استان تهران
استان تهران با 28225 کیلومتر مربع وسعت، یکی از کوچکترین استانهای کشور می باشد. این استان با داشتن 9 شهرستان بیشترین تعداد جمعیت را نسبت به دیگر استانها در خود جای داده است. استان تهران در جنوب بخش مرکزی رشته کوههای البرز قرار گرفته و از ناحیه فیروزکوه در شرق تا هشتگرد در غرب وسعت دارد. همچنین در قسمت جنوبی، شهرستان قم را نیز در بر میگیرد.
در مجموع سه عامل جغرافیایی در ساخت کلی اقلیم استان تهران موثر است. این سه عامل عبارتند از:
1- وجود دست کویر در جنوب شرقی استان،
2- رشته گوههای البرز در شمال،
3- بادهای مرطوب و بارانزای غربی.
بطور کلی آب و هوای این استان در مناطق کوهستانی از نوع آب و هوای کوهستانی معتدل و در دشتهای آن از نوع نیمه صحرایی با ویژگیهای خاص خود می باشد. آبهای سطح الارضی استان شامل رودخانه های کرج، جاجرود، حبله رود، رودشور، رود لار، طالقان رود، قره چای، هزار و سولقان می باشد. و آبهای تحت الارضی که در واقع چشمه های آب معدنی هستند، عبارتند از:چشمه آبعلی (بین دو روستای آبعلی و مبارک آباد)، چشمه آب البرز (جنوب شرقی آبعلی)، چشمه علی (شهر ری) و چشمه اعلاء (شمال شهر دماوند).
استان تهران بزرگترین قطب اقتصادی کشور و دارای ویژگیهای اقتصادی بسیار پیچیده و گوناگون است. در طی دو دهه اخیر جنبه های صنعتی و تجاری اقتصاد این منطقه آنچنان توسعه پیدا کرد که در واقع این دوره را می توان دوره تغییرات بنیادی از یک اقتصاد کشاورزی نسبتاً خود کفا به اقتصاد صنعتی و تجاری وابسته نامید.
استان تهران با داشتن بیشترین تعداد کارگاه بزرگ و کوچک صنعتی بخصوص در حاشیه شهری تهران، بالاترین میزان سرمایه گذاری را بخود اختصاص داده است. این صنایع بیشتر در امتداد راههای ورودی تهران، و خصوصاً مسیر تهران- کرج، تهران-دماوند، تهران- ساوه و تهران قم تمرکز یافته است.
طبق آمار راههای کشور در سال 1369، بیش از نیمی از آزاد راههای کشور (260 کیلومتر) در این استان قرار دارد. همچنین 767 کیلومتر خط آهن که 435 کیلومتر آن اصلی است، ارتباط آن را با دیگر استانهای کشور از طریق قطار ممکن می سازد.
استان اصفهان
استان اصفهان با مساحتی در حدود 104650 کیلومتر مربع در مرکز فلات ایران واقع شده است. در 17 شهرستان این استان مجموعاً 3751245 نفر (آمار سال 1370) زندگی می کنند.
استان اصفهان به علت گستردگی شامل بخشهای متعدد کوهستانی و جلگه ای می باشد، چنان که دامنه های شرقی کوهستان زاگرس، قسمتی از ارتفاعات مرکزی و در قسمتهای شرقی و جنوب شرقی نواحی پست کویری را در بر می گیرد.
آب و هوای استان بطور کلی معتدل خشک است و می توان آب و هوای آن را به بخش تقسیم کرد. آب و هوای صحرایی، آب و هوای نیمه صحرایی و آب و هوای نیمه مرطوب سرد. در این استان فصول چهارگانه کاملاً مشخص است. تابستانها ملایم و زمستانها سرد و پر برف است. بیشترین میزان بارندگی در فصل زمستان و کمترین آن در فصل پاییز است. هرچه ار اصفهان به مشرق و جنوب شرقی یعنی حوضه گاوخونی نزدیک شویم از مقدار رطوبت هوا کاسته می شود.
نام استان همیشه با زاینده رود همراه بوده است. این رود بزرگترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از ارتفاعات زردکوه بختیاری سرچشمه می گیرد و پس از طی مسافتی از مغرب به مشرق جلگه اصفهان را آبیاری می کند و سپس از وسط شهر در 140 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان گذشته و به باتلاق گاوخونی می ریزد.
بجز زاینده رود سه رودخانه مرغاب، گندمان و اناربار (گلپایگان) از منایع تامین آب گشاورزی استان هستند. استان اصفهان از نظر جلب توریست رتبه بالایی دارد چرا که از دوره های سلاجقه و صفویه آثار تاریخی با شکوهی بر جای مانده است.
امروزه استان اصفهان به دلیل دارا بودن درصد اشتغال در بخش صنعت و خدمات، بعنوان بک مرکز صنعتی در کشور ایرا شناخته شده است. پیشرفت سریع و همه جامبه صنعت به ویه صنایع مادر در این استان باعث گردیده تا بزرگترین مرکز سنعتی کشور محسوب شود. کارخانه های بزرگی مانند: فولاد مبارکه، ذوب آهن، پالایشگاه، صنایع دفاعی، داروسازی، پلی اکریل، صنایع نساجی و بافندگی و کارگاههای صنایع دستی و دهها کارخانه دیگر باعث ایجاد چنین قطب اقتصادی مهمی گشته اند.
