مقاله بررسی نقش مساجد در آموزش قرآن و ارزشیابی آموزش قرآن



1 – مساجد مراکز آموزش عمومی قرآن:

الف) نقش و اهمیت مسجد:
مسجد هر مکانی است که در آن عبادت شود. این معنای گسترده غیر از معنایی است که اصطلاحا در ذهن ما وجود دارد و مکان خاصی که خصوصیات مشخص داشته باشد را مسجد می نامیم. زبیدی در تاج العروس همین تعریف را برای مسجد می آورد : "کل موضع یتعبد فیه فهوالمسجد"1 این تعریف نشان می‎دهد که عبادت و سجده کردن در تعریف مسجد موضوعیت دارد و اهمیت این مکان به همین است. خداوند متعال در سوره جن آیه 18 می فرماید: "و آن المساجد لله قلاتدعوا مع الله احدا" یعنی همانا مساجد برای خداست پس با خدا کسی را نخوانید همین باعث تقدس مسجد می‎شود که فقط در آن ذکر خدا شود.
قال رسول الله – صلی الله علیه و آله- : "الا آن بیوتی فی الارض المساجد تضیء لاهل السماء کما تضیء النجوم لاهل الارض"2
رسول خدا- صلی الله علیه و آله- فرمودند: همانا خانه های من در زمین مساجد هستند که برای اهل آسمان می درخشند همانگونه که ستارگان برای اهل زمین می درخشند.
پیامبر – صلی الله علیه و آله- با سخن و عمل خود مساجد رادر مرتبه بالایی از اهمیت و ارزش قرار دادند و جامعه را نسبت به این مکان مقدس متوجّه کردند.
قال رسول الله – صلی الله علیه و آله- : من اسرج فی مسجد من مساجد الله سراجا لم تزل الملائکه و حمله العرش سیتغفرون له مادام فی ذلک المسجد ضوء من السراج"3
رسول خدا- صلی الله علیه و آله- فرمودند: کسی که در مسجد پی از مساجد خدا چراغی روشن کند، ملائکه و حاملان عرش پیوسته و تا وقتی که در مسجد نوری از چراغ هست برای دو طلب آمرزش می کنند.
ب) تعلیم و تعلم در مسجد:
مساجد، مرکز تمام فعالیت های مسلمین بوده اند. این مطلب نشان می‎دهد که تمام فعالیت ها باید از عبادت خدا نشات گیرد ولا البته خواهد بود. اما در میان تمام فعالیت ها نقش فعالیت و تربیت و آموزش قرآن در مسجد خود نمایی می‎کند. قال رسول الله- صلی الله علیه و آله- : "یا اباذر! کل جلوس فی المسجد لغو اله ثلاثه: قرائه مصل او ذاکر الله تعالی او سائل من علم"4
پیامبرخدا- صلی الله علیه و آله- می‎فرمایند: ای ابوذر! هر نشستنی در مسجد لغو وبیهوده است غیر از این سه مورد: قرائت قرآن ، پس از نماز خواندن نمازگزار یا یادکننده خدا و یا دانشجوی علمی. هم ایشان می‎فرمایند: من الی المسجد لایرید غیره لیعلم خیرا او یعلمه ثم رجع الی بیته الذی خرج منه کان کالمجاهد فی سبیل الله غانما"5 یعنی: کسی که بامداد یا شبانگاه به سوی مسجد رود و صرفا هدف او این باشد که راه خیری را یاد گرفته یا یاد دهد و سپس به خانه ای که از آن خارج شده باز گردد، مانند مجاهد در راه خدا در حالیکه منفعتی برده است، می‎باشد.
این حدیث نشان دهنده اهمیت تعلیم و تعلم است و مهم نیست که معلم باشی یا شاگرد، فقط مهم این است که در مسجد تعلیم و تعلیم صورت گیرد.
