سیمین بهبهانی

فهرست مطالب

پیشگفتار. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
مقدمه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
زندگی نامه سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
آثار سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
پیام و ویژگی های شعر سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
صور خیال در شعر سیمین بهبهانی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
شیوه تصویر سازی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
1- تصویرهای تازه و ابتکاری. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
2- تصویرهای تکراری(کلیشه ای) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
3- تکرار تصاویر(اخذ از خویش) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
4- تصویر در تصویر(تعدّد تصاویر). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
عوامل به وجود آورنده تصاویر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
1- محیط زندگی شهری و پدیده های امروزی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
2- زن بودن . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
3- مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
مواد تشکیل دهنده تصویرها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
1- تصویرهای برگرفته از اندام و اعضای بدن. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2- تصویرهایی که مواد آن از طبیعت گرفته شده اند . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39
3- تصویرهای مربوط به خود شاعر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
تشبیه در شعر سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
1- تشبیه مضمّر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
2- شبیه تمثیل(اسلوب معادله). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
3- تشبیه ملفوف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
4- تشبیه جمع. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
5- تشبیه تفضیل. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
6- تشبیه مرکّب. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
استعاره در شعر سیمین. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
1- استعاره مصرّحه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2- استعاره مکنیّه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
3- استعاره تبعّیه. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
4- تشخیص. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

حسامیزی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
مجاز در شعر سیمین. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
کنایه در شعر سیمین . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
سمبل در شعر سیمین. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
منابع و مآخذ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

پیشگفتار
هنگامی که موضوع انتخاب تحقیق مطرح شد، من با توجّه به راهنمایی استاد محترم خود و علاقهء خود به ادبیات معاصر، مبحث صور خیال در شعر معاصر (اشعار سیمین بهبهانی) را به عنوان یکی از موضوعات مورد علاقه خود انتخاب کردم.
علّت انتخاب موضوع تحقیق در زمینهء شاعر معاصر را در دو عامل می دانم، یکی علاقه خود به ادبیات معاصر اعم از شعر و داستان و دیگری کم توجّهی به این بخش از ادبیات فارسی در مراکز رسمی است. شاید اقبال عامّه مردم و به خصوص جوانان و قشر تحصیل کردهء جامعه به ادبیات معاصر تا حدّی از این بی توجّهی را جبران بسازد.
در کشور ما افراط و تفریط یکی از آفت های اصلی در نقد و بررسی آثار شاعران و نویسندگان معاصر می باشد. اظهار نظرهایی که گاه از شناخت ناکافی سرچشمه می گیرد و گاهی از تنگ نظری ها و یا از آمیختن جنبه های مختلف نقد با هم ناشی می شود. موضوعی که گاه در مورد شاعران بزرگ گذشته نیز صدق می کند.
ما در زمان حال زندگی می کنیم و نیاز ما بیشتر به ادبیاتی می باشد که نیازهای روحی و عاطفی ما را در زمان حال با توجّه به تغییر و تحوّلات جامعه و فرهنگ و آداب و رسوم پاسخگو باشد. ادبیات کلاسیک به ویژه شعر کلاسیک فارسی با تمام ارزش واعتبار نمی تواند پاسخگوی خواسته ها و نیازهای عاطفی ما باشد.
هر چند که گفته شده است بهترین و بزرگترینمنتقد واقعی گذشت زمان و روزگار است و آثار ضعیف و فاقد ارزش هنری به خودی خود از جریان ادبی کنار گذاشته می شوند، امّا این امر درباره ادبیات معاصر نمی تواند صدق کند، زیرا ما می خواهیم از آثار ادبی زمان خود لذّت ببریم وبه همین دلیل نمی توانیم منتظر قضاوت آینده باشیم. به طور کلی می توان گفت پرداختن به گذشته ای که در آن نبوده ایم و ایستادن به انتظار آینده ای که در آن هم نخواهیم بود ما را از زندگی در زمان حاضر دور می کند.
خلاصه کلام هر عصری شعر، شاعر زمان خود را می طلبد به همین دلیل توجه به ادبیات زمان خود و نشان دادن نقاط ضعف و قوّت آن را در شناخت هر چه بیشتر ادبیات معاصر یاری می کند و باعث می شود در دام ستایش های افراد خاص قرار نگیریم و بتوانیم در جریان ادبی درست را از نادرست تشخیص دهیم.
در این تحقیق ابتدا در مورد صور خیال بحثی شده است و تعریف های مختلفی که در باره آن ها در کتاب های مختلف بلاغی یا توسط منتقدان معاصر آمده است ذکر شده است.
در این تحقیق در ابتدا شرح کوتاهی از زندگی شاعر مور بحث قرار می گیرد. این بدین منظور بوده است تا اینکه خواننده آشنایی مختصری با شاعر داشته باشد. در زندگی نامه سعی بر این بوده به نکاتی اشاره شود که احتمالا به طور مستقیم یا غیر مستقیم در شعر و تصویرهای شعر آن شاعر تاثیر گذار بوده است. در ادامه همین بحث با اشاره به آثار شاعر و معرفی هر یک از آثار و به بررسی و تحلیل اشعار از نظر شکل و محتوا و قوّت و ضعف موجود در آن ها پرداخته شده است.
در این تحقیق، از دیدگاه سنّتی و مرسوم کتـاب های بلاغی صـور خیال شاعر مورد تقسیم بندی قرار گرفته است از قبیل: تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، سمبل و نمونه هایی از شعر شاعر به تناسب آن مبحث، آورده شده است.
و در پایان از استاد ارجمند، جناب آقای دکتر اکبر شعبانی که با نکته سنجی و باریک بینی علمی خاصّ خود در تعیین شاعـر و روش کار این حقیر را یاری نمودند، سپاسـگزاری وتشکّر می کنم.

فریده حقگو
بهار 1384
مقدمـه

می دانیم که سخن ادبی و شعری یعنی سخنی که از حدّ معمول یک سخن عادی، بالاتر و خیال انگیزتر باشد و حتی از واقعیت به دور باشد. شعر، زیبا سخن گفتن و در پرده سخن گفتن است که جز با صور خیال میسّر نمی باشد.
در کتاب صور خیال در شعر فارسی در این باره چنین آمده است: "از قدیمی ترین ادوار شعر فارسی ، خیال به معنی تصویر پرهیبت و شبح و سایه و مفاهیم مشابه و نزدیک به معانی به کار رفته است." 1
و کروچه می گوید: "شعر انسان را به مقام بالاتر که در وجود اوست، عروج می دهد باز بیان همین است." 2
یکی از مباحثی که به ندرت مورد توجّه منتقدان ما قرار می گیرد، مساله عوامل موثّر در به وجود آمدن صورت های خیال در دوره های گوناگون شعر فارسی است، این که چه مساله ای موجب می شود که در هر دوره ای پاره ای از عناصر خیال مورد توجّه شاعران فارسی زبان قرار بگیرد و عوامل دیگر کمتر، می تواند متاثّر از عوامل متعددی باشد. این عوامل می توانند بر شیوه تصویرپردازی و نوع بیان، تفکّر شاعران و سایر عناصر شعری، تاثیری شایسته به جا بگذارد.
همه منتقدان در این باره توافق دارند که شاعران زبان را به صورت متفاوت به کار می برند، امّا منتقدان با این نظر که همه شاعران به طور یکسان و مانند هم از زبان استفاده می کنند، موافق نیستند. زیرا کار عمدهء شاعر در شعر، تسلّط بر طبیعت اسـت که از طـریق ذهن انجام می پذیرد و شاعر سعی می کند بین انسان و طبیعت ارتباط برقرار کند و همچنین نگرش شاعر نسبت به جهان با افراد دیگر متفاوت است و متفاوت بودن بیان شاعر با افراد دیگر نیز در همین نکته است.
کار شاعر در تصویر سازی ایجاد و کشف بین پدیده ها ست و این ارتباط هرچه شگفت تر و پنهانی باشد تاثیر عمیق تر بر مخاطب می گذارد و از همه مهم تر داشتن جهان بینی در زندگی است که وجود جهان بینی به تخیّل و تصاویر کمک می کند.
عوامل موثّر در به وجود آمدن تصویر در شعر یک شاعر را می توان به این گونه بیان کرد:
1- فرهنگ عمومی شاعر، یعنی آگاهی او از آنچه در گذشته و حال در محیط دور و نزدیک جریان داشته از مسائل تاریخی، اجتماعی و سیاسی گرفته تا اطلاعات دینی و اساطیری و علمی و فلسفی.
2- فرهنگ شعری او، که حاصل خوانده ها و شنیده ها ی اوست در زمینه الفاظ و معانی شعر.

1- محمّد رضا شفیعی کدکنی. صور خیال در شعر فارسی. چاپ چهارم. انتشارات آگاه. 1370. ص 17.
2- همان کتاب. ص 113.

3- تجربه های خصوصی شاعر، که در طول زندگی، از روزگار کودکی تا لحظه ای که به سرودن و خلق هنری می پردازد. 1
"حکایت مشهوری است که می گوید کُردی با دیلمی و یک زرگر و با عاشقی و یک معلّم همراه شدند. شب هنگام ماه بر آمد تمام. هر یک از آن ها خواست آن را وصف کند. زرگر آن را تشبیه کـرد به پاره ای زر گداخته که از کوره بیرون آرند، کُـرد شبان بود، گفت به قرص پنیـری می ماند. معلّم گفت: گرده نانی است که از خانه مالداری برای معلّم هدیه می فرستد. دیلمی گفت: مثل سپری است که پیش پادشاه برند و عاشق گفت به صورت معشوق شباهت دارد." 1
هر شاعری بر حسب ذوق و فکر خویش منظره ای را که پیش چشم دارد به چیزی مانند می کند و تشبیه از محیط زندگی شاعر و تجاربش حکایت می کند.
عنصرالمعالی در کتاب قابوس نامه در توصیه به فرزندش در موضع شاعری می گوید: "به وزن و قافیهء تهی قناعت مکن، بی صناعتی و ترتیبی شعر مگو که شعری ناخوش بود، …؛ امّا اگر خواهی که سخن تو عالی نماند بیشتر مستعار گوی." 2
با توجه به مطلب بالا عنصرالمعالی شعر خوب را شعری می داند که بر اساس استعاره بنا نهاده شده باشد و به شیوه های دیگر تصویر سازی و صور خیال نمی پردازد.
قدما در پرداختن به صور خیال به دو شیوهء نادرست رفتار کرده اند. به این معنی که یا به صورت ناقص وارد این بحث شده اند و آن را از دیگر صنایع شعری جدا نکرده اند و یا اینکه تنها به جزئیات تقسیم بندی صور خیال به شیوه علمی که هیچ سازگاری با شعر ندارد، پرداخته اند.

1- همان کتاب. ص 203.
2- عبدالحسین زرین کوب. شعر بی دروغ، شعر بی نقاب. چاپ چهارم. انتشارات جاویدان. ج سوم. 1363. ص 54.

زندگی نامهء سیمین بهبهانی

یاد دارم ز راه ورسم کهن
که دو نا ساز را به هم پیوست
من شدم یادگار این پیوند
لیک چون رشته سست بود گسست
خیره گی های مادر و پدرم
آن دو را فتنه در سرا افکند
کودکی بودم و، مرا ناچاری
گاه از این گاه از آن جدا افکند
کودکی – هرچه بود – زود گذشت
دیده ام باز شد به محنت خلق
دست شستم ز خویش و، خاطر من
شد نهان خانهء محبّت خلق
(مجموعه اشعار/جای پا/ص72)
سیمین بهبهانی در سال 1306 در تهران به دنیا آمد، پدرش عباس خلیلی روزنامه نگار و قصّه نویس بود، مادرش فخر عظمی نام داشت که در یک خانواده نیمه اشرافی و مرفّه خاندان قاجار به دنیا آمده بود. امّا سیمین درباره وضع خانواده اش در هنگام تولّد و کودکی خود می گوید: "زاده شدم در خانه پدربزرگ، چون پیش از زادنم مادرم همسر خود را به اشتغالاتش واگذاشته بود و به خانه پدری بازگشته بود." 1 "و پدر… که بود جز مردی که گاه دایه پیر مرا به دیدارش می برد و باز می گرداند بی آن که بدانم چرا رفته ایم و چرا در خانه ما نیست؟ شاید تفریح سوار شدن به اتوبوس های دانمارکی برایم بیشتر از شادی دیدار پدر بود." 2
از همان ایّام کودکی استعداد شاعری خود را نشان می دهد و با تشویق های مادرش در مسیر رشد و شکوفایی استعداد شاعری خود گام بر می دارد. پس از ازدواج اوّل خود و انتشار دو مجموعه اوّل شعر خود، برای ادامه تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی وارد دانشگاه شد، ولی اوّلین برخورد دکتر معین از تحصیل در رشته ادبیات فارسی به صورت رسمی منحرف شد و در رشتهء حقوق به ادامه تحصیل پرداخت.
در ایّام جوانی به خاطر هم زمانی با حوادث بین سالهای هزار و سیصد و بیست تا هزار و سیصد و سی و دو به گروه حزب توده گرایش پیدا کرد. "آنان که رهایی "رنجبران " می خواستند در چشمم ارجی داشتند که سخن از "برابری" می رفت و به راهشان کشیده شدم" 2 تاثیر این گرایش شاعر را در مجموعه اوّلیه شاعر که به طبقات فرودست جامعه می پردازد می توان مشاهده کرد.
امّا پس از مدّتی از همسرش از سیاست کناره گیری می کند. "از فرقه های سیاسی به سختی سرخورده بودم و فکر می کردم، دست کم در زمان و مکانی که ما هستیم، جوانان فریب کلمات صیقل خورده و توخالی را می خورند. رویدادهای بعد از بیست و هشت مرداد سی و دو پیش از آن برایم مویّد این طرز فکر بود." 2
پس از مدّتی از همسرش جدا می شود. شاعر خود دلیل این امر را این چنین بازگو می کند: "از همسرم دل خوشی نداشتم، میان ما از مدّت ها پیش بیگانگی جسمی و روحی سایه افکنده بود؛ دو بیگانه در یک خانه می زیستیم بی آنکه کوچکترین توقّع مادی و معنوی از یکدیگر داشته باشیم." 3
پس از جدایی از همسر اوّل خود با یکی از دوستان ایّام تحصیل در دانشگاه ازدواج می کند. "به خانه دو شوهر پای گذاشته ام: با یکی ناساز و با دیگری سازگار بوده ام، یکی را به طلاق و دیگری را به مرگ واگذاشته ام." 4
بند دو، مردَم ببست در خم هر یک
چند گهی بندگی پذیر بماندم
بند یکی تا گسست خواجه دیگر
بست و زنو همچنان اسیر بماندم
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص208)
زندگی سیمین از لغزش و خطا مصون نبوده است. بطوری که خود در این باره می گوید: "از
لغزش ها و کژانـدیشی ها بر کنار نمانده ام که طبیعت آدمی است. گـاه استـوار و درست و گـاه نا استوار و سست، گامی برداشته ام. و این دوّمین بی گمان بیشتر." 3