استان فارس
این استان در جنوب ایران واقع شده و یکی از استانهای مشهور ایران باستان و ایران امروز بشمار می رود.
این ناحیه پهناور از قدیمی ترین مراکز تمدن بشری محسوب می شود و قرنها مرکز حکومت شاهنشاهی ایران بوده. قبل از اسلام دو سردار بزرگ ایرانی از این منطقه برخاسته اند و هر کدام تشکیل دهنده سلسله بزرگی بنام هخامنشی (کوروش بزرگ) و ساسانی (اردشیر بابکان) بودند.
کوروش موسس سلسله هخامنشی بوده و پادشاهان این سلسله نزدیک 219 سال در ایران پادشاهی کرده اند. این سلسله بدست اسکندر مقدونی منقرض گردید و سلوکوس اول، از سرداران اسکندر، سلسله سلوکیه را در سال 311 قبل از میلاد در ایران تاسیس کرد. سلوکوس و پسرش کوشیدند که تمدن یونانی را وارد ایران کنند و شهرهائی در ناحیه پارس(فارس) بنا نهادند.
در عین حال در قسمت مرکزی پارس در ناحیه استخر قدرتهای محلی با نامهای ایرانی روی کار آمدند که از سال 250 قبل از میلاد به بعد بر روی سکه های آنها نوشته هایی به خط پهلوی و چهره های ایرانی و آتشدان و غیره دیده می شود. معذالک ناحیه پارس(فارس) تا زمان آنتیوخوس چهارم جزء امراطوری سلوکی بود. بعد از مرگ وی (164 قبل از میلاد) رو به تجزیه گذاشت و پارتیان ایالات مرکزی دولت سلوکی را فتح کردند و پارس استقلال یافت.
آثار تاریخی بسیار مهم و با ارزشی از سلسله های مختلفی در این استان باقی مانده که می توان تخت جمشید- پاسارگاد- نقش رستم- کعبه زردشت- کاخ سروستان- غار شاپور- شهر شاپور(بیشاپور)- بند امیر- بازار و مسجد و ارگ وکیل را نام برد.
در حال استان فارس دارای مساحتی بالغ بر 489،126 کیلومتر مربع می باشد و از نظر صنعت و کشاورزی و صنایع دستی (بخصوص خاتم کاری) از استانهای مهم و بنام ایران بشمار می رود، بطوری که در سال 1370 بیش از 233 کارخانه بزرگ صنعتی در آن فعالیت داشته اند.
آب و هوای این استان را می توان به طور کلی به سه بخش تقسیم کرد: 1-در شمال و شال غرب به علت کوهستانی بودن، زمستانهای سرد با برف و باران فراوان و تابستانهای معتدل اکم است. 2-جنوب و جنوب شرقی استان زمستانهای معتدل و تابستانهای بسیار گرم دارد. 3-در نواحی مرکزی استان، زمستانها معتدل و بارانی و تابستانهای آن گرم و خشک است.
جمعیت استان در سال 1370 بالغ بر 3،618،653 نفر بوده که از این لحاظ رتبه پنجم را در بین استانهای ایران به خود اختصاص داده است.
استان خراسان
خراسان در گذشته به سرزمین پهناوری گفته می شد که در قسمت شمال شرقی ایران واقع شده بود و شامل سرزمینهای آمودریا، هندوکش، ماوراء النهر، سجستان و قهستان (قوهستان) بود. در دوره ساسانیان، خراسان بزرگ بوسیله چهار تن از مرزبانان تحت فرمان شاه اداره می شد که هری کدام یکی از چهار قسمت آن را اداره می کردند، این نواحی عبارت بودند از:
1-مروشاهجان، 2-بلخ و طخارستان (تخارستان) 3-هرات، سوشنج (فوشنج)، باغدیس و سنجستان 4-ماوراء النهر
خراسان بزرگ در دوره قاجاریه فقط کمتر از نیمی از ولایت خراسان قدیم را در بر داشته است، و باقی این سرزمین در افغانستان و ترکمنستان، ازبکستان و… واقع است.
خراسان در احیای زبان و ادب فارسی نقش بسیار همی داشته و علاوه بر شعرا و ادبای بزرگی مانند رودکی، فردوسی، عنصری، سنائی، مولوی و خیام، دانشمندان معروفی چون ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، خوارزمی و بلخی از این سرزمین برخاسته اند.
در حال حاضر خراسان بزرگترین استان ایران است و مساحت آن برابر 213،335 کیلومتر مربع می باشد که کمی از خاک ایران را تشکیل می دهد. به همین علت این استان دارای آب و هوای گوناگونی است. جمعیت آن در سال 1370 بالغ بر 6،294،142 نفر بوده است
استان آذربایجان شرقی
این ایالت به نام فرماندار آن آتوپارت (کسی که آتش نگهبان اوست)، آتورپاتکان خوانده میشد و همین اسم است که بعدها بصورتهای آذربایگان و آذربایجان در آمده است. وی در زمان حمله اسکندر به ایران، استقلال خویش را اعلام کرد (328 قبل از میلاد) و بدین سان سرزمین خود یعنی ماد کوچک را محفوظ داشت. آذربایجان در طی قرون مراحل مختلفی را از سر گذرانده و هرگاه که در ایران دولتی قوی اداره امور را به عهده داشته، آذربایجان یکی از ایالات مهم مملکتی در نظر گرفته می شد.