قال رسول الله- صلی الله علیه و آله- : "ماجلس قوم فی مسجد من مساجد الله – تعالی- یتلون کتاب الله یتدارسونه بینهم الا تنزلت علیهم السکینه و غشیتهم الرحمه و ذکرهم الله فیمن عنده"6
رسول خدا- صلی الله علیه و آله- فرمودند: هر قومی (گروهی) که در مسجدی از مساجد خدا بنشینند و کتاب خدا را خوانده و آن را به هم درس دهند، آرامش بر آن ها نازل می‎شود و رحمت آن ها را فرا گرفته، و خدا از ایشان در میان کسانی که نزد او هستند به بزرگی یاد می‎کند.
حضرت پیامبر- صلی الله علیه و آله- خود در مسجد حضور فعالی داشتند و احادیث نشان می دهند که ایشان در نشست ها و حلقه های درسی مسلمین شرکت می کردند و ایشان را راهنمایی می فرمودند.
البته در این میان به حلقه های درسی که مربوط به قرآن می شد توجه ویژه ای داشتند. یکی از اصحاب پیامبر- صلی الله علیه و آله می گوید: "کنافی مسجد رسول الله- صلی الله علیه و آله- حلقا نتحدث اذا خرج علینا رسول الله من بعض حجره فنظر الی الحلق ثم جلس الی اصحاب القرآن فقال بهذاالمسجد امرت"7 یعنی: ما در مسجد رسول خدا به صورت حلقه هایی سخن می گفتیم که پیامبر از یکی از حجره هایش برما وارد شده پس به حلقه ها نگاه کرد و در کنار اصحاب قرآن نشست. پس گفت: من به حضور در این مجالس مامور شده ام.

2 – ارزشیابی

آخرین حلقه فعالیت معلم و شاگرد ، ارزشیابی است که می‎توان به وسیله آن اشکالات را شناسایی و در رفع آن ها کوشید. ارزشیابی جدای از آموزش نیست و همان مقایسه حاصل کار با اهداف آموزشی است که میزان موفقیت یا عدم موفقیت برنامه درسی را نشان می‎دهد.
در زمان پیامبر ارزشیابی آموزش عمومی قرآن به صورت عرضه و اقراء انجام می شده است. در این فصل پس از بررسی موارد دیگر ارزشیابی و انواع و مراتب آن به بحث عرضه و اقراء پرداخته شده است.
1- اهمیت و ضرورت ارزشیابی:
ارزشیابی آموزش قرآن از آن جهت اهمیت دارد که کسانی که آموزبه های قرآن به آن ها ارائه می‎شود نهایتاً رفتارهای مختلفی از خود بروز می دهند.
عن ابی جعفر- علیه اسلام- قال: "قراه القرآن ثلاثه: رجل قرا القرآن فاتخذه بضاعه و استدر به الملوک و استطال به علی الناس؛ و رجل قرا القرآن فحفظ حروفه وضیع حدوده و اقامه اقامه القدح، فلاکثر الله هولاء من حمله القرآن: و رجل قرا القرآن فوضع دواء فی مساجد و تجافی به عن فراشه، فباولئک یدفع الله العزیز، و باولئک ینزل الله – عزل و جل- الغیب من السماء فوالله تهولا فی قراء القرآن اعزمن الکبریت الاحمر"8
امام باقر- علیه السلام- فرمودند: قرائت قرآن سه گونه است: 1- کسی که قرآن را می‎تواند و آن را بضاعت قرار داده و به وسیله آن پادشاهان را می دوشت و به مردم گردن فرازی و دست اندازی می‎کند. 2- کسی که قرآن را می خواند پس حروف آن را حفظ کرده و حدود آن را ضایع می‎کند و آن را چون جام آب بردست دارد خداوند این چنین حاملان قرآن را زیاد نکند. 3- و کسی که قرآن را می خواند. پس دوای قرآن را بر درد قلبش قرار می‎دهد و شب را با آن شب زنده داری می‎کند و روز را با آن به تشنگی به سر می‎برد و در مساجد خود برای آموزش و ترویج آن قیام می‎کند و از بسترش به دلیل آن کناره می‎گیرد.
پس به خاطر ایشان خداوند عزیز جبار بلا را دفع کند و به خاطر ایشان خداوند دشمنان را بگرداند و به خاطر ایشان خداوند باران را از آسمان نازل کند. پس قسم به خدا قسم ایشان در میان قرآ قرآن کمیاب تر از طلای سرخ هستند.