آثار سیمین بهبهانی

1- جای پا: این مجموعه در برگیرندهء شعر سال های هزار و سیصد و بیست و پنج تا هزار و سیصد و سی و پنج می باشد. در این مجموعه شاعر به صورت سطحی و گذرا و با توجّه به شور جوانی و گرایش های خود، به مسائل اجتماعی می پردازد و مشکلات و ضعف های موجود در جامعه آن روز را با توجّه به زندگی طبقات مختلف به تصویر می کشد. هر چند این نگاه همان طور که گفته شد به لحاظ شرایط سنّی و در آغاز راه بودن او از عمق زیادی برخوردار نیست. گروه های اجتماعی که سیمین مسائل و مشکلات آنان را مورد توجّه قرار داده است عبارتند از: 1- رقّاصه ها 2- دلقک ها و حاجی فیروزها 3- گورکن ها 4- جیب برها 5- بیماران 6- بچّه های خیابانی.
مهمترین مسئله در پراختن به این گروه ها مشکل اقتصادی و فقر آن ها می باشد. و شاعر نیز عامل تمام مشکلات را نابسامانی ها و گرفتاری های جامعه را در مشکلات جامعه می بیند.
در این مجموعه شاعر به مضامین غنایی و عاشقانه نیز می پردازد. اشعار غنایی این مجموعه سرشار از شرح جدایی ها و بی وفایی ها و شکایت هاست.
قالبی که سیمین در این مجموعه انتخاب می کند قالب چهارپاره یا دوبیتی های به هم پیوسته است. او در این مجموعه بیشتر به دنبال القای پیام است تا توجّه به تصویرسازی و زیبایی های شعر. به عبارت دیگر او به دنبال تعهّد شاعری است و آن را در پرداختن به مشکلات و نابسامانی های اقشار مختلف جامعه می داند. در تصویرهای این مجموعه تازگی و ابتکار چندانی به چشم نمی خورد و اکثر تصویرهای موجود در آن برگرفته از تصویرهای شاعران گذشته می باشد، و اگر تصویر تازه ای هم دیده می شود به خاطر تازه بودن برخی مضامین و موضوعاتی است که انتخاب شده است.
2- چلچراغ: این مجموعه که دومین مجموعه شعری سیمین بهبهانی می باشد در برگیرنده شعرهای سال های هزار و سیصد و سی و پنج تا هزار و سیصد و سی و شش او می باشد. در این مجموعه شاعر با استفاده از قالب چهارپاره به مضامین غنایی و عاشقانه می پردازد و ناکامی های عشق خود را به تصویر می کشد. در برخی شعرها قالب چهارپاره شکل روایی به خود می گیرد و برای بیان داستان یا واقعه ای مورد استفاده قرار می گیرد. در این داستان ها نیز موضوعاتی همچون فقر و زندگی افراد فرودست جامعه مورد توجّه قرار می گیرد.
غزل های این مجموعه فاقد هر نوآوری و ابتکار در وزن می باشد. زبان آن ها نیز فاقد نوآوری و تازگی زبان امروزی است، ولی گـاه در بین تصـویرهای آن به تصـویرهای تـازه و نو برخورد می کنیم، هرچند که این تصویرها نیز از تجربهء شخصی شاعر سرچشمه نمی گیرد و ریشه در تصویرسازی شاعران پیشین دارد.
3- مرمر: این مجموعه در ادامه دو مجموعه قبلی می باشد و شامل اشعار سال های هزار و سیصد و سی و شش تا هزار و سیصد و چهل و دو شاعر را در برمی گیرد. اشعار این مجموعه نیز به بیان عواطف فردی و رنج تنهایی شاعر می پردازد. قالب رایج در این مجموعه نیز غزل و چهارپاره می باشد.
در غزل های این مجموعه شاعر کم کم اوزان تند و دوری را که یادآور وزن غزل های مولوی می باشد، به کار می برد. امّا فاقد محتوا و ارزش هنری قابل توجّه و در مجموع می توان گفت که در این مجموعه هم سیمین هنوز دورهء خامی و ناپختگی شعر خود را طی می کند.
4- رستاخیز: این مجموعه شعـرهای بین سـال های چهل و دو تـا پنجاه و دو را در بر می گیرد. این دوره که یکی از ملتهب ترین دوره های سیاسی و اجتماعی ایران می باشد، که در شعر سیمین نیز تاثیر گذاشته است. از این مجموعه است که تحوّلی در روش و شیوه شعر سیمین ایجاد می شود و به مانند فروغ پس از انتشار سه مجموعه اوّل خود به مرحلهء پختگی و کمال خود نزدیک می شود، و فضای جدید و متفاوتی از فضای اشعـار سه مجموعه قبلی خود ایجاد می کنـد. در این مجموعه غزل ها نسبت بـه چهارپاره ها بـه شکل محسوسی افزایـش می یابد، بطوریکه می توان گفت شاعر قالب خود را که همان غزل است انتخاب می کند ولی هنوز نوآوری خاصّی در آن مشاهده نمی شود.
قرار گرفتن مضامین اجتماعی بیشتر نسبت به مجموعه های قبلی و تقریباً جدا شدن شاعر از منِ فردی و نزدیک شدن به منِ اجتماعی از دیگر ویژگی های این مجموعه شعری است، بطوریکه حتّی در اشعار تغزّلی ویژگی فردی چندانی مشاهده نمی کنیم.
موضوع دیگر دربارهء این مجموعه انتخاب بیان سمبولیک می باشد که به نسبت فضای سیاسی حاکم بر جامعه برای بیان موضوعات سیاسی مورد استفاده قرار می گیرد.
5- خطّی ز سرعت و از آتش: پنجمین مجموعه شعری سیمین اشعار سال های پنجاه و دو تا سال شصت را دربر می گیرد. در این مجموعه شاعر از اوزان تازه و ابداعی خود که در ادبیات کلاسیک فارسی بی سابقه می باشند استفاده می کند. با این حال در این مجموعه نیز از نظر واژگانی بیان خاصّی ندارد و همچنان از واژه های مهجور و قدیمی که در زبان امروزین کنار گذاشته شده اند استفاده می کند و این شاید به دلیل استفاده از قالب غزل می باشد که مانع از به کار بردن کلمات امروزین در شعر او شده است.
"در این مجموعه تحوّلی بنیادین در اندیشه و جهان بینی و آرمان و آرزوهای شاعر، و در نتیجه در مشی و منش هنری او دیده می شود که نخست در غزل های مجموعه رستاخیز پدیدار شد." 4
اشعار این مجموعه که حوادث انقلاب را نیز دربر می گیرد. بیان سمبولیک در آن نسبت به تصویرهای دیگر بیشتر می شود و پرداختن به مسائل اجتماعی و سیاسی بیشترین موضوع شعرهای این مجموعه را دربر می گیرد.
6- دشت ارژن: این مجموعه اشعار سال های شصت تا شصت و دو را در خود جای داده است. این مجموعه بعد از یک ضربه روحی درگذشت نوه شاعر "ارژن" سروده شده است. در این مجموعه شاعر با کولی که نمادی از خود شاعر است به گفت و گو می نشیند که بخش بزرگی از شعرهای این مجموعه را تحت عنوان "کولی و ارّه" دربر گرفته است.
در این دفتر شعر، شاعر از توجّه به موضوع جنگ و پیامدهای ناشی از آن برکنار نیست. در این مجموعه شاعر اوزان جدیدتری را مورد آزمایش قرار می دهد و فضاهای جدیدی را در قلمرو شعر و ادب فارسی می گشاید.
7- یک دریچه آزادی: این مجموعه آخرین مجموعه از شعرهای سیمین بهبهانی تا زمان حاضر می باشد. این دفتر که شعرهای بین سال های شصت و دو تا هفتاد و سه را در خود جای داده است به مسائل کلّی تر مربوط به سرنوشت انسان و جهان می پردازد، ضمن آن که از مسائل اجتماعی غافل نیست، شاعر در این مجموعه نیز اوزان جدیدتری را به کار می گیرد، به گونه ای که بیشتر اشعار این مجموعه در اوزان جدید سروده شده اند. تصویر حاکم بر این مجموعه بیان سمبولیک و رمزی می باشد و از نظر ارزش ادبی و هنری پایین تر از مجموعهء قبلی قرار دارد.

پیام و ویژگی های شعر سیمین بهبهانی

برای پرداختن به پیام و ویژگی شعر سیمین نیز مانند شاعران دیگر باید اشعار او را به دو دوره تقسیم کرد. سیمین بهبهانی مانند اکثر شاعران معاصر آغاز شاعری خود را با قالب چهارپاره آغاز کرد، قالبی که در آن زمان رایج ترین قالب در بین شاعران آن روزگار بود.
در دورهء اوّل شاعری سیمین بهبهانی که شامل مجموعه های، "جای پا"، "چلچراغ" و "مرمر" می باشد، او به طبع جوانی و شرایط و فضای ادبی و اجتماعی آن روزگار به مانند اکثر شاعران آن زمان به سرودن اشعار غنایی و تغزّلی پرداخته و در کنار آن ها گاه مضامین اجتماعی را نیز مورد توجّه قرار داده است.
در دورهء اوّل و مجموعه های شعـری اوّل او فاقد هر نوع ابتـکار و نوآوری در فرم و محتوا می باشد، و تنها ویژگی بارز این مجموعه ها را بیان بی پروای مسائل غنایی و عاشقانه می باشد که در مقایسه با شعر شاعران معاصر در آن دوره پدیده چندان تازه ای هم به نظر نمی رسد.
"غزل سیمین تا دفترهای پیش از "خطّی ز سرعت و از آتش" و "رستاخیز" غزلی فردی و ناگزیر غزل تنهایی بود – تنهایی به معنی جدا افتادگی اش غزلی بود که خواننده را به عوالم ذهن شاعر فرا می خواند." 5
دورهء دوّم شاعری سیمین بهبهانی با مجموعه "رستاخیز" آغاز می شود که یادآور مجموعهء "تولّدی دیگر" فروغ می باشد. امّا نه در حدّ ارزش و اهمّیت آن، بلکه فقط به عنوان مقدمه ای برای قدم گذاشتن در یک تحوّل؛ تحوّلی که هم در ظاهر شعر سیمین بود و هم در محتوای آن. خود سیمین در این باره می گوید: "غزل را ابتدا به شیوه سنّتی سرودم و خیلی زود به آفرینش تصویرهای تازه و سود جستن از واژگان و مضامین معمول روزگار روی آوردم. میزان استعدادم در این گونه غزل به تدریج در دو کتاب "مرمر" و "رستاخیز" آشکار می شود. با آزمون های تازه و پیگیری که در این قالب داشتم حس کردم که اوزان غزل سنّتی با نظام لغوی خاصّی آشنا شده است که تخطّی از آن بسیار مشکل است. من، علاوه بر آن واژه های معمول و آشنایی نیاز به نظام تازه ای از واژگان داشتم که در آن اوزان پذیرفته نبود. به این ترتیب دانستم که دیگر اوزان آزموده برای من خوشایند نیستند و بار محتوای شعرم را نمی کشند. (به همین خاطر) از اوزان آزادی که به طور طبیعی در فطرت واژگان فارسی موجود است استفاده کردم و برای آن که شکل هندسی غزل را حفظ کنم و بتوانم میان آن و شعر آزاد تمایزی برقرار کنم، با قرار دادن پاره ای از سخن در برابر پاره ای دیگر ریتم های تازه ای کشف کردم که در آغاز کار حتّی برای خود به بی وزنی شباهت داشت." 6
هر چند سیمین تلاش می کند که خود را از نفوذ و سلطه کلمات سنّتی شعر و واژگان شعر کلاسیک رها کند ولی در عمل نمی تواند خود را از تاثیر واژگان و نحوهء بیان گذشتگان به کلّی برکنار نگهدارد و این تاثیر حتّی در آخرین مجموعه شعری او مشاهده می شود.
"سیمین بهبهانی در آوردن معانی نو در قالب دیرین غزل، بی تاثیر از معانی و مفاهیم کهن و نوآوری در عناصر اصلی غزل و شیوه بیان، معنی و مضمون و اختیار اوزان کم سابقه یا بی سابقه در دفترهای اخیر یاد شعر خود توفیق زیادی بدست آورده است." 2
سیمین بهبهانی برای قرار گرفتن در فضاهای معنایی تازه در قالب غزل در عناصر سازنده آن دگرگونی های بنیادین پدید آورد؛ تا آنجا که دیگر صرف قالب نتواند یادآور معانی مانوسی باشد که با آن اُلفت دیرینه دارد و این نوعی آشنایی زدایی می باشد.
"سیمین بهبهانی برای آشنایی زدایی از غزل واحد وزن را انتخاب کرده است و با افزودن بیش از چهل و یک وزن کم سابقه یا به کلّی بی سابقه به اوزان غزل، این قالب کهنه را هویّتی نو بخشیده و آن را پذیرای پیام های نو و معانی امروزی کرده است. این آشنایی زدایی از راه تفنّن نبوده بلکه به این جهت که فضاهای تازه و مضامین نو بتوانند در آن قالب خوش بنشینند و گرد و غباری از مضامین سنّتی بر روی آن ها ننشیند." 3
خود سیمین دربارهء تحوّلی که در وزن غزل ایجاد کرده است می گوید: "هر جمله یا هر پاره از یک جمله را همچنان که با منطق طبیعی کلام، بی اندیشیدن به وزن، ادا می کنم، بـه کاغذ می آورم. این جمله ها یا پـاره های جمله سر آغاز غزلی مستقل انـد. بـر اثر تکرار وزن پیـدا می کنند، امّا نه وزنی که در غزل گذشتگان رایج بوده است.
در این بنیان تازه می توانم از هر نوع واژه و هر مفهوم یا تصویر تازه سود بجویم بی آن که غرابتی در کار باشد. در این بنیان می توانم انسجام کلّ درونمایه را حفظ کنم." 4
دکتر حق شناس دربارهء ارزش کار سیمین در حوزهء غزل فارسی معتقد است: "سیمین بهبهانی، بی گمان، نخستین یا تنها شاعری نیست که در راه ایجاد تحوّلی تازه در غزل قدم کامل
برداشته است. کسانی دیگر نیز حتّی سال ها پیش از او و از روزگار ادیب الممالک، و بعدها در دوره بهار و عارف و عشقی، در این کار کوشیده اند. امّا سیمین، بی تردید اوّلین کسی است که در این باره توفیق شایان نصیبش شده است. کار سیمین در حوزه غزل، درست هم سنخ کار نیما در عرصه شعر فارسی است. نیما با بدعت گری در اوزان عروضی، به آشنایی زدایی از کلّ شعر پارسی رسید؛ و سیمین با بدعت گری در اوزان غزل به آشنایی زدایی از غزل رَه بُرد یعنی آن قالب را از نظام بسته ادب پارسی بازگرفته و به نظام باز ادبیات نیمایی هدیه کرده است." 7 بهتر است در این باره نظر خود شاعر را مورد توجّه قرار دهیم که می گوید: "من هنوز آن شهامت را نداشته ام که از بنیان ویران کنم. هنوز از همان افاعیل معمول استفاده می کنم. امّا ضرب را، آن ضرب رقصان و خوشایند و آشنا را، به دور افکنده ام؛ ضربه تلخ، گاه کشیده و گاه تند، گاه کوبنده و گاه نالان، به کار گرفته ام، رابطه قراردادی میان افاعیل را گسسته ام. تاکنون نزدیک به چهل وزن تازه و یا کم سابقه را آزموده ام. می پذیرم که در میان آن ها ممکن است دو سه تایی بسیار سنگین باشند یا اصلاً خوشایند واقع نشوند.
سال ها تلاش کرده ام که بلکه بتوانم مهره های دیرین غزل را – که دیگر گنجایش واژه های تازه و مفهوم تازه را نداشت- جابجا کنم، یا مهره های تازه تر به جای کهن تران بنشانم. واژه های امروزین را، بکمک تلفیق با واژه های کهن یا روکش تصویر و تعبیر دلخواه، در آن گنجاندم." 2
در مجموع می توان گفت سیمین به سبک بیانی خاصِّ خود دست یافته است ولی این سبک بیانی وشعری در تمام جوانب یکسان رشد نکرده است. می توان گفت سیمین در عرصهء وزن و آهنگ و معانی تازه و صور خیال توانسته است به سبک خاصِّ خود دست یابد. امّا در کنار توجّه بیش از حد به وزن و آهنگ و تصویر می توان گفت از توجّه به زبان غفلت شده است.