پایتخت آن در زمان پارتها شهر گنجک (شیز) بوده و مورخین محل آن را در تخت سلیمان کنونی در شمال خاوری شهر تکاب می دانند.
استان آذربایجان شرقی با مساحتی بالغ بر 49،287 کیلومتر مربع و با جمعیتی برابر با
3،309،134 نفر(1370) از استانهای مهم کشور به لحاظ اقتصادی و صنعتی و کشاورزی بشمار می رود.
پس از استقلال کشورهای جدید آذربایجان و ارمنستان که از طریق رود ارس با این استان مرز بین المللی مشترکی دارند، مراودات فرهنگی، سیاسی و اقتصادی از طریق مرزهای زمینی ـ جلفا و خدا آفرین) رو به گسترش نهاده و همه روزه عده زیادی از گمرکات مرزی یجاد شده، رفت و آمد می کنند. این مراودات باعث گردیده که در سطح استان برای جذب توریسم و بسط و توسعه روابط فرهنگی با این کشورها توجه بیشتری صورت گیرد.
استان آذربایجان غربی
آذربایجان در دوره هخامنشی جزو کشور ماد محسوب می شد. پس از حمله اسکندر، بنام آتوپارت، والی ایرانی آن،آتورپاتکان خوانده شد. همین نام است بصورتهای آذربایگان و آذربایجان در آمده است.
با ورود عشایر ترک به اذربایجان بخصوص از دوره سلجوقیان زبان ترکی آذری و کردی بعنوان زیان محاوره در این ناحیه رواج پیدا کرد.
این استان با مساحتی بالغ بر 37،588 کیلومتر مربع و با جمعیتی برابر با 2،325،019 نفر(1370) یکی از استانهای مهم کشور از لحاظ کشاورزی و موقعیت جغرافیایی بشمار می رود. آذربایجان غربی نزدیک به 135 کیلومتر مرز بین المللی مشترک در امتداد رود ارس با جمهوری خودمختار نخجوان در آذربایجان شوروی دارد. طوی مرزهای مشترک آن با ترکیه و عراق نیز به ترتیب حدود 488 و 200 کیلومتر می باشد.
بزرگترین دریاچه داخلی ایران بنام ارومیه (رضائیه) موجبات تقسیم طبیعی آذربایجان را به دو بخش شرقی- غربی فراهم ساخته است. مساحت این دریاچه معادل 4،868 کیلومتر مریع و ارتفاع سطح آب آن نسبت به سطح آب خلیج فارس 1،274 متر است. دریاچه اومیه که زیستگاه مهمی برای پرندگان مهاجر محسوب می شود، در سطح قاره اسیا از زیبایی و تنوع کم نظیری برخوردار است و در حال حاضر بعنوان پارک ملی دریاچه ارومیه تحت کنترل سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. آب این دریاچه به علت داشتن نمک و املاح طبیعی و لجن مورد استفاده بیماران پوستی و رماتیسمی قرار می گیرد.
در استان آذربایجان غربی همانند سایر استانهای ایران آثار تاریخی و باستانی فراوانی از دوران قبل و بعد از اسلام وجود دارد، که جزء جاذیه های توریستی و سیاحتی استان بشمار می رود. از جمله آنها می توان آثار تاریخی زیر را بر شمرد:
کلیسای طاووس(قره کلیسا) مربوط به قرون 7 و 13 میلادی؛ تپه باستانی بسطام
(دژ بسطام)، در شهرستان خوی و در 5 کیلومتری قره ضیاءالدین؛ دروازه سنگی باقیمانده از حصار قدیمی شهر خوی در طرف باختر خیابان امام؛ تخت سلیمان، در 45 کیلومتری شمال خاوری شهر تکاب و از بقایای قلعه، قصر و آتشکده بزرگ و با شکوه آذرگشسب(یکی از سه آتشکده مهم ساسانی)؛ کاخ باغچه جوق(کاخ سردا ماکو) در 6 کیلومتری شهر ماکو که در دوران اقبال السلطنه بنا شده و در حال حاضر به موزه تبدیل شده؛ و دخمه فقرگاه در نزدیکی تاش تپه در محلی موسوم به فقرگاه واقع شده و ظاهراً آرامگاه یکی از شاهزادگان دولت ماد می باشد.
علاوه بر اینها کشفیات باستانشناسی که از تپه حسنلو واقع در 9 کیلومتری شمال خاوری شهر نقده به دست آمده، مبین آن است که این نواحی از شش هزار سال پیش از میلاد مسیح مسکونی بوده، و تمدنی پیشرفته نیز داشته است. در سال 1337 از این تپه جام بزرگ طلایی گرانبها و نفیس با نقوشی بسیار زیبا بدست آمد که هم اکنون در موزه ایران باستان تهران نگهداری می شود.
استان اردبیل
محدوده جغرافیائی استان اردبیل تا قبل از تصویب نهائی جزو استان آذربایجان شرقی بود. روز 22 فروردین سال 1372 بصورت رسمی استان جدید اردبیل تاسیس گردید و بدین ترتیب کشور ایران دارای 25 استان شد.
