مقدمه و تعریف
هایکو، کوتاه ترین نوع شعری در جهان است که توسط ژاپنیها به ادبیات جهان معرفی شده است، امروزه اغلب مردم جهان شعر ژاپن را با هایکو می شناسند. هایکو شعری است ۱۷ هجایی که در سه سطر نوشته می شود، سطر اول و سوم هر کدام پنج هجا و سطر دوم هفت هجا دارند. هایکو نه وزن دارد و نه قافیه و آرایه های کلامی در آن به ندرت به کار می رود.
هایکو در ابتدا محتوایی طنز آمیز داشت و به تدریج بر اثر در آمیختن با فلسفهی ذن اعماق و جوانب آن گسترش یافت. ایجاز و سادگی و در عین حال عمق هایکو و هنر تصویری بدیع آن علاوه بر آنکه در چهار قرن گذشته شاعران زیادی را در ژاپن به خود کشانده است، در دوره ی معاصر در خارج از ژاپن هم با استقبال قشر کتابخوان و شاعران و هنرمندان مواجه شده است و علاوه بر ترجمه هایکوهای ژاپنی به اغلب زبانهای دنیا، درسراسر جهان شاعرانی پیدا شدهاند که به سرودن شعر به شیوهی هایکوهای ژاپنی میپردازند.
امروزه هایکودوستان و هایکوسرایان سراسر جهان دارای انجمنهای خاص در سطح محلی و ملی و بینالمللی هستند و با برگزاری همایشها و سمینارهای دورهای و یا از طریق سایتهای اینترنتی به بحث و تبادلنظر در مورد هایکو و تاریخچه و ابعاد هنری آن میپردازند. هایکو هماکنون در اقصی نقاط جهان به زبانی برای زندگی تبدیل شده است به تعبیری میتوان گفت هایکو شعر نیست، زیبایی نیست، بلکه خود زندگیست. تجربهی شهودی هستی است که این مادر همهی هنرهای اصیل است. هایکو را باید بارها و بارها خواند ، زیرا اغلب در هر بار خواندن به کشف تعبیر تازهای میرسیم. هایکوی عمیق همیشه ساختهی ذن است. اما ذن یعنی مشاهده و تفکر، یعنی دیدن چیزها چنان که هستند و در تجربههای عمیق شهودی تجلی میکنند نه لزوماً آن ذن که یکی از فرقههای بودایی مهایانه است. یادآوری این نکته ضروری است که هایکو شعر کوتاه نیست. خیلی از تکبیتها یا مصرعهای فارسی هست که کوتاهتر از هایکوی هفده هجایی ژاپنی است. با این همه نمیتوان آن را هایکو نامید .
هایکو دارای دو منظره توامان، چیزی فراتر از فرم ادبی است. راه و وسیلهای است برای دیدن و درک دنیای پیرامون. هر هایکو لحظهای را در خود تسخیر میکند. لحظهای عادی که آوازش تا به دوردستها شنیدنیست.
“رولان بارت” در کتاب “امپراطوری نشانهها” نوشتهای با عنوان “دستبرد به معنا” دارد. او میگوید: “هایکو دارای خاصیتی شبحوار است و آن اینکه هر کس همواره تصور میکند به سادگی اشعاری همانند آن بسراید ولی ممکن است هرگز نتواند.
اندیشههای بسیار گوناگونی را میتوان در این دایرهی محدود بازگفت. اینها برخی از مضامین دلخواه شاعران هایکوسرای ژاپنی ست: کوتاهی عمر، زن، پرندگان و جانوران دیگر، حشرات، درختان و گلها، کوهها، ماه و آفتاب، برف و باران و مه و جلوههای دیگر طبیعت .