صور خیال در شعر سیمین بهبهانی

تصویر و صور خیال موجود در شعر سیمین بهبهانی فاقد آن استحکام و اهمّیت دیگر اجـزای شعر او می باشد. خود او نیـز در پاسخ به انتـقاداتی که در این زمینه بر او شـده است می گوید: "گروهی گفتند که "از وزن بسیار گفتی، از تصویر، اندکی چرا نگفتی؟" چه بگویم؟ که شعر، همه تصویر است، از هر دست که باشد خواه از گونه استعاره و اسطوره، خواه از گونه آهنگ و همنوایی واژه ها، خواه از شمار ترکیب و تلفیق حروف به هنگام شنیدن یا دیدن بر صفحه سفید …" 8
می توان گفت توجّه بیش از حد سیمین بهبهانی به آهنگ و وزن شعر خود، او را از توجّه به صور خیال و تصویرسازی باز داشته است. هر چند که می توان گاه نمونه های زیبا و تازه ای و صورت های مختلف خیال و تصویر سازی را در شعر او مشاهده کرد. امّا تصویرهای تکراری و کلیشه ای قدما نیز حجم زیادی از تصویرهای شعری او را تشکیل می دهد. علّت این موضوع را می توان در نداشتن جهان بینی خاص نسبت به جهان و مسائل مربوط به انسان دانست. دلیل این موضوع اختصاص یافتن حجم بسیار وسیعی از تصویرها به طبیعت و پدیده های مربوط به آن دانست، که علاوه بر آن، از طبیعت زیبا جویانهء او سرچشمه گرفته است.
تصویرهای سیمین تقریباً از تجربه های او کمتر تاثیر گرفته است و محیط زندگی شهری تاثیر زیادی در شعر او نداشته است. هر چند که در یک دوره شاعری او تاثیرشدید مسائل اجتماعی و سیاسی را بر تصویرهایش می توان مشاهده کرد.
هر چند که طبیعت بیشترین تاثیر را در تصویرهای سیمین بهبهانی داشته است، امّا در موارد زیادی تلفیق عناصر طبیعی با زندگی امروزی و مسائل و پدیده های آن جلوهء تازه و گاه زیبایی به تصویرها بخشیده است.
تصویر در شعر سیمین بهبهانی به عنوان هدف شعر مطرح نیست، ولی گاه ایجاد چند تصویر مختلف در یک بیت یا یک مصراع که از آن به عنوان تزاحم تصاویر یاد می کنند از توجّه به محتوای شعر می کاهد. تصویرها در شعر سیمین دارای پویایی و تحرّک زیادی است که این امر به همراه اوزان پرتحرّک شعرها جلوه و نماد بیشتری یافته است، خود سیمین نیز تحرّک بخشیدن به تصویر را اوج هنر شاعری می داند.
در سه مجموعه اوّل شعر سیمین تصویرهای شعری بیشتر از طبیعت گرفته شده است و شاعر در این سه مجموعه و تصویرهای خود از جامعه و روزگار زمان خود جا افتاده است. زیرا آنچه در این سه مجموعه اوّل دیده می شود بیشتر حدیث نفس است. این تاثیر به حدی است که ددر اکثر تشبیه ها و استعاره ها یک طرف آن ها خو شاعر می باشد. امّا در مجموعه های بعدی این امر تا حدودی تعدیل می شود. بخصوص در دورهء دوم و مجموعه های بعدی بُعد اجتماعی شعرها و به دنبال آن محتوای اجتماعی تصویرها بیشتر می شود، به عنوان نمونه می توان اشاره کرد که در دورهء اوّل و سه مجموعهء اوّلیهء دفتـرهای شعرسیمین نمونهء چندانی برای سمبل نمی توان یافت، ولی در دورهء دوم و بخصوص در مجموعه های آخر بیشترین تصویر موجود در شعرها سمبل و بیان سمبولیک و نمادین می باشد که به دلیل توجّه شاعر به مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه می باشد.
در بخش های بعدی تصویرهای سیمین بهبهانی را از نظر شیوه های تصویرسازی و عوامل بوجود آورنده تصاویر و همچنین مواد تشکیل دهندهء صور خیال مورد بررسی قرار دهیم. و سپس نمونه هایی از هر یک از شیوه های ایجاد تصویر اعم از تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و سمبل می آوریم.

شیوه تصویر سازی

1- تصویرهای تازه و ابتکاری:
منظور از تصویرهای تازه و ابتکاری تصویرهایی هستند که شاعر برای اوّلین بار میان دو چیز ارتباط برقرار می کند.
کلنگ گورکن بر گور بنشست
سکوت شب چو دیواری فرو ریخت
به جانش چنگ زد بیمی روانکاه
عرق از چهرهء بی رنگ او ریخت
(مجموعه اشعار/جای پا/ص32)
تشبیه از بین رفتن سکوت شب به فرو ریختن دیوار تشبیه تازه ای می باشد که برای اوّلین بارتوسط شاعر ایجاد شده است.
من او نیم، آری، لب من- این لب بی رنگ
دیری است که با خنده یی از عشق تو نشکفت
امّا به لب او همه دم خندهء جانبخش
مهتاب صفت بر گل شبنم زده می خفت
(مجموعه اشعار/جای پا/ص78)
شاعر حالت قرار گرفتن خنده بر روی لب را به افتادن نور مهتاب بر روی گل شبنم زده تشبیه کرده است.
شب نخفت و تا سحر بیدار ماند
نفرتی ذرات جانش را جوید
کینه یی چون سیلی از سرب مذاب
در عروق دردمند او دوید
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص139)
کینه که پدیده ای عقلی است به سیلی از سرب مذاب تشبیه شده است. شاعر در این تصویر نهایت کینه و نفرت را نشان می دهد.

دیدم همان فسونگر مژگان سیاه بود
بازش هزار راز نهان در نگاه بود
آن سایه ملال به مهتاب گون رخش
گفتی حریر ابر به رخسار ماه بود
(مجموعه اشعار/جای پا/ص101)
وجود اندوه و غم در چهرهء معشوق به وجود ابر بر چهرهء ماه تشبیه شده است.
خوشم به یاد دو چشمت، اگر چه صفحهء خاطر
جز این دو سطر سیاه از تو یادگار ندارد
(مجموعه اشعار/جای پا/ص102)
تشبیه دو چشم به دو سطر سیاه.
برگی است که پیچان به کف باد خزان است
گر در همهء شهر چون من در به دری هست
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص152)
شاعر وجود خود را به دربه دری برگ درختی تشبیه کرده است که در دست باد پاییزی گرفتار شده است و از خود اختیاری ندارد.
با من نبند عهد که چون پیچ های باغ
هر جا رسیده رشته پیوند بسته ای
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص160)
شاعر مخاطب خود را به خاطر بستن عهد و پیمان های زیاد به پیچک های باغ تشبیه کرده است که به هر درخت و گیاه نزدیک خود می پیوندد و در آن ها می پیچد.
تا او چو جام با لب بیگانه آشناست
همچون سبو، دو دست ز حسرت به سر مراست
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص163)
شاعر برای نشان دادن حسرت و اندوه خود از تصویر سبو استفاده می کند که دست هایش به طرف سر آن می باشد. ضمن آنکه کلّ بیت تصویر زیبای آفریده است.

خورشید بهمنی و لطفت مدام نیست
امّا خوشم به مرحمت گاه گاه تو
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص166)
معشوق را به خاطر دائمی نبودن لطفش به خورشید بهمن ماه تشبیه کرده است، زیرا خورشید بهمن ماه به خاطر ابری بودن هوا درخشش دائمی ندارد.
سخن از تابش خورشید گویی
کجا این تشت پر خون آفتاب است
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص188)
آفتاب به تشت پر از خون تشبیه شده است.
سبو صفت چو نشستم به بزم غیر، رواست
که سرخوشش کنم از خون سرخ گردن خویش
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص167)
سرخوش کردن غیر با خون سرخ گردن، برای سبو استعاره از شراب است، و برای شخص، کنایه از کشته شدن می باشد.
موج مهرت به سر ما قدم لطف نشود
همچو گرداب، به جز خویش مدار تو نبود
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص170)
شاعر به دلیل عدم توجّه معشوق به خود، او را به گرداب تشبیه کرده است، زیرا گرداب نیز فقط به دور خود می چرخد و به اطراف خود بی اعتنا می باشد.
ماه افتاده در آبند و سراپا به دروغ
رونق خویش به یک موج شکستند و تو نه
(مجموعه اشعار/مرمر/ص221)
شاعر برای غیر حقیقی نشان دادن مدّعیان عشق آن ها را به تصویر ماه که در آب افتاده تشبیه کرده است، همانطور که این تصویر با یک موج آب غیر حقیقی بودنش مشخص می شود. مدّعیان عشق نیز با کوچک ترین پیش آمدی غیر واقعی بودن عشق خود را نشان می دهند.
چون موج از آن سزایم این سر شکستگی شد
کز صخره های تهمت دل را حذر نباشد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص222)
باقی ماندن قطرهء اشک بر روی انگشت به نگین انگشتر تشبیه کرده است.
تلاش دست بی تابش قرار امن می جوید
چو طفل خانه گم کرده که ترس بسته راهش را
(مجموعه اشعار/مرمر/ص288)
تشبیه دست بی تاب به کودک خانه گم کرده که از ترس حرکات نامشخصی انجام می دهد.
غربال سبز فام درختان به دست باد
بر ما نثار سیم و زر از آفتاب داشت
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص306)
شاخه های درختان و حرکت آن ها توسط باد به غربال تشبیه شده است که اشعه ها و نور خورشید را از روزنه های خود عبور می دهند.
اهریمن وسوسه باز افکنده ز مکمن آز
سنگی به سیاهی شک در چشمه باور من
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص386)
افتادن شک در باور شاعر به افتادن سنگ سیاه در چشمه تشبیه شده است.
کسی که نقش نگینش نشان خون داشت، اینک
فضای خاموش چشمش چو حلقه یی بی نگین است
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش /ص402)
نشان خون داشتن رنگ نگین کنایه از داشتن زندگی مرفّه، و در تصویر دوم شاعر بیرون افتادن چشم از حدقه را به انگشتر بدون نگین تشبیه کرده است.
حماسه شهادت را به حرف حرف جان بنوشت
بلند قامت سرباز قصیده یی چنین بر خاک
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش /ص412)
قامت بلند سرباز شهید بر روی خاک به قصیده یی بلند تشبیه شده است که حماسه شهادت بر روی خاک نوشته است.
در قاب تیرهء شب با متن نقره نشان
دست است و خنجر تو … پس کولیِ تو کجاست؟
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص505)
تشبیه سیاهی شب و ستارگان آن به قاب تیره یی که متن آن نقره نشان شده است.
در آسمان دو بال چون خطی شکسته
سری چو حلقه گره در آن میانه
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص530)
شاعر حرکت دو بال پرنده را به خطّی شکسته تشبیه کرده است و سر پرنده را در بین بال ها به حلقهء گره تشبیه کرده است.
این کجا ستاره ست؟ چشم خسته جانی ست
نشکنی سکوتش تازه آرمیده ست
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص541)
ستاره بی فروغ در آسمان به چشم انسان خسته یی که تازه به خواب رفته تشبیه شده است.
چو پلّه افتادیم چو قلّه برخیزید
که پیش از این ما نیز به قلّه ها رفتیم
تلاش را عمری چو موج کوشیم
گهی فرو خفتیم گهی فرا رفتیم
(مجموعه اشعار/شت ارژن/ص551)
شاعر سقوط خود را به پلّه تشبیه کرده است. و در تشبیه تازه دیگر حرکت افتان و خیزان خود را در زندگی به موج تشبیه کرده است.

