بررسی مهاجرتهای دانش آموزی بردسکن ـ رشد آموزش جغرافیا ـ شماره ی 47 ـ تابستان 77
5- حسین زاده دلیر ـ کریم ـ مقاله حاشیه نشینی، در جستجوی معنی و مفهوم ـ اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی ـ شماره ی 46 ـ 45
6- شکویی ـ حسین ، جغرافیای اجتماعی شهرها و اکولوژی اجتماعی شهر ـ انتشارات جهاد دانشگاهی ـ 1369
7- منبع شماره ی 2
8- خورشیدی ـ محمدتقی ـ پایان نامه بررسی علل تخریب روستاهای بیرجند (1370 ـ 1345)- 1375
9- منبع شماره ی 6
10- طاهری ـ تقی، گزارش مهاجرت روستا یک مسئله است ، برنامه و بودجه و مدیریت کشاورزی ـ 1363
11- منبع شماره ی 8
12- منبع شماره ی 8
13- منبع شماره ی 6
14- مساواتی ـ مجید ، مقاله " خانواده های مهاجر روستایی و زمینه های طلاق " فصلنامه ی پژوهشی جمعیت ثبت و احوال کشور ـ سال پنجم ـ شماره ی 16 و 15
15- مرکز ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد ـ جزوه ی حاشیه نشینی یک مسئله صد مشکل
16- منبع قبلی
17- زاهد زاهدانی ـ سید سعید ، حاشیه نشینان شهر کرمان ـ 1355
18- منبع قبل
19- آقاجانیان ـ اکبر ، پایدار ـ مجید ، پژوهشی در مشکل اجتماعی حاشیه نشینی ـ سلسله مقالات جامعه شناسی و برنامه ریزی ـ شماره 26 ـ دانشگاه شیراز ـ 1363
20- مرکز ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد ـ جزوه ی رشد و توسعه شهر مشهد
21- هادیزاده بزاز- مریم ، حاشیه نشینی و راهکار های ساماندهی آن در جهان ، شهرداری مشهد – 1382 منبع شماره ی 6
22- منبع قبلی
23- منبع شماره ی 6
24- احمدی پور ـ زهرا، مقاله حاشیه نشینی در بخش مرکزی کرج ، دانشگاه تربیت مدرس ـ رشد آموزش جغرافیا ـ شماره 38 ـ پاییز 74
25- مرکز ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد
– اطلاعات مکتوب و غیرمکتوب مرکز ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد
– مصاحبه ی مدیر ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد با روزنامه ی خراسان ـ چهارشنبه 21/8/82
– گزارش آسیب شناسی جرایم ، در بلوار دوم طبرسی ، قربانی مقدم ، مرکز ساماندهی حاشیه ی شهر مشهد، آبان 81
26- فیلم اینجا مشهد است- شهرداری مشهد
27- منبع قبلی
28- آلبوم عکس حاشیه ی شهر مشهد- روابط عمومی شهرداری مشهد – سال 1379
مهاجرت ، حاشیه نشینی و امنیت اجتماعی شهرها  …………………………………………………….. 34