همچنین پیامبراکرم- صلی الله علیه و آله- می‎فرمایند: "من قرا القرآن یاکل به الناس جاء یوم القیامه و وجهه عظم لالحم فیه"9 یعنی: کسی که قرآن را بخواند و به وسیله آن "اموال مردم" را بخورد درروز قیامت در حالیکه صورتش استخوان است و گوشتی د رآن نیست می‎آید.
این احادیث تکان دهنده اهمیت یک ارزشیابی را می رسانند، که حداقل خود کاری قرآن به این موضوع توجه پیدا کند که اگر با قرآن به صورت درست برخورد نکند. چنین عواقبی دارد ، لذا حق خود را اصلاح کند:
2- مراتب ارزشیابی آموزش قرآن:
الف) ارزشیابی قرائت و تلاوت:
شیوه ارزشیابی دراین مورد عرضه و اقراء است که در مباحث بعدی به آن می‎پردازیم.
ب) ارزشیابی فراگیری مفاهیم، تفسیر و معارف قرآن
در این مرحله باید ملاکی برای اینکه چه فردی معارف و مفاهیم قرآن را فرا گرفته است داشته باشیم. مولاعلی- علیه السلام – در وصف متقین چنین می‎فرمایند: "اما شب هنگام ! راست برپایند، و قرآن را جز به جز با تامل و درنگ بر زبان دارند و با خواندن آن اندوهبارند و در آن خواندن که تشویقی در آن است، به طمع بیارمند و جان هاشان چنان از شوق برآید که گویی دیده هاشان بدان نگران است، و اگر آیه ای را خواندند که در آن بیم دادنی است گوش دل های خویش بدان ذهند، آن سان که پنداری بانگ برآمدن و فرو شدن آتش دوزخ را می شنوند."10
چنین افرادی هستند که مفاهیم و معارف قرآن را فرا گرفته در جان و دل جای می دهند.
ج) ارزشیابی حفظ قرآن:
ارزشیابی حفظ قرآن نیز به صورت عرضه و اقراء انجام می‎شود که در مباحث بعدی به آن می‎پردازیم.
د) ارزشیابی آموختن تدبر در آیات:
تدبیر د رآیات قرآن یک امر درونی است اما نتایج و آثار و نشانه هایی دارد که معلوم می‎شود یک فرد درآیات الهی تدبرمی کند یا نه در این مورد امام صادق- علیه اسلام- می‎فرمایند:
"ینبغی لمن قرا القرآن اذامه بآیه من القرآن فیها مساله او تخویف آن یسال عند ذلک خیرمایرجوا و یساله العافیه من النار و من العذاب"11 یعنی: برای کسی که قرآن را قرائت می کند، شایسته است که هنگامی که به آ‎یه ای از قرآن که در آن در خواستی یا ترساندنی هست، نزد آن بهترین چیزی که امید دارد درخواست کند و از خدا سلامتی از آتش و عذاب را خواهد.
ه) ارزشیابی آموختن شیوه تحقق و پیاده کردن قرآن در خویشتن و جامعه:
این امر نیز از امور درونی است، اما آثاری در بیرون دارد که می‎توان آن را ارزشیابی کرد. امام سجّاد -علیه السلام- می‎فرمایند: لومات من بین المشرق و المغرب لما استوحشت بعد آن یکون القرآن معی …"12 یعنی اگر همه افراد بین مشرق و مغرب (کل دنی) بمیرند، بعد از آنکه قرآن با من باشد نمی ترسم.
نتیجه می گیریم که هر کس قرآن در او محقق شده باشد ملاک ارزشیابی آن این است که از هیچ قدرتی جز خدا نترسد. روایات دیگری نیز هست که ملاک هایی در مورد تحقق پیام قرآن در فرد و جامعه به دست می دهند.