2- تصویرهای تکراری (کلیشه ای):
بر رخش از عرق شبنم افتاد
چهرهء زرد او زردتر شد
گوهری زیر مژگان درخشید
دفتر از قطره یی اشک، تر شد
(مجموعه اشعار/جای پا/ص52)
تشبیه اشک به گوهر و همچنین زرد شدن چهره که کنایه از شرم و خجالت می باشد، در گذشتهء ادب فارسی فراوان به کار رفته است.
چون سپند از میان بستر جست
از سر او پرید خواب گران
یدگان دریده از بیمش
در پِیَم شد به هر طرف نگران
(مجموعه اشعار/جای پا/ص89)
استفاده از مشبّهٌ به "سپند" برای نشان دادن حالت جهیدن یکباره در شعر فارسی بسیار تکرار شده است.
هر عهد که با چشم دل انگیز تو بستم
امشب همه را چون سر زلف تو شکستم
(مجموعه اشعار/جای پا/ص105)
تشبیه عهد به سر زلف با وجه شبه شکستن.
رخ بر رخ گلگونت می سایم و می گریم
تا نرگس شبرنگم بر گل گهر اندازد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص165)
تشبیه رخ به گـل و آوردن نرگس که استعـاره از چشم است و گهـر که استعـاره از اشک می باشد. همگی تصویرهای تکراری و کلیشه ای هستند.
پرپر مرغکان نفس می شکند حصار قفس
وای! چرا نمی شنوی نالهء استخوان مرا
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص411)
تشبیه نفس به پرنده و جسم به قفس در شعر فارسی و به خصوص شعر عرفانی به دفعات به کار رفته است.
دست شستم ز خویش و، خاطر من
شد نهان خانهء محبّت خلق
(مجموعه اشعار/جای پا/ص72)
عشقت زدل خون شده ام دست نمی شست
من کشتمش امروز بدین عذر که مستم
(مجموعه اشعار/جای پا/ص105)
دست بردارید، از سرم که در این شهر
کس چو من آشفته و غمین و دژم نیست
(مجموعه اشعار/جای پا/ص80)
ترکیب های کنایی "دست شستن" و "دست از سرم بردار" کنایه های مرده هستند که در ادب فارسی کاربرد زیادی داشته اند ولی امروز به خاطر از دست دادن بُعد نزدیک معنای خود به صورت تک بُعدی یا تک معنایی در آمده اند.

3- تکرار تصاویر (اخذ از خویش):
آینه:
هنوز امید تو دارم که می کشم نفسی
بیا که نیمه جانی ماند بسپارم
ولی میا که در من نظر نخواهی کرد
که کهنه آینه یی در غبار زنگارم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص161)
تا کشد زیبا رخی بر چهره ام دستی ز مهر
کاش چون آینه بر صورت غباری داشتم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص157)
ارزن:
گر کهکشان را چو ارزن مزد خموشی دهندش
یک دانه زو برنچیند بی سود و سودا بمیرد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص280)
این قفس ارزانِ تو بال زنان می روم
پیش رهم اختران ریخته چون ارزن است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص285)
پرستو:
چو پرستوی مسافر غم آشیان نداری
که بهر سفر توانی به دیاری آشیان زد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص226)
دل همچو پرستویی هر دم به دیاری شد
آخر چه شدش حاصل زین دربدری عمری
(مجموعه اشعار/مرمر/ص229)
پیچک:
آن یار که چون پیچک پیوند به ما بسته
برشاخه لرزانم صد بند بلا بسته
(مجموعه اشعار/مرمر/ص199)
باغ شد ویران و سیمین پیچک اندیشه را
در سپیدار خیال نوبهار آویخته
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص309)
با من مبند عهد که چون پیچ های باغ
هر جا رسیده رشته پیوند بسته ای
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص160)
ساقه گیسوی نرمش بافته از پیچک عشق
مهره گیاهش ندارد هیچ خریدار بی تو
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص283)
چشم:
کودکم آمد به چشمم خیره ماند
آن دو چشم چون دو الماس سیاه
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص144)
اشک ریزد- اشک دردی جانگداز
زان دو چشم چون دو الماس سیاه
بیم عمری زندگی با درد و رنج
می تراود زان توان فرسانگاه
(مجموعه اشعار/جای پا/ص44)
چشمه:
گر چه شد چشمه صفت خانه ما سینه کوه
باز منظور بسی اهل نظر منظر ماست
(مجموعه اشعار/مرمر/ص211)
تا به کی آهسته نالم در نهان چون چشمه سار
همچو موجم نعره دیوانه واری آرزوست
(مجموعه اشعار/مرمر/ص201)
خسته و آزرده ام از خود گریزم نیست کاش
حالت از خود گریز چشمه ساری داشتم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص157)
چشمه لغزان به سنگم؛ خاطری روشن مرا
داده ای، یا رب، که از سنگین دلی ها بگذرم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص270)
خیال:
خیال او چو در آمد به کلبه ام شب تار
زبان شکر گشودم ز بخت روشن خویش
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص167)
چو شب سر می نهم بر بالش ناز
خیالش در کنارم میهمان است
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص125)
سایه:
بگذار شوم سایه ایوان بلندت
سویت خزم و گوشه دیوار بمیرم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص224)
به سان سایه ز آزاد مردمان سیمین
سبک به گوشه دیوارها خزیده منم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص225)
شمع:
دلِ آزرده چون شمع شبستان تو می سوزد
چه غم دارم؟ که این آتش به فرمان تو می سوزد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص151)
چون شمع، مگر شعله زبانی سخنت بود
کز سوز تو- سیمین- به غزل ها اثری هست؟
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص152)
شمعیم پاک سوخته در بزم عاشقی
تا ماجرا کنیم زبانی نمانده است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص196)
بگذار که چون شمع کنم پیکر خود آب
در بستر اشک افتم و ناچار بمیرم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص224)
اگر چه سوخت چو پروانه بال تو ای دوست
چو شمع سوخته تا صبح نیز حال من است
(مجموعه اشعار/جای پا/ص110)
غبار:
آن است که خود را چو غباری بزدایم
می باید اگر خانه تکانی کنم ای دوست
(مجموعه اشعار/مرمر/ص269)
دردا که عاقبت ننشستم به دامنت
با آنکه چون غبارنشستم به راه تو
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص166)
غبار ماهم، و دامان کس نیالودم
زمن! چرا همه برچیده اند دامن خویش
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص167)
آن غبارم که گرم از سر دامن نفشانی
بر نخیزم همه عمر و همین جا بنشینم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص231)
تا شهسوار من رسد و خیزم از پیش
در پیش راه او چو غباری نشسته ام
(مجموعه اشعار/مرمر/ص240)
نسیم:
او نسیم است او نسیم دلکش است
دامن شادی به گلشن می کشد
خار و گل در دیده لطفش یکی ست
بر سر این هر دو دامن می کشد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص133)
او نسیم است و چو بر گل بگذرد
عطر گل با او به یغما می رود
با تن گل گر چه پیوندد ولی
عاقبت آزاد و تنها می رود
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص134)
پای بند کس نبودم، پای بندم کس نبود
چو نسیم از گلشن گیتی گذاری داشتم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص157)
از ما بجز نسیم که برگ شکوفه برد
در کوی عشق نامه رسانی نمانده است
بر توسن نسیم سواریم همچو عطر
تا بازایستیم عنانی نمانده است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص196)
هر کس نسیم وار، ز شاخم نصیب خواست
تا چند، چون شکوفه، به یغما گذاریم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص203)
چو نسیم آشنایی زکدام سو وزیدی
تو که بی قرار کردی همه لاله زار ما را
(مجموعه اشعار/مرمر/ص204)
همچو نسیم بر تن و جانم وزید درخت
ما را چو گل دمی به سوی خود کشید و رفت
(مجموعه اشعار/مرمر/ص207)
چو بوی گل چه شود گر شبی به بال نسیم
سبک برآیم و گیرم ره دیار تو را
(مجموعه اشعار/مرمر/ص210)
چون نسیمی بگذر از پیراهنم
تا در آمیزی چو گرمی با تنم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص252)
مکتب نشستگان قدیمم، نسیم وار
اینک زره رسیده و ننشسته می روند
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص326)
فارغ از نسیم تفکّر آبگیر خفته ذهنم
می دهد امان غنودن جان از شکنجه رها را
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص410)
4- تصویر در تصویر (تعدّد تصاویر):
غنچه نشکفته ام که پای صبا را
بر دل صد چاک من توان گذر نیست
(مجموعه اشعار/جای پا/ص79)
شاعر با آوردن یک تشبیه و یک استعاره در مصراع اوّل آن را از تصویر پر کرده است.
همره کاروانیان نسیم
از دل شهر شب گذر کردم
(مجموعه اشعار/جای پا/ص89)
در مصراع اوّل و در ترکیب "کاروانیان نسیم" نسیم به کاروانی تشبیه شده است. و در مصراع دوم ترکیب "دل شهر شب" ترکیبی مرکّب از تشبیه و استعاره است. از طرفی شب به شهر تشبیه شده است و از طرفی دیگر ترکیب "دل شهر" ترکیب استعاره یی می باشد.
ننگ است ننگ سیمین، چون غنچه چشم تنگی
در باغ دهر باید، چون تاک، دست بازی
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص172)
در مصراع اوّل بسته بودن برگ های غنچه را به چشم تنگی افراد تشبیه می کند. در مصراع دوم باغ دهر تشبیه بلیغ است ، و باز در مصراع دوم تاک را مظهر دست و دل بازی و بخشش افراد می داند.
تو سرمه یی که به چشم خیال می کشمت
اگر چه روی تو عمری نهان ز چشم سر است
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص201)
شاعر در مصراع اوّل معشوق خود را به سرمه تشبیه کرده است. و در همان مصراع باز با آوردن ترکیب "چشم خیال" تصویر استعاره یی دیگری آورده است.
چو غنچه حقّه رازم که آفتاب بلند
به تیغ بر دهن گل زند که پرده در است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص208)
شاعر با آوردن پنج تصویر در بیت فوق تعدد تصاویر را به خوبی نشان داده است. در تصویر اوّل شاعر خود را به غنچه تشبیه کرده است، در تصویر دوم غنچه به حقّه راز به دلیل بسته بودن تشبیه شده است. در تصویر سوم تیغ، استعاره مصرّحه از نور خورشید است.
در تصویر چهارم دهان گل استعاره مکنیّه می باشد، در تصویر پنجم نیز شاعر با آوردن ترکیب کنایی "پرده در بودن" بیت را پر از تصویر های شاعرانه نموده است.
ز تیغ طعنه دشمن دلم چو گل شد چاک
کنون چو غنچه زبان در دهان کشیده منم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص225)
در مصراع اوّل طعنه به تیغ تشبیه شده است و دل در چاک شدن به گل، در مصراع دوم شاعر خود را به غنچه تشبیه کرده است و ترکیب کنایی زبان در دهان کشیدن به معنی ساکت بودن وجه شبه تصویر قبلی است.
وه که امروز پراکنده تر از بوی گل است
خاطرِ جمع تر از غنچه نشکفته من
(مجموعه اشعار/مرمر/ص232)
در این بیت شاعر ابتدا خاطر خود را در جمع بودن به غنچه نشکفته تشبیه کرده است، و سپس آن را در پراکندگی به بوی گل تشبیه کرده است.
خزه شد مخمل رنگین به گریبان طبیعت
لاله شد دکمه یاقوت به سر دست دمن ها
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص301)
در بیت بالا ابتدا خزه به مخمل رنگین تشبیه شده است و ترکیب گریبان طبیعت که استعاره مکنیّه است، در مصراع دوم لاله به دکمه یاقوت رنگ تشبیه شده است ضمن آن که "سر دست دمن" خود تصـویر استعاری است و مجموع این تصـویرها یک تصـویر زیبای طبیعی را نشان می دهد.