استان جدید اردبیل در شمال باختری ایران واقع شده و 17،814 کیلومتر مربع وسعت دارای 1.153.549 نفر(1370) جمعیت می باشد. در شمال با کشور تازه استقلال یافته آذربایجان همسایه است و شامل 6 شهرستان، 10 شهر ، 16 بخش، 61 دهستان و 1902 پارچه آبادی می باشد.
آب و هوا: استان اردبیل گرچه یکی از استانهای سردسیر کشور محسوب می شود، ولی بطور کلی می توان آب و خوای آن را به سه قسمت تقسیم نمود: اول:نواحی سرد شامل ارتفاعات سبلان. دوم:نواحی معتدل شامل اردبیل و سوم:نواحی گرم شامل اراضی کم ارتفاع دشت مغان
موقعیت طبیعی استان: وجود کوه معروف سبلان به ارتفاع 4،811 متر سبب گردیده که چشمه سارهای فراوانی همراه با چشمه های آب گرم معدنی ظاهر شوند و مشهورترین آنها آب گرم سرعین است. همه ساله عده کثیری برای استفاده از چشمه های آب معدنی و گردش در منطقه زیبا و خوش آب و هوای آن به شهر سرعین صفر می نمایند.
مهمترین دریاچه و یا برکه آبی استان اردبیل دریاچه نئور است که در جنوب خاوری شهر اردبیل و کناره شرقی راه خلخال- اردبیل و به فاصله حدود 35 کیلومتری شهر اردبیل در ناحیه کوهستانی باعرو به ارتفاع 2600 متر واقع شده است. این دریاچه از طرف سازمان حفاظت محیط زیست تحت پوشش قرار گرفته و نوعی ماهی قزل آلا (رنگین کمان) در آن پرورش داده می شود.
استان اردبیل از مراکز مهم اقتصادی و کشاورزی کشور بشمار می رود و عمده محصولات کشاورزی چه بصورت آبی و چه بصورت دیم از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بطوری که از از سطح کلی زیر کشت سیب زمینی در ایران در این استان قرار دارد. همچنین به علت داشتن مراتع غنی در سطح استان، بیش از 16% گوشت قرمز کشور در این استان بدست می آید.
استان همدان
مساحت این استان که در قسمت باختری ایران واقع شده، 19.445 کیلومتر مربع می باشد و بر اساس آخرین تقسیمات اداری (1373) دارای 8 فرمانداری(شهرستان) و 12 شهر و مرکز آن شهر همدان است.
استان همدان منطقه ای است کوهستانی که بیشتر کوههای آن جزء کوههای باختری مرکزی ایران بشمار می رود. این ارتفاعات بیشتر ایام سال مستور از برف و یخ بوده و سرچشمه بسیاری از رودخانه ها و چشمه سارهای استان است. معروفترین و بلندترین کوه استان، کوه الوند، با 3.580 متر ارتفاع در جنوب شهرستان همدان قرار دارد.
غار علی صدر که یکی از پدیده های طبیعی بسیار مهم و زیبای ایران و جهان بشمار می رود، در استان همدان قرار دارد. این غار در 75 کیلومتری شمال باختری همدان در مسیر جاده کرمانشاه- بیجار، در کوهستان سوباشی واقع شده است. غار علی صدر دارای تالاب های بزرگ و کوچک و پیچ در پیچ بسیاری است که به یکدیگر مرتبط می باشد. آب داخل غار که بصورت دریاچه در آمده بسیار زلال است و می توان تا عمق 5 متری کف آن را بخوبی دید. هر سال در فصل تابستان عده زیادی از این غار دیدن می کنند. از آثار و اشیاء بدست آمده در غار علی صدر می توان تاریخ کشف آن را حدود قرن چهارم و پنج هـ.ق تخمین زد.
آب و هوای استان همدان در نتیجه وجود کوههای بلند و مرتفع در نواحی مختلف متفاوت است، بدین ترتیب که هوای دره های شمالی کوه الوند سرد و هوای دره های بخش مرکزی ملایم می باشد. زمستانهای این استان سرد و پر برف و باران و تابستانهای آن معتدل است.
به سبب نزولات آسمانی که به حد کافی در استان همدان می بارد، وضعیت کشاورزی و دامپروری آن از موقعیت بسیار خوبی برخوردار است.
جمعیت استان همدان در سال 1370 بالغ بر 1.756.362 نفر بوده و پر جمعیت ترین شهر استان، شهر همدان است که دارای 374.541 نفر جمعیت می باشد.
استان کرمانشاه
این استان یکی از استانهای همجوار با کشور عراق است که حدود 200 کیلومتر مرز مشترک با آن دارد. قبل از شروع جنگ تحمیلی عراق بر علیه ایران تعداد زیادی مسافر و زوار در ایام سال به مناسبتهای مختلف مذهبی و زیارتی می توانستند از نقاط مختلف کشور و از مسیر اصلی راه کرمانشاه- خسروی و خانقین- بغداد جهت زیارت به شهر کربلا رفت و آمد نمایند. این ارتباط تجاری و اقتصادی خوبی را در سطح استان کرمانشاهان موجب شده بود.
در سال 1370 جمعیت استان کرمانشاهان بالغ بر 1.639.300 نفر بوده که بیشتر مردمان آن از نژاد کرد و لر می باشند که با لهجه کرمانشاهی که شاخه ای از زبان کردی می باشد، تکلم می نمایند.
مساحت استان کرمانشاهان که یکی از استانهای باختری کشور بشمار می رود 23.667 کیلومتر مربع است و دارای 16 شهر و 9 فرمانداری می باشد.