ترجمه هایکو کاری سهل و ممتنع است. سهل از این جهت که سادگی شعرها و به تعبیر شاملو عریانی آنها در گام نخست هر مترجمی را به وسوسه می اندازد که دست به کار ترجمه شود و ممتنع از آن رو که کمتر مترجمی است که بتواند از عهده ایجاز هایکو برآید و گرفتار درازگویی نشود. “مانفرد هاوسمان” مترجم آلمانی معتقد است که هیچ زبانی غیر از زبان ژاپنی توانایی آن را ندارد که در هفده هجا همان حرفی را بزند که شاعر ژاپنی در قالب هایکو بیان می کند.
نفوذ نیرومند آیین بودایی ذن با تاکید آن بر عرفان و نظارهی احوال درونی در بسیاری از این گونه شعرها آشکار است. تعجبی هم ندارد، چون بسیاری از هایکوسرایان یا از رهروان مسافر زائر بودند یا از دیرنشینان.
در هایکو نماد گرایی فراوان به کار برده میشود و نیز اشارههایی پنهان که غالباً لطیف است، اگر چه به زبانی ساده بیان شده باشد. مشاهدهی دقیق طبیعت و عشق به آن باز گفته میشود. این مشخصات بر جستهی شعر ژاپنی مکرراً با توجه عمیق به عواطف همراه است. بسیاری از هایکوها، نگارهها یا تصویرهای کلامی زیباییست، اما نه توصیف پر از ریزهکاری و پرکار. نگفتهها و نیامدهها در آن بسیار است و خواننده مختار است که آنها را در اندیشهی خود پر کرده و به هر شکلی که میخواهد تعبیر کند. کم نیست هایکوهایی که میتوان آن ها را به چندین گونه تعبیر کرد؛ زبان ژاپنی از این نظر بسیار انعطاف پذیر است.
تاریخچه
حدود دو هزار سال پیش هایکو جزوی از یک فرم شعری ۳۱ هجایی به نام “تانکا” بود که از دو بخش تشکیل می شد و معمولا آن را شاعران به شیوهی پرسش و پاسخ میسرودند. بخش نخست تانکا ۱۷ هجا دارد و بخش دوم آن ۱۴ هجا. تانکا به معنی شعر کوتاه است و در مقابل آن چوکا قرار دارد که به معنی شعر بلند است. با اینکه در ژاپن به غیر از تانکا و چوکا چندین فرم شعری دیگر هم وجود دارد شعرهای کوتاه محبوبیتشان بیش از بقیه است. در قرن شانزدهم میلادی به تدریج بخش ۱۷ هجایی تانکا مستقل شد و آن را هاکایی یا هایکو نامیدند.
معروف ترین هایکوسرایان تاریخ ادبیات ژاپن
در تاریخ ادبیات ژاپن چهار هایکوسرا بیش از دیگران نام برآورده اند: باشو، بوسون، ایسا، شیکی. این چهار شاعر صاحب سبک، در خارج از ژاپن نیز چهره هایی شناخته شده اند و بعضی از پژوهشگران و شرق شناسان اختصاصاً در مورد هنر شاعری آنها تحقیق می کنند.
1. ماتسوئو باشو (1644 – 1694 م)
بزرگترین و نام آورترین شاعر هایکوسرای ژاپنی محسوب می شود. وی تا 41 سالگی بیشتر به سرودن اشعار هزل آمیز گرایش داشت و در دهه آخر عمرش بود که مکتب باشو را در هایکو بنیان نهاد و شاگردان متعددی تربیت کرد که از میان آنها ده شاعر که به ده شاگرد باشو مشهور شدند در اشاعه ویژگیهای شعری او کوشیدند. پیش از باشو کار هایکوسرایان بازی با کلمات بود و همین امر باشو را بر آن داشت که در اعتلای هایکو بکوشد. معروفترین شعر “باشو” هایکو “برکه کهن” است که سرآغاز حرکت انقلابی او در فرم هایکو بود و در تفسیر آن مقاله های متعددی منتشر شده است و بعضی معتقدند این هایکو چکیده و لب لباب فلسفه ذن است:
برکه کهن
جهیدن غوکی
آوای آب.