عوامل بوجود آورنده تصاویر

1- محیط زندگی شهری و پدیده های امروزی:
روزنامه:
روز دیگر کودکی کاغذ به دست
می کشید از عمق جان فریاد را
داد می زد: "آی! فوق العاده، آی!"
خوردن سگ کودک نوزاد را
(مجموعه اشعار/جای پا/ص50)
سنگین نفسم از غم در سینه فرو مانده
از سرب مگر باری بر دوش هوا بسته
(مجموعه اشعار/مرمر/ص199)
در این تصویر موضوع آلودگی هوا که پدیده ای امروزی و مربوط به زندگی ماشینی می باشد مورد اشاره قرار گرفته است.
چو عروسکم ز سردی که دویده بلوری
همه عمر در نگاه است و در او اثر نباشد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص215)
استفاده از عروسک برای تشبیه که از پدیده های امروزی است.
آبشار بلند، چون مسواک
تن به دندان صخره ها می زد
رشته های سپید سیمینش
بر تن صخره ها جلا می زد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص264)
آبشار و برخورد آن با صخره ها به مسواک و برخورد آن به دندان تشبیه شده است.
نشئه مان در چارچوب صفحه یی تصویر ساز
گه سرینی، گه سری، گه سینه یی جنبان در آن
(مجموعه اشعار/مرمر/ص319)
صفحه تصویر ساز کنایه از تلویزیون است.
بیهوده چه می بندم در مستی و هوشیاری
زنجیر نگاهم را بر ساعت دیواری
رگ های زمان گویی از گردش خون خالی ست
دل از تپش افتاده در ساعت دیواری
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص336)
ساعت دیواری به انسانی تشبیه شده است که دل آن از تپش افتاده است.
چون سایه زلف سیاه، نشسته برابر من
صد حلقه سئوال بر صفحه دفتر من
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص389)
تشبیه زلف به علامت سئوال.
این گونه اهتزاز در شاخه ها ز چیست
بدرود را مگر دستی نشانه دوست
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص494)
حرکت شاخه درختان در جنبش باد به حرکت دست برای خداحافظی تشبیه شده است.
2- زن بودن:
چو از در آمدی رنگ از رخم رفت
نه تنها رنگ رخ بل رنگ هر هفت
چنان لرزد دلم در سیم سینه
که لرزد سینه در دیبای زربفت
(مجموعه اشعار/جای پا/ص30)
هفت مجاز از هفت قلم آرایش است.
زیر لب با خویش گفت آن روزها
همسر من همدم این زن نبود
این سلیمانی نگین تابناک
این چنین در دست اهریمن نبود
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص164)
ازدواج مجدّد همسر به افتادن نگین سلیمانی به دست شیطان همانند شده و این تصویردر قالب استعاره بیان شده است.
خیال روی تو در خاطرم در آویزد
چو کودکی که به دامان مادر درآویزد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص164)
چو مادر از نوازش و مهرم چه چاره هست
با آن نگاه طفل صفت بی گناه تو
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص166)
پیراهن بختم را ترسم نتواند دوخت
خورشید که صد سوزن بر سر ز طلا بسته
(مجموعه اشعار/مرمر/ص199)
نه نطفه میلی در او نه باردار از آرزو
سنگی ست در نقش زنی همبستر نازای تو
(مجموعه اشعار/مرمر/ص241)
ماه که یک هفته پیش مریم دوشیزه بود
دل به کدامین فریب بسته که آبستن است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص285)
زهدان افق بارور از نطفه نور است
خورشید جگر گوشه این ظلمت کور است
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص330)
سینه ریز گل مریم چون ز شاخه فرو ریزد
خوشه گل مروارید گوشوار تو خواهد شد
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص388)
گهواره ها ز حسرت نوزاد افتخار
همچون دهان خسته، به خمیازه باز شد
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص315)

می رود روز روشنی، زاغ بد شیوه چون زنی
از گلوگاه شیونی نابهنجار می کشد
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص417)
آتش نه زنی گرمتر از آتشم ای دوست
تنها نه به صورت که به معنی زنم ای دوست
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص304)
3- مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه:
دیدم آن قهرمانی که چندین بار
زیر بار شکنجه رفت از هوش
لیک آرام و شادمان جان داد
مُهر نگشود از لب خاموش
(مجموعه اشعار/جای پا/ص73)
این شعر که در فاصله زمانی سال بیست و پنج تا سی و پنج هجری شمسی سروده شده است. اشاره ای دارد به فضای حاکم بر روزگار و مبازه ای که با مرام های مختلف به مبارزات سیاسی می پرداختند. در شعر سیمین فضای حکومت استبدادی و قتل و خونریزی به صورت گسترده یی به تصویر کشیده شده است و این موضوع در مجموعه های آخری شاعر انعکاس بیشتری یافته است.
غنچه ها خم کرده سر، افسرده تن بر شاخه ها
تا چه کس این نازنینان را به دار آویخته
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص309)
در این تصویر با استفاده از طبیعت تصویر به دار آویختن مبارزان به صورت زیبایی نشان داده شده است.
زمین نیز از زوبین ها فضا خونین چرا باید
زمین و آسمان من بدین آیین چرا باید
ز امواج هوا گویی غبار سرب می ریزد
هوای زیستن یا رب چنین سنگین چرا باید
سرودم گر توان بخش ابر مردی نشد باری
کلامم نوحه یی بر لاشه یی خونین چرا باید
سخن در سینه می میرد، زبان در کدام می پوسد
فغان بر لب نمی آید، خدایا! این چرا باید
(مجموعه اشعار/رستاخیز ص335)
در بیت های بالا شاعر به نحو ماهرانه یی اوضاع جامعه ایران را نشان می دهد قتل و خونریزی و کشتار و شهیدان راه آزادی و نبود آزادی بیان مسائلی هستند که در اشعار بالا به صورت سمبولیک بیان شده اند.
نسیم نیست، هوا نیست، نور و شادی نیست
درون این خفقان، هرچه هست و نیست منم
فضا تهی ست صدا در سکوت می میرد
کدام پیک رساند به گوش ها سخنم
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص337)
در این بیت ها نیز شاعر به موضوع استبداد و نبودن آزادی بیان اشاره می کند.
با چنین قانون سربی خامشی را ناگزیرم
هر چه زشتی می پسندم، هر چه خواری می پذیرم
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص372)
قانون سربی کنایه از قتل و کشتار می باشد. که با بسامد زیادی در شعر سیمین به کار رفته است. سرب مجاز از گلوله است با علاقه جنسیّت.
چه بجز دمیدن سرخی کخ شکفته از گل زخمی
چه به جز دویدن سربی که نهفته در خم راهی
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش /ص429)
در خواب هول رفتم با قصّه یی ز بیداد
آری حکایتی بود سرب از دهان پولاد
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش /ص430)
سرب مجاز از گلوله و پولاد مجاز از تفنگ می باشد که بر روی هم تصویر کنایی کشتار را نشان می دهد.
نمی توانم ببینم جنازه یی بر زمین است
که بر خطوط مهیبش گلوله ها نقطه چین است
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش /ص441)
در بیت بالا شاعر با تصویر کنایی زیبا اعدام و تیرباران افراد را نشان می دهد و مخالفت خود را با این امر اعلام می کند.
این نه کهکشان است کشته یی جوان است
سوی قبله او را مقبلی کشیده است
این نه لعل مریخ قطره یی ز خون است
کز گسسته شریان بر فلک جهیده ست
این نه رود کارون اشک مادران است
بهر رود رفته روز و شب چکیده است
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص522)
شاعر تحت تاثیر جنگ و کشته شدن جوانان ایران تصویر زیبایی از شهادت آنان را به تصویر کشیده است؛ مانند نمونه زیر:
حماسه شهادت را به حرف حرف جان بنوشت
بلند قامت سرباز قصیده یی چنین بر خاک
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش /ص462)

مواد تشکیل دهنده تصویرها

1- تصویرهای برگرفته از اندام و اعضای بدن:
پنجه:
هزار چاک شد دلم ز تاب این حسرت
که پنجه در سر زلفت به سان شانه کشم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص180)
پیکر:
چو حلقه بازوی من، تنگ گرد پیکر توست
حسود جان بسپارد، که خاتمی دارم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص180)
چشم:
آسمان سر زده از چشم کبود تو ولیک
آنچه در او نکند جلوه گری اختر ماست
(مجموعه اشعار/مرمر/ص211)
اشک ریزد اشک دردی جانگداز
زان دو چشم چون دو الماس سیاه
(مجموعه اشعار/جای پا/ص44)
چهره:
در سیاهی چهره خشم آلوده اش
چون مس پوشیده از زنگار بود
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص140)
دست:
آهوی دست هایت در سبزه زار زلفم
هرگز نشان نبیند از آهوان دیگر
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص318)
دهان و دندان:
سنگ ها چون شکسته دندان ها
نا مرتب، سیاه، افتاده
بستر آبشار چون دهنی
از غریبی به زجر جان داده
(مجموعه اشعار/مرمر/ص264)

زلف:
پنجه های اثیری سردم
می دود در دو زلف چون شب تو
وین لب مرگ زای ناپیدا
می زند داغ مرگ بر لب تو
(مجموعه اشعار/جای پا/ص90)
سینه:
لرزه شادی فکند بر تن مستان
جلوه آن سینه برهنه چون عاج
(مجموعه اشعار/جای پا/ص45)
شانه:
بوی یاسمن دارد خوابگاه آغوشم
رنگ نسترن دارد شانه های عریانم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص198)
شقیقه:
شقیقه کولی چکش به سر می کوفت
دو دسته از رگ هاش کنار گردن بود
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص488)
کمر:
آن کمر همچو مار گرسنه بیچان
صافی و لغزنده همچو لجّه سیماب
(مجموعه اشعار/جای پا/ص45)
گوش:
نیستم نغمه یی که پر سازم
جام گوش تو را ز مستی خویش
(مجموعه اشعار/مرمر/ص249)
گونه:
گونه ها، میوه زبر کاجی، فلس فلسی
دست ها پنجه خشک تا کی، پُر شیاری
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص560)
2- تصویرهایی که مواد آن از طبیعت گرفته شده اند:
در پهن دشت خاطر اندوه بار من
برفی به هم نشسته و زیبا نشسته است
برفی که همچو مخمل شفاف شیرفام
بر سنگلاخ وی ره دیدار بسته است
(مجموعه اشعار/جای پا/ص92)
خاطر به پهن دشت تشبیه شده است و برف به مخمل سفید رنگ که هر دو از پدیده های طبیعی می باشند.
مهر بر سر چادر ماتم کشید
آسمان شد ابری و غمگین و تار
باز چشم آسمان کینه توز
باز باران با هم تعطیل کار
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص143)
خورشید به زنی مانند شده است که با کشیدن چادر سیاه خود را می پوشاند و آسمان با ابری شدنش حالت انسان غمگین را پیدا می کند.
گریزانی ز من، چون لاله از خورشید تابستان
مگر از تابشم ای نازنین جان تو می سوزد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص151)
شاعر گریز معشوق از خود را به گریز لاله از خورشید گرم تابستان تشبیه کرده است.
خسته و آزرده ام از خود گریزم نیست کاش
حالت از خود گریز چشمه ساری داشتم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص157)
شاعـر آرزو می کنـد که ای کاش می توانست ماننـد چشمه که از خود دور می شـود، می توانست از خود بگریزد.
چون ابر سرخ روی زخورشید شامگاه
پاینده نیست چهره گلگون اگر مراست
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص163)
شاعر پایدار نبودن شادمانی خو را به سرخی ابر در هنگام غروب که دائمی نیست تشبیه کرده است.
برگ پاییزم، زچشم باغبان افتاده ام
خوار در جولانگه باد خزان افتاه ام
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص178)
شاعر خود را به خاطر از چشم افتادن به برگ پاییزی که در چشم باغبان ارزشی ندارد تشبیه کرده است. یا تصویرهای زیر که همگی از طبیعت گرفته شده اند.
برگ ریزان دلم را نوبهاری آرزوست
شاخه خشک تنم را برگ و باری آرزوست
(مجموعه اشعار/مرمر/ص201)
درخت تشنه ام و رسته پیش برکه آب
چه شود غرقه اگر نقش شاخسار من است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص179)
چون درخت فروردین پر شکوفه شد جانم
دامنی زگل دارم بر چه کس بیفشانم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص180)
آفتاب نگه گرم تو را می جوید
این دل سردتر از برف فرو خفته من
(مجموعه اشعار/مرمر/ص233)
رود مجروح وار در بستر
گریه می کرد و ناله سر می داد
محتضروار، پیچ و تاب تنش
گویی از مردنش خبر می داد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص295)
بر تنم توفان وزان و من رختی استوار
کف زنان شادی کنان هر شاخه بازیگرم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص270)
باغ دو چشم خود را آباد می پسندم
کاین خوشه های اشکم انگور دست چین است
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص396)