3- ارزشیابی آموزش عمومی قرآن:
الف) انواع ارزشیابی:
ارزشیابی می‎تواند به چهار صورت زیر انجام پذیرد:
1- آزمون کتبی: با توجه به اینکه در زمان پیامبر- صلی الله علیه و آله- نوشتن و رونق آن چنانی نداشته چنین آزمونی در سیره آن بزرگوار نیست. شاید هم به این دلیل باشد که آموزش قرآن مثل آموزش زبانی خاص شنیداری مشافهدای و ماهیت آن طوری نیست که بتوان آزمون کتبی اجرا کرد.
2- مشاهده انجام کار: اینکه فرد کاری را انجام دهد و معلم حاصل کار را ببیند و نظر دهد که به دلیل ماهیت آموزش عمومی قرآن از این مورد استفاده نمی شود.
3- مشاهده عملکرد: یعنی اینکه فرد را در حال انجام کار مورد آموزش مشاهده کنیم. یکی از راه های ارزشیابی آموزش عمومی قرآن همین شیوه است به این شکل که فرد قرآن را بخواند و مقری قرائت او را تصحیح کند. به این دلیل عمل اقراء گویند.
4- آزمون شفاهی: این نوع آزمون نیز در شیوه عرضه و اقراء آیات قرآن در ارزشیابی آموزش عمومی قرآن استفاده می‎شود.
ب) شیوه عرضه و اقراء:
همانطور که در فصل سوم گفته شد، شیوه اصلی آموزش عمومی قرآن توسط پیامبر روش شنیداری مشافهه ای بوده است. ارزشیابی این آموزش به صورت عرضه و اقراء انجام می‎شود.
در اینجا چند نمونه از روایاتی که در آن ارزشیابی به شیوه عرضه و اقراء انجام شده است اشاره می کنیم:
عن سالم بن سلمه قال : "قرا رحل علی ابی عبدالله و انا استمع حروفا من القرآن یس علی مایقراها، اقرا کما یقرا الناس حتی یقوم القائم فاذا قام القائم قرا کتاب الله- عزوجل- علی حده و اخرج المصحف الذی کتبه، علی …"13
سالم بن سلمه نقل می‎کند که شخصی بر امام صادق – علیه السلام- قرائت کرد (در محضر ایاشن قرآن خواند) و من حروفی را شنیدم که به شیوه ای که مردم قرآن می خوانند نیست، پس امام صادق- علیه السلام- فرمودند: از این قرائت دست بکش، آنگونه که مردم می خوانند بخوان تا اینکه قائم قیام کند پس هنگامی که قائم به پا خیزد کتاب خدا را علی حده می خواند و مصطفی که علی – علیه السلام- نوشته است را خارج می‎کند. می بینیم که حضرت قرائت این فرد را اصلاح می کنند و به اقراء آیات می پردازند.
معمولا اقراء برای ارزشیابی قرائت خود محفوظات و آیاتی که یاد گرفته بودن را به استاد می خواندند. و اگر در مورد قرائت آیه ای اختلاف پیدا می کردند "آنرا به پیامبر و ائمه – علیهم السلام- عرضه می کردند.
عمر بن خطاب با هشام بن حکیم بن خرام برسر قرائت سوره فرقان اختلاف پیدا می کنند و نزد پیامبر رفته و داوری می جویند. عمر می گوید: فقلت انی سمعت هذا یقرا سوره الفرقان علی حروف لهم تقروینها. فقال رسول الله ارسله، اقرا یا هشام، فقرا علیه القراءه التی سمعته یقرا فقال رسول الله کذا انزلت ثم قال اقرا یا عمر فقر اته القراء ه التی اقرانی فقال رسول الله کذلک انزلت، آن هذا القرآن انزل علی سبعه احرف فاقهء و اما تیسر منه"14
یعنی به پیامبر – صلی الله علیه و آله- گفتم: من شنیدم که این فرد سوره فرقان را به صورتی خواند که شما آنرا به من اقراء نکرده اید. پس رسول خدا- صلی الله علیه و آله- فرمود: ای هشام بخوان، پس به همان شیوه ای که من شنیده بودم قرائت کرد، پس رسول خدا فرمود: اینگونه نازل شده است. سپس گفت: ای عمر بخوان، پس من به شیوه ای که پیامبر به من اقراء کرده بود آن را خواندم، پس رسول خدا فرمود: اینگونه نازل شده است. همانا این قرآن به هفت حرف نازل شده است، پس هر چه میسر است از آن بخوانید.