پس از باشو شاعری که در حد و اندازه های او باشد ظهور نکرد و هایکو برای مدتی در محاق افتاد و حتی بعضی از شاگردان باشو به گفتن “سن ریو” که فرمی است شبیه هایکو و 17 هجا دارد توجه نشان دادند. در سن ریو از ژرفای هایکو خبری نیست و شاعر بیشتر در کار طعن و ریشخند عواطف و محدودیتهای انسانی است.
2. یوسا بوسون (1716 – 1783 م)
چند دهه بعد از مرگ باشو، بوسون وارد عرصه شعر ژاپن شد و سبک جدیدی را در هایکو پایه گذاشت. بوسون نقاشی چیره دست بود و هایکوهایش دارای ظرافت نایابی است و عشق به طبیعت در او از باشو نیز نیرومندتر است. این هایکو از اوست:
سنجاقکها
و رنگ دیوارها؛
زادگاهم چه عزیز است!
3. کوبایاشی ایسا (1764 – 1827 م)
ایسا، شاعر تهیدست و نامرادی بود که تا مدتها به سبک باشو و بوسون شعر می گفت ولی در چهل سالگی به کمال شعری خود دست یافت. وی زبان محاوره و لهجه های مختلف را در هایکوهایش به کار گرفت. ایسا چیزهای کوچک و بی ارزش را دوست می داشت و آنها را عمیقاً درک می کرد و به چیزهایی که احترامی بر نمی انگیختند عشق می ورزید. می توان گفت که بیشتر هایکوهای ایسا درباره حلزونها و قورباغه ها و پروانه ها و کرمهای شبتاب و پشه ها و مگسها و زنجره ها و سنجاقکهاست. از جمله این هایکوی او:
از برای من
فاخته می خواند، و کوه
به نوبت.
4. ماساوکا شیکی (1867 – 1902 م)
شیکی، کسی بود که هایکو را در دوره جدید احیا کرد و این فرم کهنسال را که پس از بوسون و ایسا به سراشیبی افتاده بود نجات داد. شیکی هم هایکو می سرود و هم تانکا و در سال 1899 مجله فاخته را بنیان نهاد که از مجله های معتبر شعر ژاپن به شمار می رود. وی منتقد خوبی بود و نقد معروفی بر هایکوی “برکه کهن” باشو نوشت. هایکوهای زیر از اوست:
1. در تاریکی جنگل
دانه توتی فرو می افتد:
صدای آب.
2. میاندیشم
این آخرین سال من ست!
میخورم این خرمالو را.
قواعد نوشتن هایکو
نوشتن هایکو هرچند ظاهراً ساده به نظر می رسد، اما قواعد و اصول بسیاری برای آن برشمرده اند. به قول “رابرت فراست” شاعر آمریکایی، “شعر و شاعری بدون قواعد، مثل تنیسبازی بدون تور است”. قواعد، تا جایی که دست و پای شاعر را نبندند و در اختیار او باشند بد نیستند. “باشو” گفته است:” قواعد را بیاموز و از یاد ببر”. پس به عقیده او نیز نخست باید تمام قواعد را یاد گرفت. در اینجا تعدادی از قواعد سنتی و جدید نوشتن هایکو در زبان ژاپنی و زبان های اروپایی را می خوانیم. بدون شک رعایت تمام آنها در یک اثر امکان پذیر نیست. زیرا حتی برخی از آنها با هم سازگاری ندارند. بهترین حالت این است که از میان آنها، قواعد خود را برگزینیم و به کار بندیم و اگر زمانی در هایکو های خود به تکرار رسیدیم، قواعد جدید ی را اعمال کنیم. خواندن آثار بزرگان و تمرین، همیشه بهترین راه تسلط بر قواعد است.
فهرست مطالب
مقدمه و تعریف: 3
تاریخچه: 4
معروف ترین هایکوسرایان تاریخ ادبیات ژاپن: 5
قواعد نوشتن هایکو:6
هایکوی مدرن:9
کتب فارسی با موضوع هایکو:9
فهرست منابع: 10