3- تصویرهای مربوط به خود شاعر:
من شاعر در اشعار خود در مجموعه های اوّل من فردی است و بیشتر به مسائل و مشکلات خود توجّه دارد و تنها در مجموعه های آخر خود به من سرای های خود پایان می دهد و بیشتر به جامعه توجّه دارد تا خود.
از دیده یی فتاد و برون شد ز سینه یی
سیمین دل شکسته مگر اشک و آه بود
(مجموعه اشعار/جای پا/ص101)
شاعر خود را از دیگران افتادن به اشک تشبیه کرده و در بیرون شدن مهرش از سینه دیگران به آه تشبیه کرده است.
سیمین درخت خشک شدی پاک سوختی
امّا کسی نگفت که خاکستر تو کو
(مجموعه اشعار/جای پا/ص107)
همچو گل مرا بینی سرخ روی و خندان لب
گرچه هر دمم از غم نیش خار در پهلوست
(مجموعه اشعار/جای پا/ص108)
دیدمت، دیدمت ولی افسوس
که تو دیگر نه آنچنان بودی
من خزان یده باغ درد انگیز
تو خزان دیده باغبان بودی
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص131)
نغمه سر داده در کوهم به خود برگشته ام
کی به سوی غیر خود راه فراری داشتم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص157)
من صبح کاذبم ندرخشید می روم
بر چهره نابگاه ز پیری اثر مراست
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص163)
به دامن تو در آویخت لحظه ای سیمین
چو شبنمی که به دامان گل در آویزد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص164)
قطره ای بر خامه تقدیر بودم رو سیاه
بر سپیدی های اوراق زمان افتاده ام
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص178)
شکوه کم کن ای سیمین زانکه همچون اشک من
آفریده رنجی پروریده دردی
(مجموعه اشعار/مرمر/ص212)
آه سیمین گوهری در خاکسترم
من بمانم، او فرو ریزد زمان پرویزن است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص213)
بت معبد خیالم، به پرستشم گروهی
به نیاز در نمازند و مرا خبر نباشد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص215)
در حلقهء خموشان سر حلقهء چون نگینم
تا خود، خموش بودن فرمان هر نگین است
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص396)

تشبیه درشعر سیمین بهبهانی

از نظر بررسی نوع تشبیه های موجود در شعر سیمین می توان گفت، گرایش سیمین به نوع تصویرهای ترکیبی بیشتر از تصویرهای ساده است، به نحوی که تشبیه هایی که یک یا هر دو طرف آن ها مرکّب باشد در میان تشبیه های سیمین به مقدار زیاد دیده می شود. ویژگی دیگر تشبیه های سیمین تازه و ابتکاری بودن آن هاست. شاعر با استفاده از قدرت خیال خود، روابط تازه ای بین پدیده ها برقرار کرده است.
از میان تشبیه های به کار گرفته شده در شعر سیمین تشبیه های مضمّر، تمثیل، مرکّب و جمع بیشترین بسامد را نسبت به دیگرانواع تشبیه ها دارند که از لحاظ هنری نیز دارای ارزش بیشتری نسبت به سایر انواع تشبیه ها می باشند.
1- تشبیه مضمّر:
تشبه مضمّر به معنی تشبیه پنهان است. در این نوع تشبیه ظاهراً با ساختار تشبیه مواجه نیستیم ولی مقصود گوینده تشبیه است.
بر دامنش نشستم و، دورم ز خویش کرد
قدرم نگر، که پست تر از گرد راه بود
(مجموعه اشعار/جای پا/ص101)
شاعر به صورت غیر صریح خود را به گرد راه تشبیه کرده است، که بر دامن معشوق نشسته است.
عقل ره نمی جوید در خیال مغشوشم
این کلاف سردرگم یادگار آن گیسوست
(مجموعه اشعار/جای پا/ص108)
شاعر خیال پریشان خود را به کلاف سردرگم و گیسوی پریشان تشبیه کرده است.
چرخ در پیش رخت آینه ماه گرفت
کس سزاوارتر از آینه دار تو نبود
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص170)
معشوق به ماه تشبیه شده است ولی این تشبیه به صورت ضمنی و غیر صریح بیان شده است و زیبایی آن در این است که خواننده در مرتبه اوّل متوجّه رابطه تشبیه نمی شود و این امر پس از کمی دقّت و توجّه اتفاق می افتد.
سرو تصویر چو می شست در آینه آب
یاد او نیز در آینهء پندارم بود
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص171)
شاعر برای اینکه بگوید معشوق در بلندی مثل سرو است آن را به گونه یی بیان کرده است که در عین تکراری بودن تشبیه زیبا به نظر برسد. او می گوید با دیدن تصویر سرو در آب به یاد معشوق افتاده است و این جاست که خواننده از رابطه موجود بین سرو و معشوق پی به هدف شاعر می برد.
زبان شعله به گوشم به بی قراری گفت
حدیث سستی قول تو و قرار تو را
(مجموعه اشعار/مرمر/ص210)
بی قراری و عدم پایبندی معشوق به شعله تشبیه شده است.
گر مهر نیم آخر، هر شب ز چه می میرم
گر ماه نیم آخر، هر دم ز چه می کاهم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص230)
شاعر خود را به مهر و ماه تشبیه کرده است.
به هر نقیضه که دل گوید التفات مکن
خلاف قاعده دیوانه را گواه مگیر
(مجموعه اشعار/مرمر/ص293)
دل به دیوانه یی تشبیه شده است که نباید به سخنان او توجّه کرد و آن را قبول کرد.
شعله نگفته با تو اگر سرکشی نهان مرا
فاش نگر به مجمر تن رقص جنون جان مرا
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص411)
شاعر خود را در سرکشی به شعله تشبیه کرده است و این مطلب را به صورت بسیار هنرمندانه یی بیان کرده است.
با قدم کولی دشت بیدار می شد
با زلال نگاهش برکه سرشار می شد
لب ز هم باز می کرد آسمان می درخشید
موی بر چهره می ریخت آسمان تار می شد
(مجموعه اشعار/دشت ارژن /ص479)
نگاه در زلالی به برکه تشبیه شده است و چهره به آسمان و این همه به صورت غیر مستقیم بیان شده است.

2- تشبیه تمثیل (اسلوب معادله):
بر اساس این تشبیه به صورت طرف دوم یک معادله می باشد و بر خلاف تشبیه مرکّب ادات و هیچ رابطه دستوری بین دو طرف وجود ندارد.
شد سینه خانه پریان خیال تو
رقصد پری چو کس ننشیند به خانه یی
(مجموعه اشعار/مرمر/ص228)
مصراع دوم تمثیلی است بر مصراع اوّل که می تواند با هم در مفهوم رابطه شباهت داشته باشند. شاعر می گوید سینهء من خانهء پری خیال تو شده است همانطور که در خانه یی که کسی سکونت ندارد پریان به رقص می پردازد و در آنجا سکونت می کند.
سینهء پر حسرت و سیمای خندانم ببین
زیر چتر نسترن، آتش فروزان می کنم
دیده بر هم می نهم تا بسته ماند سرّ عشق
این حباب ساده را سر پوش طوفان می کنم
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص394)
شاعر می گوید برای اینکه کسی از چشمان او به راز عشق پی نبرند چشم ها را می بندد، مثل اینکه حباب کوچک را سرپوش طوفانی کرده باشد، یعنی امر محال.
بازوان ملتمس من با غرور پیکرت امشب
بسته بر بلند صنوبر ساقه های مهر گیاه را
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص411)
3- تشبیه ملفوف:
در این تشبیه ابتدا دو یا چند مشبّه ذکـر می شود و سپس مشبّهٌ به ها در طرف دیگر قرار می گیرند.
چشم و روی او با هم سازگار و من حیران
کاین سپیدی بخت است آن سیاهی جادوست
(مجموعه اشعار/جای پا/ص108)
چشم و روی مشبّه و بخت جادو مشبّهٌ به.
چشم در سیاهی به جادو تشبیه شده است و روی در سپیدی به بخت.
به میهمانی من پا منه که در این بزم
به غیر چشم و دلم جامی و سبویی نیست
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص334)
چشم و دل مشبّه و جام مشبّهٌ به هستند.
چشم در داشتن اشک خونین به جام تشبیه شده است و دل نیز که در اعتقاد قدما مرکز اشک بوده به سبو تشبیه شده است.
جوی اشک و جوی خون می جوشد آرام آرام
شاهد را غسلی زین سان در نور و مرجان باید
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص558)

4- تشبیه جمع:
در این تشبیه مشبّه یکی و مشبّهٌ به متعدد می باشد، و این نشان دهنده قدرت تخیّل شاعر می باشد.
این نگاهی که آفتاب صفت
گرم و هستی ده و دل افروز است
باز در عین حال، چون مهتاب
دلفریب و عمیق و مرموز است
لیک با این همه دل انگیزی
همچو تیر از چه روی دل دوز است
(مجموعه اشعار/جای پا/ص93)
نگاه در آن واحد به آفتاب، مهتاب و تیر تشبیه شده است.
همچو برگ بید و بیخ کاسنی تلخند لیک
تلخشان بیرون نکرد آسیب تب از پیکرم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص270)
شاعر دوستان خود را در تلخی به برگ بید و بیخ کاسنی تشبیه کرده است.
میوه چو نخل بارور با تن شرحه شرحه ده
خنده چو گل به هر سحر با دل پاره پاره کن
(مجموعه اشعار/مرمر/ص295)
تو مشبّه و نخل وگل مشبّهٌ به هستند.
در ذهن خالی خشکم گاهی خشونت شعری
روید چو تاغ کویری روید چو تیغ صحاری
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص415)
شعر مشبّه و تاغ کویری و تیغ صحاری مشبّهٌ به هستند.
مرگت زوال شتاب است مرگت دوام درنگ است
جاری نبودن آب است بی نقش ماندن رنگ است
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص452)
سیمین مرگ سهراب سپهری را به زوال شتاب، دوام رنگ، جاری نبودن آب و بی نقش ماندن رنگ تشبیه کرده است.
مهربانی امید داری و من
سرد و بی رحم همچو شمشیرم
مار خونین ز ضربت سنگم
ببر خونین ز ناوک تیرم
(مجموعه اشعار/جای پا/ص71)
شاعر خود را در آن واحد به شمشیر، مار، ببر تشبیه کرده است.

5- تشبیه تفضیل:
در حالت رایج مشبّهٌ به نسبت به مشبّه برتری دارد و از نظر وجه شبه قوی تر است ولی گاهی شاعر مشبّه را نسبت به مشبّهٌ به برتری می دهد، که ناشی از اغراق شاعرانه می باشد.
فلک چون دامن نیلین پر ز قطره اشکم
نهفته گوهر غلتان آبدار ندارد
(مجموعه اشعار/جای پا/ص102)
شاعر آسمان را از دامن پر از قطرات اشک خود پست تر می شمارد و در حقیقت دامن پر از اشک خود را از آسمان پر از ستاره زیباتر می داند.
گر سرو را بلند به گلشن کشیده اند
کوتاه پیش سرو قد من کشیده اند
(مجموعه اشعار/جای پا/ص104)
شاعر سرو را در مقابل معشوق خود کوچکتر و کوتاهتر می داند.
ای نرگس از ملامت چشمش چه دیده ای
کاین سان به بزم شوق چمن سر شکسته ای؟
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص160)
چشم که در زیبایی معمولاً به نرگس تشبیه می شود این بار در برابر زیبایی چشم سر شکسته و خجل زده دیده می شود.
یک گوشه از دو چشم کبود توست
این آسمان روشن مینا رنگ
(مجموعه اشعار/مرمر/ص216)
آسمان با آن عظمت و بزرگی گوشه ای از چشم معشوق دانسته شده است.
زنی که لحظه وار، آنک، شهاب را شتاب از اوست
چگونه تاب می آرد درنگ سال و ماهش را
(مجموعه اشعار/مرمر/ص288)
معمولاً هر چیز در سرعت به شهاب تشبیه می شود ولی شاعر شتاب شهاب را از سرعت زن می داند و به نوعی سرعت زن را بر شهاب برتری می دهد.

6- تشبیه مرکّب:
تصویـری است ذهنی که چند چیز توامان در به وجود آوردن آن نقش داشته باشند. تشبیه های مرکّب یکی از ویزگی های بارز تشبیه های سیمین بهبهانی می باشند.
پولک زر بر پرند جامه او
پرتو خورشید صبح و برکه موّاج
زان فریبا ز چاک دامن شبرنگ
چون ز گریبان شب سپیدی مهتاب
(مجموعه اشعار/جای پا/ص40)
در تشبیه اوّل حالت قرار گرفتن پولک زرّین بر روی لباس رقّاصه به پرتو نور خورشید که بر برکهء موّاج افتاده است تشبیه شده است.
همچو دودی کز آتشی خیزد
از تن خویشتن جدا گشتم
(مجموعه اشعار/جای پا/ص88)
سیمین حالت دور شدن از خود را به جدا شدن دود از آتش تشبیه کرده است.
آن سایه ملال به مهتاب گون رخش
گفتی حریر ابر به رخسار ماه نبود
(مجموعه اشعار/جای پا/ص101)
شاعر وجود غم و اندوه بر چهره معشوق را به قرار داشتن ابر در مقابل نور ماه تشبیه کرده است.
چون ستاره در ساغر، چون شراره در مجمر
برق عشق سوزانش در دو دیده دلجوست
(مجموعه اشعار/جای پا/ص108)
وجود برق عشق در چشم به آتش در مجمر و ستاره یی که در داخل ساغر می درخشد تشبیه شده است.
ز پشت پرده خنجر می درخشد
تو می گویی هلال اندر سحاب است
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص188)
زمن جدا شده ای همچو بوی گل از گل
منی که داده ام از دست اختیار تو را
(مجموعه اشعار/مرمر/ص210)
چو نیلوفر که آویزد به سروی در چمن سیمین
کند گل نغمه های شعر و در دیوانم آویزد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص223)
شاعر قرار گرفتن اشعار خود را در دیوان شعر به آویزان شدن گل های نیلوفر از درخت سرو تشبیه کرده است.
زان اشک دانه دانه که پی در پی هم است
چون بندیان به سلسله پیوسته می روند
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص326)
حالت حرکت پشت سر هم قطره های اشک به حرکت زندانیانی که با زنجیر به همه بسته شده باشند تشبیه شده است.
بی تو هیچم هیچ، همچو سال بی ایّام خویش
بی تو پوچم، پوچ! همچون پوست بی بادام خویش
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص339)
شاعر برای نشان دادن اهمّیت و ارزش معشوق در کنار خود و نبود او را با دو تصویر زیبا نشان داده است. و تنهایی خود را به سالی که ایّام آن نباشد و پوستی که مغز و هسته خود را نداشته باشد تشبیه کرده است.
صدها فروغ دروغین در انعکاس وجودم
چون شمع کوچک مسکین در قصر آینه کاری
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص415)
شاعر امیدهای دروغین و غیر واقعی موجود در درون خود را به انعکاس نور شمع کوچک در قصر آینه کاری تشبیه کرده است. و شبه آن ها غیر واقعی بودن آن ها می باشد.
هر دختری سر دیوی بنشانده بر سر زان
چونانکه کنده هیزم بر شمش نقره نشانی
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص498)
من او این خیال مشوّش که هیچ جمله نگنجد
چو خروش و هیبت دریا که به استطاعت جامی
(مجموعه اشعار/یک دریچه آزادی/ص617)
شاعر عدم تحمّل و ظرفیت خود را در مقابل خیال پریشان به نگنجیدن دریا در داخل جام تشبیه کرده است.