آب و هوای استان کرامانشاهان معتدل کوهستانی است. ارتفاعات زاگرس در این استان در مقابل جبهه های هوای مرطوب باختری و مدیترانه ای قرار گرفته و باعث شده تا زمستان سرد و پر برف و تابستان معتدل داشته باشد. متوسط میزان بارندگی در مناطق مختلف استان بین 300 تا 800 میلیمتر در نوسان است.
ارتفاعات این استان که بخشی از کوههای زاگرس را در بر می گیرد شامل چندین قله بلند استکه ارتفاع آنها بیش از 2500 متر می باشد. بلندترین نقطه استان کرمانشاهان قله و کوهستان پرو به ارتفاع 3.357 متر می باشد. ژرفترین غار خاورمیانه به عمق 751 متر و به طول 1.364 ، متر بنام غار پرو در دامنه جنوبی این قله واقع شده است. قابل ذکر است که در این استان چندین غار مهم وجود دارد. مانند غار قوری قلعه به طول 3.140 متر در منطقه اورامانات که مملو از آب است و مربوط به دوران دوم زمین شناسی (کرتاسه) می باشد. این غار بزرگترین غار آبی قاره آسیا بشمار می رود.
استان یزد
در پهنه مرکزی ایران و در حاشیخ های کویری آن استان یزد واقع گردیده که از چند سو با کویرهای مرکزی همسایه می باشد.
استانهای کرمان و فارس از سوی جنوب و جنوب باختری، اصفهان از سوی شمال و باختر و خراسان از شمال خاوری آن را در برگرفته اند. بلندترین کوه در این استان شیرکوه با 4.055 متر ارتفاع می باشد.
مارکوپولو اولین جهانگردی بود که در سال 671 هـ.ق. از یزد دیدار کرد. وی آن را شهری آباد و مردمانش را هوشیار، سرسخت و با استعداد خوانده است.
استان یزد با مساحتی بالغ بر 72.342 کیلومتر مربع و جمعیتی برابر 717.147 نفر در سال 1370، یکی از استانهای مهم کشور از لحاظ صنایع نساجی (بطوری که در روزگاران گذشته فقط سی هزار کارگاه بافندگی پارچه در این استان وجود داشته) بشمار می رود.
استان یزد در شمار مناطق کم اب و تقریباً خشک ایران محسوب می شود و رودخانه نسبتاً مهمی ندارد. کمبود آب یاعث گردیده قنواتی طولانی در این استان حفر گردد که از مهمترین شگفتیهای زندگی در کویر است. علیرغم کمبود شدید آب در سرزمین کویری استان یزد، با پدید آوردن محصولاتی چون انار و پسته و غیره، مردم آن نام استان را در عرصه کشاورزی اعتلا بخشیده اند. علاوه بر این در صنعت نیز این استان توانسته رتبه ای درخود، کسب نماید و بعنوان قطب صنعتی ره آوردهای جالبی از جمله: پارچه های ترمه ای- پارچه های ابریشمی- پتو- گلیم- نمد- زیلو و قالی به سایر نقاط کشور صادر نماید.
استان خوزستان
خوزستان قسمت کوچکی از جنوب غربی ایران است که در روزگاران کهن جزئی از سرزمین وسیع دولت مستقل عیلام بوده و یکی از قدیمی ترین تمدنهای بشری که قدمت آن به حدود 8000 سال قبل از میلاد می رسد، در این ناحیه پدید آمده است. دولت های عیلام، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان در این ناحیه شهرهایی را برای پایتختهای زمستانی خویش ایجاد کرده بودند. بعد از ظهور اسلام نیز خوزستان آباد بود و به لحاظ قدمت تمدنهای بشری در ناحیه خوزستان، آثار باستانی با ارزشی از آن دوران در این سرزمین باقی مانده است.
در حال حاضر استان خوزستان با مساحتی بالغ بر 67.132 کیلومتر مربع و جمعیتی معادل 3.207.674 مفر(1370) یکی از مهمترین استانهای کشور بشمار می رود.
صنایع و ذخائر نفت استان خوزستان نسبت به سایر استانهای کشور از اهمیت بیشتری برخوردار است و اولین چاه نفت ایران در این استان حفر گردیده است. از آن زمان تا کنون عملیات اکتشاف نفت و گاز طبیعی در این استان ادامه داشت و بر اساس برخی پیش بینیها میزان ذخائر نفتی شهرستان اهواز بیش از 6 میلیارد بشکه است.
رودخانه های مهم استان عبارتند از:کارون(تنها رودخانه قابل کشتیرانی در ایران) به طول 890 کیلومتر؛ رودخانه کرخه به طول به طول 755 کیلومتر، رودخانه جراحی. دز شاوور و کوپال.
طول سواحل استان خوزستان در خلیج فارس از نوار مرزی استان بوشهر (در جنوب شرقی استان) تا شهر خرمشهر حدوداً 300 کیلومتر می باشد که بنادر مهمی از جمله بندر امام خمینی. بندر آبادان، بندر ماهشهر و بندر خرمشهر در این سواحل فعالیت تجاری و بازرگانی دارند.
آبزیان موجود در سواحل این استان که حدود 200 نوع را در بر می گیرد، یکی از غنی ترین ذخائر پروتئینی استان را تشکیل می دهند و بیش از 2000 صیاد در این این استان اقدام به صید سنتی و صنعتی می نمایند.