البته عرضه به معصومین – علیه السلام- در مورد اعتقادات و مسائل درونی نیز بوده است.
یکی از نمونه های بارز عرضه ادین و اعتقادات به ائمه – علیهم السلام- عرضه دین توسط عبدالعظیم ببن عبدالله الحسنی به امام هادی – علیه السلام- بوده است.15
نتیجه گیری:
ارزشیابی آموزش عمومی قرآن توسط پیامبر و معصومین – علیهم السلام- به شیوه عرضه و اقراء انجام می شده است. به این شکل که هر کس آیاتی از قرآن را فرا می گرفت و یا حفظ می نمود، آنرا براستاد عرضه می کرد و سپس استاد اشکالات او را تذکر می داد و باعث اصلاح انحلاط یا تشویق قرائت های خوب می‎شد. همانطور که گفته شد، ارزشیابی جدای از آموزش نیست و شیوه عرضه و اقراء بهترین ارزشیابی برای آموزش به شیوه شنیداری- مشافهه ای است.

نتیجه گیری:
توجه به برنامه درسی در آموزش هر علمی و بهینه سازی آن باعث تعمیق یادگیری توسط فراگیران است. در آموزش عمومی قرآن نیز مناسب و مطلوب است که برنامه ریزان و معلمان قرآن به برنامه درسی توجه خاصی نمایند. قرآن کریم وحی الهی بوده و معلم آن به بشر نیرز از جانب خداوند متعال مبعوث شده است لذا برنامه درسی مناسب برای چنین کتابی باید از وحی و نبوت الهام گرفته باشد. از منظر قرآن و روایات برنامه درسی آموزش عمومی قرآن در هفت مولفه هدف، محتوا، روش، مواد و وسایل، زمان، مکان و ارزشیابی تعریف می‎شود. در این نوشتار هر یک از این مولفه ها از دیدگاه قرآن و روایات بررسی شده است.

فهرست منابع:
1- الاتقان فی علوم القرآن، دارابن کثیر، دمشق، چاپ سوم، جلان الدین سیوطی.
2- الاصول من الکافی، مکتبه الصدوق، تهران، 1381، چاپ دوم، محمد بن یعقوب کلینی، تصحیح علی اکبر غفاریو
3- اصول کافی، انتشارات اسوه، تهران، 1370، محمدبن یعقوب کلینی، ترجمه محمدباقرکمره ای.
4- بحارالانوار الجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار، موسسه الوفاء، بیروت، 1403، چاپ دوم، محمدباقر مجلسی
5- برنامه ریزی درسی در مدارس، دفتر امور کمک آموزشی، تهران، 1367، لوی، ترجمه فریده مشایخ.
6- البرهان فی علوم القرآن، دارالفکر، بیروت، چاپ اول، بدرالدین رزکشی
7- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم، 1381، چاپ شانزدهم، سید محمدباقر حجتی.
8- تاریخ القرآن، بیروت، 1388 ه.ق، چاپ سوم، ابوعبدالله زنجانی.
9- تاج العروس (من جواهر القاموس)، منشورات دار مکتبه الحیاه، لبنان، محمد مرتضی زبیدی.
10- تحقیق آومزش زبان قرآن ، مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق، تهران، خرداد 1379، محمدعلی لسانی فشارکی.
11- التذکار فی افضل الذکار، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ سوم، محمد بن احمد قرطبی.
12- ترجمه الاتقان فی علوم القرآن، امیرکبیر، تهران، 1376، چاپ دوم، جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، ج1، ص 354.
13- الجامع الصحیح، مکتبه المسقط، عمان، 1415، چاپ اول، ربیع بن حبیب بن عمر ازدی، ج4، ص 7.
14- جمال اقرائ و کمال القراء ، دار البلاغه، بیروت، چاپ اول، علی بن محمد سخاوی.