استعاره در شعر سیمین

استعاره همانندی دو چیز است بدین ترتیب که مشبّه و وجه شبه و ادات تشبیه را حذف کنیم به نحوی که فقط مشبّهٌ به باقی بماند.
1- استعاره مصرّحه:
تشبیهی است که از ارکان آن تنها مشبّهٌ به ذکر شده باشد و ارکان دیگر محذوف باشد.
فلک با صد هزاران میخ نوری
نوشته بر کتیبه شرح دوری
(مجموعه اشعار/جای پا/ص29)
میخ نوری استعاره مصرّحه از ستارگان آسمان می باشد.
گر سر نهد به شانه من آفتاب من
ای آفتاب جلوه گر از دوش من شوی
(مجموعه اشعار/جای پا/ص103)
آفتاب استعاره از معشوق می باشد.
دگر خسته آمدم ز بس رنگ ها زدم
که کافور خویش را چو مشک ختن کنم
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص377)
کافور استعاره از موی سپید می باشد.
در کبود بی انتها شب چو نقره کاری کند
زیر کهکشان آب زیر کانه جاری کند
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص415)
نقره استعاره از ستارگان می باشد.
تن کشیده زیر بال شب بیکرانه ملال ما
بادبان کهنه زورقی است این کبود خال خال ما
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص543)
کبود خال خال استعاره از آسمان پر از ستاره می باشد.
دوازده خوشه با من که هر خوشه سی دانه با او
حراست توشه با من، هراس بیگانه با او
دوازده خوشه دارم نه پیش از این سرنوشتش
که موش دزد حریصی بیا کند لانه با او
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص516)
دوازده خوشه استعاره از دوازده ماه سال و سی خوشه استعاره از سی روز ماه می باشد.
– کو برگ لاله ام
– نیلوفری شده
– ابریشم سیاه
خاکستری شد
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص532)
برگ لاله استعاره از صورت و ابریشم سیاه استعاره از مو می باشد.

2- استعاره مکنیّه:
در این نوع از استعاره مشبّه ذکر می شود همراه با یکی از ویژگی های مشبّهٌ به.
گفتند پنجه های لطیف نسیم صبح
در وعده گاه سوسن و گل پرده در شود
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص183)
ترکیب پنجه های نسیم صبح استعاری می باشد و نسیم صبح به جانداری تشبیه شده است که با پنجه های خود باعث پرپر شدن گل ها می شود.
همچو نور از چشم رفتی و نمی آی
بی تو دیده جان را بسته ام ز بینایی
(مجموعه اشعار/مرمر/ص232)
ترکیب دیده جان استعاره مکنیّه می باشد، جان به موجودی تشبیه شده است که دارای دیده می باشد.
بودی آن نازنین عروسک عشق
که تو را ساختم ز موم خیال
بر تنت ریخت دست پندارم
صافی و لطف چشمه های زلال
(مجموعه اشعار/مرمر/ص245)
دست پندار اضافه استعاری می باشد.
چرخید و در فضا فرود آمد
پژمرده و خزان زده برگی زرد
بر آب برکه چین و شکن افتاد
دامن بر او کشید نسیمی سرد
(مجموعه اشعار/جای پا/ص39)
نسیم به زنی تشبیه شده است که بر روی برکه آب، دامن می کشد.
خزه شد مخمل رنگین به گریبان طبیعت
لاله شد دکمه یاقوت به سر دشت دمن ها
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص301)
ترکیب های گریبان طبیعت و سردشت دمن ها استعاره های مکنیّه هستند.
باورم را آشنایی نیست با گفتار لب ها
من زبان ساکت اندیشه ها را می شناسم
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص325)
در ترکیب زبان اندیشه، اندیشه به انسانی تشبیه شده است که دارای زبان می باشد.
پستان خشک شام سیه بارور نشد
جوی رگش گذرگه شیر سحر نشد
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص341)
شب به زنی تشبیه شده است که دیگر از تولّد فرزند باز مانده است.
3- استعاره تبعّیه:
در این نوع در حقیقت لوازم مشبّهٌ به فعل است، که تشخیص را نیز در نظر می گیرد.
ستاره دیده فرو بست و آرمید بیا
شراب نور به رگ های شب دوید بیا
(مجموعه اشعار/مرمر/ص197)
اسناد فعل دیده فرو بستن و آرمیدن به ستاره، استعاره تبعّیه است.
باد فتح غروب را در فضا جار می کشد
روز اندام خسته را سوی دیوار می کشد
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص417)
اسناد فعل جار کشیدن برای باد و خود را به سوی دیوار کشیدن برای روز، استعـاره تبعّیه می باشند.
باغ پر جوانه زیر پوست از چه پیرهن نمی درد
پا فشرده این چنین چرا فصل سرد پر ملال ما
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص543)
پیرهن دریدن برای باغ و پا فشردن برای فصل سرد استعاره تبعّیه اند.
این کجا سپیده ست؟ این کجا سپیده ست
رفته خون ز رگ هاش، رنگ شب پریده ست
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص541)
اسناد فعل رنگ پریدن و خون رفتن از رنگ ها برای شب استعاره تبعّیه اند.
حمید آزاد شد، هویزه آزاد شد
نوشته ها جان گرفت خطوط فریاد شد
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص547)
آوردن فعل جان گرفتن برای نوشته ها و فریاد شدن برای خطوط استعاره تبعّیه می باشد.

4- تشخیص:
نوعی استعاره مکنیه می باشد که شاعر در آن به یک پدیده بی جان صفات انسانی را نسبت می دهد.
وقتی که سیم حکم کند زر خدا شود
وقتی دروغ داور هر ماجرا شود
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص310)
اسناد فعل "حکم کردن" برای سیم و "داور شدن" برای دروغ که از افعال مربوط به انسان می باشد، تشخیص می باشند.
مهر بر سر چادر ماتم کشید
آسمان شد ابری و غمگین و تار
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص143)
چادر بر سر کشیدن برای مهر و غمگین شدن برای آسمان تشخیص هستند.

حسامیزی

آمیختن دو یا چند حس است به گونه ای که سبب زیبایی شود.
آه بیا عقل سرخ رنگ جنون را ببین
شعله نارنجیش در نگهم روشن است
(مجموعه اشعار/مرمر/ص285)
استفاده از صفت سرخ برای عقل که از امور ذهنی می باشد. همچنین رنگ برای جنون آمیختن حس ها با هم دیگر می باشد.
غنچه وش در هوایت می درم پوست ای دوست
شعر رنگینم از توست آه ای دوست ای دوست
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص529)
آوردن صفت رنگین برای شعر که مربوط به حسّ شنیداری می باشد، آمیختن حسّ بینایی با شنوایی می باشد.
صدای توست در گوشم که واژه هاش روشن نیست
امیدوار می گویم مرا به سوی خود خوانده ست
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص534)
استفاده از صفت روشن برای واژه ها به مانند نمونهء قبلی آمیختن حسّ بینایی با حسّ شنوایی می باشد. همچنین نمونه زیر که مشابه دو مثال قبلی است.
زرد اگر چون خزانم، باغ بی گل مخوانم
شعر سبز جوانم سرو مینوست ای دوست
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص529)
بر لب یار شوخ دلبندم
خفته لبخند گرم زیبایی
خنده نه بر کتاب عشق و امید
هست دیباچه فریبایی
(مجموعه اشعار/جای پا/ص68)
آوردن صفت گرم برای لبخند که امری مربوط به حسّ شنوایی است.

مجاز در شعر سیمین

مجاز به کاربرن یک کلمه در غیر معنی اصلی است.
دیدم آن چهره مصمّم سخت
از پس میله های سرد و سیاه
آه از این آخرین ز لب لبخند
وای از آن واپسین ز دیده نگاه
(مجموعه اشعار/جای پا/ص73)
چهره، لب و دیده هر سه مجاز از فرد و انسان می باشد به علاقه جزئیّه.
یار چو بسیار بود دل سر یاری نداشت
دل سر یاری گرفت لیک دگر یار نیست
(مجموعه اشعار/مرمر/ص271)
سر مجاز از فکر و قصد می باشد به علاقه جزئیّه.
مگر هنوز به خاطر تو را خیال من است
که هر کجا به زبان تو شرح حال من است
(مجموعه اشعار/جای پا/ص110)
زبان مجاز از سخن به علاقه آلیّه زیرا زبان ابزار سخن گفتن است.
رضا و مهر نازم که جام زهر فراق
برابر تو، به از ساغر وصال من است
(مجموعه اشعار/جای پا/ص110)
ساغر مجاز از شراب می باشد به علاقه محلّیّه.
نیامدی که فلک خوشه خوشه پروین داشت
کنون که دست سحر دانه دانه چید بیا
(مجموعه اشعار/مرمر/ص197)
پروین مجاز از ستارگان آسمان می باشد به علاقه جزئیّه.
کلاله گل خورشیدم و برهنه ولی
تن جهان همه در اطلس زری خواهم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص206)
جهان مجاز از مردم جهان می باشد، به علاقه جزئیّه.
مگو که شهر پر از قصه نهانی ماست
به لوح دهر همین قصه ها نشانی ماست
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص169)
شهر مجاز از مردم شهر می باشد به علاقه جزئیّه.
هوای وصل و غم هجر و شور مینا مُرد
برو، برو! که دگر هر چه بود در ما مُرد
لب خموش مرا بین که نغمه ساز تو نیست
به نای من- چه کنم- نغمه های گویا مُرد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص177)
مینا مجاز از شراب به علاقه محلّیّه، لب مجاز از دهان به علاقه جزئیّه و نای مجاز از دهان به علاقه جزئیّه می باشد.
آن سینه یی که جای سرم بود ازچه نیست
آن دست شوق و آن نفس پر شرار کو
(مجموعه اشعار/مرمر/ص205)
سینه و دست مجاز از شخص می باشد به علاقه جزئیّه.
آن دیده که با مهر به سویم نگران بود
دیدم که نهانی نظرش با دگران بود
(مجموعه اشعار/مرمر/ص214)
دیده مجاز از شخص می باشد به علاقه جزئیّه.
این گدایان به تمنّای جوی سیم تنم
چون چنار از سر خواهش همه دستند و تو نه
(مجموعه اشعار/مرمر/ص221)
دست مجاز از خواهش و نیاز می باشد به علاقه آلیّه.
دریای سرکشی ز غزل خفته است
در آن نگاه خامش دریا رنگ
(مجموعه اشعار/مرمر/ص247)
غزل مجاز از شعر می باشد به علاقه جزئیّه.
گر تو را روزی فلک سر پنجه داد
کس ز نیرویت مبادا رنجه باد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص261)
سر پنجه مجاز از قدرت و توانایی می باشد به علاقه آلیّه.
خزان نهیب زد و نخل ما به بر نشست
بهار طی شد و نارنج ما بهار نکرد
(مجموعه اشعار/مرمر/ص287)
بهار مجاز از شکوفه می باشد به علاقه کلّیّه.
وقتی در انتظار یکی پاره استخوان
هنگامه یی ز جنبش دم ها به پا شود
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص310)
دم مجاز از سگ می باشد، شاعر با ذکر جزء، کل را اداره کرده است، علاقه جزئیّه.
ای حربه پیکار تو بهتان چون رگبار تو
این سرب هستی سوز را بر قلب هر پیکر مزن
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص333)
سرب مجاز از گلوله می باشد شاعر با علاقه جنسیّت.
سر در نشیب خفیفم شاهین اوج خیالم
سربی دویده به قلبم سرخی چکیده زبالم
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص402)
سرب مجاز از گلوله وسرخی مجاز از خون می باشد.
وحشت فزا شبی بود نفرینی به هر لبی بود
کای مرگ و ننگ و نفرت بر آیت ستم باد
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش/ص436)
لب مجاز از فرد می باشد با علاقه جزئیّه.
چه بود اگر آدمی را فرشته خو می سرشتی؟
چه پاکی آید از آن گِل که با پلیدی عجین است
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش/ص441)
گِل مجاز از انسان می باشد به اعتبار این که خلقت اوّلیهء انسان از گِل بوده است با علاقه ماکان.
دست یازید تا توان باقی ست
پای دارید تا که یارا هست
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص456)
پای مجاز از پایداری می باشد با علاقه لازمیّه، زیرا وجود پای لازمهء پایداری است.
کولی گیاهی نداری کز درد عشقم رهاند؟
از رُستنی بهر رَستن با کولیان بس راهست
(مجموعه اشعار/شت ارژن/ص477)
گیاه مجاز از دارو می باشد، دارویی که از گیاه ساخته می شود با علاقه جنسیّه.