استان کرمان
نام تاریخی آن"کارمانیا"، و یکی از ایالات تاریخی سابق ایران است. این استان در نقطه تلاقی راههای ارتباطی فارس، سیستان، خراسان و هندوستان قرار دارد. در کتیبه بیستون نام این ایالت "یوتیه" (یوتیا) آمده است. پس از ظهور اسلام، گروههای از اعراب به این ایالت مهاجرت کرده و در آن مسکن گزیدند.
از سال 102 هـ.ق. تسلط بنی امیه بر ایالت کرمان بیشتر شد. همچنین ابوعلی ابن الیاس در سال 315 هـ.ق. از طرف سامانیان ب حکومت کرمان گماشته شد.
گنجعلی خان از امرای معروف دوره صفویه که نزدیک به 30 سال در ایالت کرمان حکومت کرد، آثار و ابنیه با ارزشی از خود به یادگار گذاشته است. این بناها امروزه نیز بعنوان مظهری از هنر معماری دوران صفویه پابرجا است.
این استان دارای 186.422 کیلومتر مربع وسعت می باشد و در جنوب شرقی ایران قرار گرفته است و دارای آب و هوای متغیری است که در مناطق کوهستانی و مرتفع هوا سرد و در نواحی پست و جلگه ای هوا گرم گرم می باشد.
در سال 1370 استان کرمان دارای 1.934.588 نفر جمعیت بوده است. هر یک از استانهای ایران به اقتضای ذخائر طبیعی و استعدادهای صنعتی و ذوق هنری خود دارای شهرت داخلی و جهانی می باشند. قالی، زیره، پسته، خرما و ذخائر معدنی
(مس سرچشمه) نیز بخشی از ثروتهای این استان است که موجب معروفیت جهانی آن گردیده است.
امروزه با توسعه همه جامبه و سرمایه گذاریهای عمرانی و اقتصادی و بخصوص ایجاد منطقه آزاد سیرجان و پیویسن خط راه آهن سراسری کشور و امتداد آن تا آبهای خلیج فارس (بندر عباس) و تاسیس فرودگاه جدید رفسنجان و دهها پروژه دیگر، سیمای استان کاملاً دگرگون شده و به یکی از استانهای مهم کشور تبدیل گردیده است.
استان مازندران
استان مازندران با مساحتی در حدود 46.456 کیلومتر مربع در شمال ایران، یازدهیمن استان وسیع ایران به شمار می آید. دریای خزر(مازندران) با وسعتی معادل 424.200 کیلومتر مربع که بزرگترین دریاچه جهان محسوب می شود بین ایران و جمهوریهای ترکنستان- روسیه- آذربایجان و قزاقستان واقع شده و مجاورت آن با این استان مسبب اصلی تغییرات اقتصادی و اقلیمی خاص در این منطقه می باشد.
جمعیت استان معادل 3.739.149 فر است که پراکندگی جمعیت در همه جای آن یکسان نیست. زبان و لهجه مازندرانی بازمانده زبان ایرانیان قدیم(پارسی میانه) که نسبت به زبان فارسی کمتر تحت تاثیر زبان و لهجه های اعراب، مغول و تاتار قرار گرفته و گفتنی است که حتی تا قرن پنجم هجری خط پهلوی و ضرب سکه به همین زبان متداول بوده است.
بطور کلی مازندران دارای آب و هوای معتدل و مرطوب است که به آب و هوای معتدل خزری معروف می باشد. وجود جنگلهای وسیع در این استان در اعتدال هوا و ایجاد رودها نقش اساسی و مهمی دارند. دریای خزر نیز که به راستی گنجینه ای سرشار از انواع ماهیان، بخصوص ماهی خاویار که به مروارید سیاه معروف می باشد در اقصی نقاط دنیا شهرت جهانی دارد و نقش مهمی را از لحاظ اقتصاد مملکت ایفا می کند.
جلگه های ساحلی دریای خزر با انبوهی از رودخانه های بزرگ و کوچک، مناظر طبیعی بسیار زیبایی را به وجود آورده اند که چشمان هر بیننده ای را به خود معطوف می دارند. شهرها و مراکز توریستی زیادی نظیر رامسر- چالوس- نوشهر- بابل- آمل- ساری، بهشهر- گرگان- گنبد کاووس در محدوده این استان وجود دارند که با تاسیسات اقامتی و رفاهی خود مانند تله کابین نمک آبرود- اسکله خاویارگیری در آشوراده بزرگ(بندر ترکمن) -پارک حفاظت شده دشت ناز ساری (محل پرورش گوزن زرد خالدار) و پارک ملی گلستان پذیرای جهانگردان داخلی و خارجی می باشند.
صنایع عمده این استان وابسته به کشاورزی و جنگل است و دلیل وجود این صنایع، کشاورزی پر رونق و جنگلهای وسیع این استان می باشد. صنایع مازندران به دو دسته صنایع دستی و کارخانه ای و کارگاهی تقسیم می شوند. صنایع مهم دستی عبارتند از:
قالی بافی، ابریشم بافی. نمدمالی، گلیم و جاجیم بافی، چادرشب بافی، چوخابافی. حصیر بافی، سفالسازی، نخ ریسی، زیلو و پارچه بافی. از صنایع کارخانه ای می توان صنایع نساجی مازندران و صنایع نساجی در قائم شهر و ریسندگی بهشهر را نام برد.