15- حیاه الصحابه، درالقلم، بیروت، 1968م، الکاندهلوی، نهج البلاغه، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1373، چاپ ششم، ترجمه دکتر سیدجعفر شهیدی.
16- سن ابی داود، دار احیاء السنه النبویه، سلیمان بن اشعث ابی داود، تعلیق محمد حیفی الدین عبدالحمید.
17- الصافی فی تفسیر القرآن، کتاب فروشی اسلامیه، تهران، چاپ ششم، محمدبن مرتضی فیض کاشانی.
18- علوم القرآن عند المفسرین، مرکز الثقالفه و المعارف القرآنیه، قم، مکتب الاعلام لاسلامی، چاپ اول.
19- الفروع من الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1391 ه.ق، محمدبن یعقوب کلینی، تصحیح علی اکبر غفاری.
20- قرآن کریم
21- قرآن کریم و روایات المدرستین، مجمع علمی اسلامی، چاپ دوم، سیدمرتضی عسگری.
22- کلیات مفاتیح الجنان، نشر سبحان، تهران، 1374، چاپ اول، شیخ عباس قمی.
23- کنزالقمان فی سنن الاقوال و الافعال، موسسه الرساله، 1399 ه.ق، علاء الدین علی بن حسام متقی هندی، تصحیح صفوه السقا.
24- مبانی برنامه ریزی درسی آموزش متوسطه، انتشارات سمت، تهران، 1380، چاپ دوم، حسن ملکی.
25- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، در الاحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، فضل بن حسن طوسی.
26- المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، محمدبن مرتضی فیض کاشانی (مولی محسن)، تصحیح علی اکبر غفاری.
27- المرشد الوجیز، داروقف الدیانه الترکی، چاپ دوم، ابی شامه مقدسی.
28- مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، موسسه آل البیت الاحیاء التراث، قم، 1407 ه.ق، چاپ اول، میرزا حسین نوری طبرسی
29- المستدرک علی الصحیحین، مکتب المطبوعات الاسلامیه، حلب، محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری.
30- معرفه القراء الکبار، موسسه الرساله، بیروت، چاپ دوم، محمدبن احمد ذهبی.
31- مناهل العرفان، دارالکتب العلمیه، موسسه الرساله، بیروت، چاپ سوم، عبدالعظیم زرقانی.
32- المیزان فی تفسیر القرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ پنجم، سیدمحمد حسین طباطبایی.
33- الموطا، لجنه احیاء التراث الاسلامی، مصر، 1387هـ.ق، مالک بن انس، تحقیق و تعلیق عبداللطیف.
34- النشر فی القرائات العشر، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ سوم ، ابن جزری.
35- نورالثقلین، اسماعیلیان، تهران، چاپ دوم، عبد بن علی بن جمعه حویزی
36- وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، 1403، چاپ پنجم، محمدبن حسن حرعاملی، ج4، ص 831.
1 تاج العروس (من جواهرل القاموس)، منشورات دارمکتبه الحیاه، لبنان محمد مرتضی زبیدی، ج2، ص 371.
2 مستدرک الوسائل، ج3، ص 313 و 359
3 بحارالانوار، ج81، ص 65
4 وسائل الشیعه، ج4، ص 118.
5 الموطا، لجنه احیاء التراث الاسلامی، مصر، 1387 هـ.ق، مالک بن انس، تعلیق و تحقیق عبداللطیف، ص 56.
6 مستدرک الوسائل، ج3، ص 363.
7 حیاه الصحابه، دارالقلم، بیروت، 1968 م، الکاندهلوی، ج3، ص 106.
8 اصول کافی، ج6، ص 462.
9 وسائل الشیعه، ج4، 7685.
10 ترجمه نهج البلاغه، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1373، چاپ ششم، دکتر سیدجعفر شهیدی، ص 225.
11 وسایل الشیعه، ج4، 7659
12 اصول کافی، ج2، ص 602
13 اصول کافی، ج2، ص 633
14 بحار الانوار، ج31،ص 207
15 ن.ک. به وسائل الشیعه، ج1، ص 20
—————

————————————————————

—————

————————————————————

2