کنایه در شعر سیمین

کنایه های موجود در شعر سیمین را می توان به سه دسته تقسیم کرد. دسته اوّل کنایه های مرده یا تک بُعدی که به علّت تکرار زیاد معنی ظاهری خود را از دست داده اند.
دسته دوم کنایه های رایج و قراردادی که هنوز می توان هر دو بُعد معنی را از آن ها دریافت کرد و دسته سوم کنایه های تازه و جدید که بر اساس دید تازه شاعر به پدیده ها و روابط آن ها بوجود آمده است.
– کنایه های تک بُعدی(مرده):
چهره به هم در کشید و مشت گره کرد
شادی عشّاق خسته را نپسندید
(مجموعه اشعار/جای پا/ص46)
"چهره به هم در کشیدن" و "مشت گره کردن" هر دو به معنی خشمگین شدن می باشد که امروزه بلافاصه ذهن به معنی دوم آن توجّه می کند و از معنی اوّل به راحتی عبور می کند.
بر جگر سخت دندان فشردم
در گلو ناله ها را شکستم
(مجموعه اشعار/جای پا/ص53)
"بر جگر دندان فشردن" و "ناله در گلو شکستن" هر دو کنایه از صبر و تحمّل است.
دوری راه به نزدیکی دل چاره شد
کرمی کن که به در دوخته چشم تر ماست
(مجموعه اشعار/مرمر/ص211)
"چشم به در دوختن" کنایه از انتظار می باشد.
من با توام ای رفیق، با تو
دیری ست که با تو عهد بستم
همگام توام، بکش به راهم
همپای توام، بگیر دستم
(مجموعه اشعار/جای پا/ص69)
"به راه کشیدن" کنایه از هدایت کردن و "دست گرفتن" کنایه از کمک کردن می باشد.
– کنایه های قراردادی(دو بُعدی):
عاشق نه چنان باید کز غم سپر اندازد
در پای تو آن شاید کز شوق سر اندازد
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص165)
"سپر انداختن" کنایه از تسلیم شدن هر چند که این تصویر مصداق امروزی خود را از دست داده است و کاربرد عینی ندارد ولی هر دو معنی آن در مواجهه با آن به نظر می رسد.
طبعی عزیز کشتم در آستان خواری
وانگه به سوگواری اشکم در آستین است
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص396)
"در آستین داشتن اشک" کنایه از آماده بودن برای گریه.
به او خشم او گفت: خونش بریز
که این مایه زردی روی توست
(مجموعه اشعار/جای پا/ص67)
"روی زرد شدن" کنایه از شرمنده شدن و خجالت کشیدن.
دیدم آن قهرمان که چندین بار
زیر بار شکنجه رفت از هوش
لیک آرام و شادمان جان داد
مُهر نگشود از لب خاموش
(مجموعه اشعار/جای پا/ص73)
"مُهر از لب نگشودن" کنایه از اعتراف نکردن.
گشت زمان از آن همه بی تابیم نکاست
گویی هنوز بر سر آتش نشسته ام
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص127)
"بر سر آتش نشستن" کنایه از بی قراری و بی تاب بودن است.
استوارم سخت چون زنجیر و رسوا پیش خلق
همچنان از این دهان در آن دهان افتاده ام
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص178)
"دهان به دهان افتادن" کنایه از شایع شدن در بین مردم.
بانگ بر او زدم که سنگین دل!
خفته ای؟ گور خوابگاه تو باد!
دیده بر هم نهاده ای آرام؟
خاک در دیده سیاه تو باد
(مجموعه اشعار/جای پا/ص89)
"خاک در دیدگان سیاه شدن" کنایه از مردن.
– کنایه های جدید:
پنجه غول سرکش ایّام
زده بر چهره تو شیاری
مخمل گیسوی سیاه مرا
دوخته با سپید تاری چند
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص132)
"شیار بـر چهره افتادن" و "گیسوی سیاه بـا تار سپید دوخته شدن" هر دو کنـایه از پـیر شدن می باشند.
کبود بی نهایت شکفته در نگاهم
گسسته و رمیده ز آشیان و خفتم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص282)
بر پهنه این آبی پاکیزه مرطوب
آن قوس قزح نیست که دروازه نور است
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص330)
"کبود بی نهایت" و "آبی پاکیزه مرطوب" هر دو کنایه از آسمان می باشد.
نشئه مان در چارچوب صفحه یی تصویر ساز
گر سُرینی، گه سری، گه سینه یی جنبان در آن
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص319)
"صفحهء تصویر ساز" کنایه از تلویزیون می باشد.
آشنایی پیکرم دستی بجز دست تو نیست
گر چه نام دیگری را بسته ام بر نام خویش
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص332)
تا چشم بر هم زد میان شور و شادی
در دفتری نامش کنار همسری بود
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص359)
"نام خود بر نام دیگری بستن" و "نام خود را در دفتری کنار نام دیگری نهادن" هر دو کنایه از ازدواج می باشند.
مسخ آنچنان شدیم که گرید برای ما
آن بیشه زاد سرخ نشیمن نیای ما
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص381)
"بیشه زاد سرخ نشیمن نیا" کنایه از میمون می باشد که طبق نظریه تکاملی داروین نسل انسان از تکامل رشد آن به وجود آمده است.
بزمی آراسته کن تا پی تاراج قرارت
تن چون عاج به پیراهن مهتاب بپوشم
(مجموعه اشعار/مرمر/ص236)
"تن به پیراهن مهتاب پوشیدن" کنایه از برهنه شدن می باشد.
از آن دو کاسه آتش و خون ریزد گدازه های جنون
من لرزه لرزه می گذرم تا خیره خیره می نگری
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص382)
"دو کاسه آتش و خون" کنایه از دو چشم و "لرزه لرزه گذشتن" کنایه از ترس می باشند.
این دو موازیم ز دو سو دایره یی نزد ز چه رو؟
شرم چنین فکنده فرو همّت بازوان مرا
(مجموعه اشعار/ خطّی ز سرعت و از آتش/ص411)
"دایره زدن دو موازی" کنایه از در آغوش گرفتن می باشد.
خیرگی های مادر و پدرم
آن دو را فتنه در سرا افکند
کودکی بودم و، مرا ناچار
گاه از این گاه از آن جدا افکند
(مجموعه اشعار/جای پا/ص72)
"گاه از پدر و گاه از مادر جدا بودن" کنایه از جدایی پـدر و مـادر و سرگردانی طفل در بین آن هاست.
زین پاره دل چه ماند که مژگان بلندها
چندین پی رفوش به سوزن کشیده اند
(مجموعه اشعار/جای پا/ص104)
"مژگان بلندها" کنایه از زیبا رویان می باشد.
هر کتاب کهنه گویدت کز تطاول ستمگران
تلّ کلّه ها و چشم ها کم نبوده در مقام ما
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص542)
"تلّ کلّه ها و چشم ها" کنایه از قتل عام و کشتار فراوان می باشد.
انصاف محبّان چو ندادی به محبّت
چون شاخص میزان ز ترازوی تو رفتیم
(مجموعه اشعار/چلچراغ/ص174)
"رفتن شاخص از ترازو" کنایه از عدم رعایت عدالت و انصاف می باشد.

سمبل در شعر سیمین

همانطور که گفته شد به لحاظ شرایط اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه، شاعر برای بیان مسائل و مشکلات و ارائه طریق به بیان رمز و سمبل پناه می برد. این نوع بیان را بیشتر در چهار مجموعه آخر سیمین می توان مشاهده کرد. امّا بر خلاف شاعران دیگر سیمین در بیان سمبولیک خود در یک مصراع یا بیت از یک نماد و یا سمبل استفاده نمی کند بلکه مجموعه یی از نمادها و سمبل ها در کنار هم هدف شاعر را منعکس می کنند.
ابرمرد: سمبل رهبر و نجات هنده که به ظلم و استبداد پایان می دهد.
سرودم گر توان بخش ابر مردی نشد باری
کلامم نوحه یی بر لاشه خونین چرا باید؟
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص335)
پرنده: رمز و نمادی از خود شاعر و سرنوشت زندگی اوست.
در لاجورد و خاموشی جفتی پرنده می دوزم
نازک نواز پرهاشان ابریشمین و رویایی
بر نازکای تنهای وقت پگاه می بینم
کز جفتشان یکی مانده خو کرده با شکیبایی
(مجموعه اشعار/یک دریچه آزادی/ص606)
توده های یخ: سمبل جامعه فاقد تحرّک و خو کرده به ستم واستبداد.
این توده های یخ را گر آفتاب گیرد
سامان خفتگان را یکباره آب گیرد
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص339)
خار: نماد انسان های ظلم پذیر و بی تاثیر در جریان جامعه.
خارهای زشت، خارهای پیر
چون خطوط هیچ رسته در کویر
سرد و گرمشان از گذشت دهر
سوز سرد دی روز گرم تیر
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص366)
خورشید: سمبل و نماد آزادی و از بین رفتن ظلم.
در این مغاک بسته در خورشید کی داردگذر
بیهوده با یاد سحر چشم طلب وا می کنم
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص327)
سیب: نماد میوه ممنوع و گناه می باشد.
خسته خسته، خسته راه دست را فراز کرده
تشنه تشنه، تشنه راه سیب را ز شاخه چیده
شرع بر گشاده طومار حکم این گناه خوانده
عقل بر کشیده ساطور دست و سیب را بریده
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص484)
شب: نماد ظلم و استبداد و فضای تاریک جامعه می باشد.
شب نشسته با کینه ها در کمین گه سینه ها
وان شکسته آینه ها کار تیغ کاری کند
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص405)
طایر(پرنده): گاهی نماد مبارزین راه آزادی است.
پرواز توانی آیا ای طایر بند آمخته؟
پیکار پسندی آیا این شیر کمند آمخته؟
(مجموعه اشعار/رستاخیز/ص350)
قیر: نماد استبداد و ظلم شدید و بسته بودن فضای جامعه آن روز.
تاریک چو قیر شد خالی ز تصویر شد
این کور بختی چه بود تقدیر مرداب را
گر سنگ می افکنی کاین قیر برهم زنی
آسان تبه می کنی نیروی پرتاب را
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص421)
کاوه: نماد از بین برنده حکومت ستمگر و رهبری کننده جامعه علیه حاکمان جور.
این چرم رها افتاده بی برگ و نوا افتاده
گویی که ز خود می پرسد: پس کاوه آهنگر کو؟
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص422)
کولی: نمادی از خود شاعر می باشد. "آن گاه که می خواهم از خود یاد کنم، او(آن کولی) به میان می آید، او که مظهر دربدری ها و آوارگی های همیشگی روح من است. و چه خوب از من و از بی منی می رهاندم و چه آسان می توانم در وجود او بسرایم." 9
کولی منم، آه آری! اینجا، به جز من کسی نیست
تصویر کولی ست پیدا، رویم در آینه تا هست
(مجموعه اشعار/دشت ارژن/ص478)
نیزار: سمبل جامعه و گروه مردمی که در یک مجموعه زندگی می کنند.
نیزارها ز ناله نی ها نشانه اند
موسیقی نوشته به دست زمانه اند
آتش گرفته گوشه نیزار و غافلند
(مجموعه اشعار/خطّی ز سرعت و از آتش/ص369)

منابع و مآخذ

1- شفیعی کدکنی، محمّد رضا: صور خیال در شعر فارسی، چاپ چهارم، انتشارات آگاه، 1370.
2- زرّین کوب، عبدالحسین: شعر بی دروغ شعر بی نقاب، چاپ چهارم، انتشارات جاویدان، 1363.
3- بهبهانی، سیمین: گزینه اشعار، چاپ سوم، انتشارات مروارید، 1371.
4- بهبهانی، سیمین: آن مرد مرد همراهم، چاپ اوّل، انتشارات زوار، 1369.
5- بهبهانی، سیمین: جای پا تا آزادی(مجموعه اشعار)، چاپ اوّل، انتشارات بزرگمهر، 1377.
6- یوسفی، غلامحسین: چشمه روشن، چاپ چهارم، انتشارات علمی، 1371.
7- حق شناس، علی محمّد: مقالات ادبی و زبان شناختی، چاپ اوّل، انتشارات امیر کبیر، 1363.
8- بهبهانی، سیمین: یک دریچه آزادی، چاپ دوم، انتشارات سخن، 1377.

پــایــان
1- سیمین. بهبهانی. "گزینه اشعار". انتشارات مروارید. چاپ سوم. 1371.ص9.
2- همان کتاب. ص12.
1- سیمین. بهبهانی. "آن مرد، مرد همراهم". انتشارات زوار. چاپ اوّل. 1369. ص50.
2- همان کتاب. ص20.
3- همان کتاب. ص21.
4- همان کتاب. ص22.
1- سیمین. بهبهانی. "گزینه اشعار". انتشارات مروارید. چاپ سوم. ص23.
1- علی محمّد. حق شناس. "مقالات ادبی، زبان شناختی". "نیمای غزل". انتشارات نیلوفر. چاپ اوّل. 1370. ص154.
1- علی محمّد. حق شناس. "مقالات ادبی، زبانشناختی". انتشارات نیلوفر. چاپ اوّل. 1370. ص155.
1- سیمین. بهبهانی. "مجموعه اشعار "جای پا تا آزادی"". انتشارات نیلوفر. چاپ اوّل. 1377. ص13-12.
2- غلامحسین. یوسفی. "چشمه روشن". انتشارات علمی. ص759.
3- علی محمّد. حق شناس. "مقالات ادبی، زبان شناختی". ص163.
4- سیمین. بهبهانی. "مجموعه اشعار". انتشارات مروارید. چاپ سوم. ص13-12.

1- علی محمّد. حق شناس. "مقالات ادبی، زبان شناختی". ص164-162.
2- سیمین. بهبهانی. "مجموعه اشعار". انتشارات مروارید. چاپ سوم. ص28.
1- سیمین. بهبهانی. "مجموعه اشعار "جای پا تا آزادی"". انتشارات نیلوفر. چاپ اوّل. 1377. ص656.
1- سیمین. بهبهانی. "مجموعه اشعار "جای پا تا آزادی"". انتشارات نیلوفر. چاپ اوّل. 1377. ص625.
—————

————————————————————

—————

————————————————————