از نقاط دیدنی این استان می توان از :پل باستانی آق قلا- کاخ صفی آباد- غار کمربند و هوتو که آثاری از نسل اولیه بشر در آن نهفته- پل شاپور(منطقه سواد کوه) میل گنبد کاووس- بقعه متبرکه ابراهیم (بابلسر)- امامزاده قاسم آمل- اثار تاریخی استخر عباس آباد بهشهر- میل رادکان و بسیاری دیدنیهای دیگر را نام برد.
استان گیلان
استان گیلان ناحیه ای سرسبز و دل انگیز در شمال غربی ایران است که به تکیه بر کوههای البرز زده و صدها رودخانه پر آب در آن جریان دارد که همگی آنها به دریای خزر می رزند. این استان از شمال به دریای خزر، از جنوب به کوههای سر به فلک کشیده البرز و از غرب به استانهای اردبیل و زنجان محدود است.
گیلان از دو منطقه پست و کوهستانی تشکیل شده است: قسمت پست و جلگه ای آن در مجاورت دریای خزر بصورت نوار باریکی از شمال استان در ناحیه مرزی آستارا آغاز شده و با چرخش خط ساحلی بسوی شرق، بتدریج بر وسعت آن افزوده می شود. قسمت کوهستانی نیز در امتداد خط مرزی استانهای اردبیل و زنجان قرار گرفته است.
گیلان از دو منطقه پست و کوهستانی تشکیل شده است:قسمت پست و جلگه ای آن در مجاورت دریای خزر بصورت نوار باریکی از شمال استان در ناحیه مرزی آستارا آغاز شده و با چزخش خط ساحلی بسوی شرق، بتدریج بر وسعت آن افزوده می شود. قسمت کوهستانی نیز در امتداد خط مرزی استانهای اردبیل و زنجام قرار گرفته است.
مساحت این استان 14،811 کیلومتر مربع و جمعیت آن طبق آمار سال 1370 بالغ بر 2.204.047 نفر است. از سالهای نه چندان دور این خطه در مسیر ارتباطی ایران و اروپا از طریق روسیه قرار داشته و به همین دلیل بسیاری از ورخان و جهانگردان معروف از این منطقه دیدن کرده و از زیبائیهای دل انگیز آن لذت برده اند. مردم گیلان از دیرباز قومی بسیار سلحشور، دلیر و جنگجو بوده اند و پیشینه تاریخی آنها به قوم کادوسیان یا گیل باز می گردد. گیلان در حقیقت به معنی سرزین گیل بوده که در قدیم قسمت کوهستانی آن را دیلم می نامیدند. یکی از خصلتهای پسندیده این مردم مهمان نوازی آنان است که گرمی و صفای آنان را هر تازه واردی به عین می بیند.
آب و هوای استان گیلان، بدلیل موقعیت خاص آن که در میان کوهستان البرز و دریای خزر واقع شده معتدل خزری است که در بهاران لذتبخش ترین آب و هوا را دارا می باشد. مقدار بارندگی سالانه در مرکز این استان در سال 1371 بالغ بر 1734 میلیمتر گزارش شده است که بیشترین واحد گزارش شده از سراسر ایران می باشد. همچنین متوسط رطوبت نسبی این استان بیشترین درصد را در طول سال به خود اختصاص می دهد.
رودهای استان گیلان: به علت بارندگی فوق العاده زیاد، رودهای متعدد دائمی و پر آبی در این استان بوجود آمده است. مهمترین آنها سفید رود به طول حدود 100 کیلومتر است که از الحاق دو رود عمده قزل اوزن و شاهرود بزرگ در شرق منجیل تشکیل گردیده است.
استان گیلان بسیار حاصلحیز بوده و می توان گفت که این سرزمین منبع نعمت و برکت، و یکی از ثروتمندترین استانهای ایران است. محصولات عمده آن عبارتند از: برنج، چای، توتون، مرکبات، ابریشم، انواع ماهی دریای خزر، تولید عسل، انواع چوب، فرآورده های حیوانی و زیتون.
همچنین در استان گیلان 147 معدن خصوصی و عمومی در سال 1370 فعالیت داشته اند. منابع زیرزمینی فراوانی نیز در این استان یافت می شود.
حصیر بافی، گلیم و جاجیم، سرامیک سازی، بامبوبافی، چاروق دوزی، نمدمالی، خراطی(نازک کاری)، چادرشب بافی و جوراب بافی از صنایع دستی مهم این استان بشمار می رود.
در استان گیلان نسبت به سایر استانهای ایران آثار تاریخی مهم و متمرکز چندانی یافت نمی شود، بلکه بصورت پراکنده در سطح استان آثار باستانی چندی وجود دارد که کهن ترین و ارزنده ترین آثار کشف شده متعلق به اوایل هزاره اول قبل از میلاد است که از تپه مارلیک(چراغعلی تپه) در شهرستان رودبار بدست آمده است. همچنین در سایر شهرستانهای این استان آثار قرون گذشته وجود دارد که از قرار ذیل می باشند:
شهرستان رشت:مسجد صفی(مسجد سفید)، بقعه داناعلی، مسجد کاسه فروشان، مسجد حاج صمدخان، بقعه امامزاده هاشم(در 30 کیلومتری جنوب رشت در مسیر راه رشت به رودبار) ، مسجد جامع، امامزاده سید ابوجعفر و بقعه خواهر امام.
شهرستان لاهیجان:بقعه شیخ زاهد گیلانی(در مسیر راه لاهیجان- لنگرود) بقعه میر شهید، بقعه چهار اولیا و بقعه میر شمس الدین
شهرستان استانه اشرفیه: بقعه آقا سید جلال الدین اشرف برادر گرامی اما رضا(ع)، بقعه سید آقا محمد و بقعه آقا سید حسن
پل خشتی در شهرستان لنگرود و قلعه رودخان (در 20 کیلومتری جنوب شهرستان فومن نیز از جمله آثار قدیمی این استان است.
استان سمنان
استان سمنان با داشتن چهار شهرستان(سمنان- شاهرود- دامغان-گرمسار) دارای مساحتی معادل 91.538 کیلومتر مربع می باشد. جمعیت استان معادل 498.728 نفر و جمعیت شهرستان سمنان بالغ بر 139.094 نفر می باشد. استان سمنان در دامنه های جنوبی سلسله جبال البرز واقع شده که ارتفاع آن از شمال به جنوب کاسته شده و بالاخره به دشت کویر ختم می گردد. آب و هوای استان سمنان به علت شرایط جغرافیایی مختلف، هر قسمت از آن دارای آب و هوای متفاوتی است. بدین صورت که در نواحی کوهستانی هوا سرد، در دامنه کوهها هوا معتدل و در کنار کویر هوا گرم می باشد. لهجه و زبان مردم استان سمنان یکی از قدیمترین زبانهای موجود ایران است. خصوصاً زبان شهرستان سمنان که از بقایای دست نخورده زبان پهلوی است.
از لحاظ کشاورزی این استان دارای اهمیت چندانی نیست و به علت موقعیت خاص جغرافیایی عملاً با کمبود آب برای مصارف کشاورزی روبروست. مهمترین محصولات غذایی آن عبارتند از: غلات- سیفی جات- سیب زمینی و فلفل و محصولات صنعتی آن عبارتند از: پنبه- آفتابگردان- چغندر قند- تنباکو، محصولات درختی مانند: انگور-سیب- پسته که پسته دامغان از مهمترین محصولات درختی کشور به حساب آمده و در اقتصاد منطقه اهمیت بسزای دارد. پرورش زنبور عسل در مناطق کوهستانی استان سمنان از اهمیت خاص برخوردار است و به دو صورت سنتی و مدرن انجام می گیرد.
صنعت در این استان پیشرفت قابل توجهی کرده است که از آن جمله می توان مجتمعی از کارخانجات صنعتی مختلف که مهمترین آنها کارخانه پارچه بافی و نخ ریسی- کارخانه کفش و کولرسازی را نام برد. از صنایع دستی این منطقه مهم می توان گلیم بافی- جاجیم بافی- شال و نمد مالی را نام برد.
ار ابنیه و اثار تاریخی و دیدنی استان می توان از مجموعه بایزید بسطامی(در شهر بسطام)- شیخ ابوالحسن خرقانی (در قلعه نوخرقان) و مسجد تاریخانه- تپه حصار- چشمه علی دامغان- مسجد اما- مسجد جامع و ارگ- غار دربند(واقع در سمنان) و تپه غول آباد گرمسار را نام برد.
استان زنجان
استان زنجان که می توان آن را فلات زنجان نیز نامید در قسمت مرکزی و شمال غربی کشور واقع شده است که مساحت آن بالغ بر 36.398 میلومتر مربع می باشد و شهرستان های قزوین- تاکستان- ابهر وخدابنده در محدوده آن واقع شده اند. این استان از نظر اقلیمی دارای آب و هوایی حد فاصل بین اب و هوای صحرایی و اب و هوای مدیترانه ای است ولی با توجه به ظرایط خاص کوهستانی می توان آن را اقلیم معتدل کوهستانی به حساب آورد. جمعیت استان 1،885،251 نفر است.
در استان زنجان چشمه های طبیعی متعددی وجود دارد که می توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد: چشمه هایی که آب آنها نوشیدنی است و مورد مصرف مردم است و چشمه های آب معدنی. از جمله رودهای مهمی که در این استان جریان دارند سفید رود است که در زنجان به قزل اوزن معروف است.
از نظر کشاورزی استان زنجان یکی از مراکز عمده تولید غلات می باشد که برنج طارم از جمله مهمترین آنهاست. همچنین حبوبات و سبزیجات و محصولات جالیزی- محصولات علوفه ای- میوه- محصولات صنعتی مانند پنبه از محصولات کشاورزی مهم استان به شمار می آیند. در سالهای بعد از انقلاب اسلامی کارخانه های سنعتی بزرگ در شهرسانهای استان رشد بسیار نموده که از آن جمله می توان نیروگاه برق شهید رجایی- کارخانه های ریسندگی و بافندگی- تولید داروهای شیمیایی- محصولات غذایی و بهداشتی و غیره را نام برد.
صنایع دستی استان زنجان عبارتند از: فرض بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی، چاقو سازی، تولید ظورف مسی، ملیله کاری، سفال پزی، شانه تراشی، قاشق سازی، منبت کاری، نمد مالی.