اولین ایستگاه برخورد مخاطب با کتاب، روی جلد است. روی جلد باید بتواند تعریفی درست از شخصیت و محتوای کتاب به خواننده بدهد و او را برای خریدن ترغیب کند. در عین حال به صداقت خود برای ارتباط با محتوای کتاب وفادار باشد. طراحی جلد کتاب از سوی ناشران حرفه ای، جدی تلقی می شود، در حالی که برخی ناشران اهمیت چندانی به آن نمی دهند. برای کندوکاوی در چگونگی طراحی جلد کتاب و الزامات این فرایند هنری پای حرف های مهرداد کشتی آرا مدیر گروه گرافیک دانشگاه هنر نشسته ایم.
مهرداد کشتی آرا شروع پروسه طراحی جلد کتاب را اینگونه بیان می کند: ناشر متن کتاب و اطلاعاتی از قبیل قطع کتاب، تعداد صفحات، نوع صحافی و… را در اختیار طراح قرار می دهد تا طرح جلد براساس آن توسط طراح گرافیک انجام شود. طراح متن کتاب را می خواند و با توجه به اطلاعات و دانش گرافیک خود، تصویری را که ممکن است برگرفته از مهم ترین بخش کتاب یا به گونه ای بیانگر محتوی و پیام کتاب باشد، یا به خواننده کمک کند که در جریان کتاب قرار گیرد، برای جلدکتاب طراحی می کند.
به طور مثال اگر تصویر یکی از شخصیت های کتاب روی جلد کشیده شود و خواننده این تصویر را روی جلد ببیند و شروع به خواندن کتاب کند خود به خود آن شخصیت داستان و چهره قهرمان را تجسم می کند و به این ترتیب ارتباط نزدیک تری بین متن کتاب و خواننده برقرار می شود.
در بعضی موارد طراح از تایپوگرافی برای طرح روی جلد بهره می برد که در این حالت نیز نوشته باید مناسب حال و هوای متن کتاب باشد. گاهی ممکن است که طراحی جلد برای کتاب های علمی باشد در اینجا طراح می خواهد نشان دهد که موضوع این کتاب با سایر کتاب ها متفاوت است این کتاب شیمی، فیزیک، ریاضی یا هندسه است. این ها مسایل اولیه ای است که طراح هنگام کار کردن بر روی جلد باید آنها را بداند.
کشتی آرا می گوید که طی چند سال فعالیتی که با ناشران گوناگون داشته، آنها انتظار دارند طراح ، جلدی ارایه دهد که فقط به فروش بیشتر کتاب بیانجامد. هرچند که منکر این نیست که یک طراحی خوب به فروش بیشتر کتاب کمک می کند، اما بعضی ها در این مورد تنها به دید بازاری می نگرند و اگر تصویری به دروغ روی جلد کشیده شود که ربطی به داستان هم نداشته و فقط جذاب باشد و فروش بیشتری داشته باشد ترجیح می دهند که این اتفاق بیافتد و بر این اساس چنین ناشری کار را به کسانی می سپارد که تازه کار هستند و اغلب تنها دستمزد کار برای آنها مهم است. او می گوید این طراحان هرچه که ناشر می گوید انجام می دهند درحالی که یک طراح خوب به کارخود پایبند است و به اصول و قواعد کار خود اعتقاد دارد و این توانایی را دارد که بتواند ناشر را قانع کند.
البته اکثر ناشران قدیمی اطلاعات خوبی هم در مورد کار خودشان و هم کار طراح دارند و می دانند که طرح جلد را باید به کدام طراح سفارش بدهند. بعضی از ناشران که به کیفیت و نام خود توجه ندارند و ترجیح می دهند به جای طراح با یک اپراتور کار کنند، سفارش جلد را به یکی می دهند که مطابق دستور آنها کار را برایشان انجام بدهد، این گونه ناشران فقط می خواهند که کارشان راه بیافتد و به کیفیت و زیبایی کار نیز توجهی ندارند.
درباره تاثیر عمر کتاب برنحوه طراحی آن از کشتی آرا می پرسیم ، او در پاسخ می گوید که عمر کتاب در طراحی تاثیر ندارد و می افزاید: مگر اینکه احتیاج به صحافی خاص داشته باشد، در این صورت طراحی برای جلدهای گالینگور با شومیز متفاوت است.
او در پاسخ به اینکه آیا طرح جلد کتاب برای هر موضوعی دارای چهارچوب مشخصی است که طراح بر اساس آن طرح روی جلد را طراحی کند یا خیر می گوید: چارچوب خاصی برای طراحی جلد کتاب وجود ندارد. این بستگی به متن کتاب دارد. برای مثال اگر کتاب شعر را در نظر بگیریم انواع شعر مانند نو، کلاسیک، حماسی و … را می تواند شامل شود و شعر هر کدام از شاعران هم حال و هوای خاص خود را دارد . پس طرح متناسب با ویژگی های هر شعر شکل می گیرد. در صورتی که تمام این کتاب ها شعر هستند پس محتوی بیشتر تعیین کننده طرح جلد است تا عنوان.
کشتی آرا بعد از ارایه مطالبی در خصوص نحوه طراحی خاطر نشان می کند که طراح به طور قطع باید با مراحل لیتوگرافی، چاپ، صحافی و عملیات تکمیلی آشنا باشد به طور مثال قطع کتاب ها را بداند و بداند که هر قطعی از چه ابعاد کاغذی گرفته می شود تا بر این اساس بتواند طبق یک استاندارد مشخصی کار کند که کار پرت زیادی نداشته باشد. حتی در برخی از مواقع این طراح است که نوع صحافی را مشخص می کند و چون انواع صحافی را می داند با توجه به ماندگاری کتاب، نفیس بودن و … مشخص می کند که باید از چه نوعی صحافی استفاده شود. کتابی که باید دوام داشته باشد یا کتابی که تاریخ مصرف داشته باشد ، صحافی خاص خود را می طلبد. کتاب های درسی و کمک درسی چون به طور معمول فقط یک سال یا دوره خاصی استفاده می شوند، صحافی با دوام و گران قیمتی را برای آنها در نظر نمی گیرند. در موارد دیگر ممکن است طراح برای بخشی از طرح خود ورنی یا طلاکوبی در نظر گرفته باشد که در صورت آگاهی از مراحل پایانی و تکمیلی کار می تواند نوع آنها را تعیین کند.
وی در ادامه می گوید: طراح اگر از پروسه کار (از لیتوگرافی تا بعد از صحافی) آگاهی نداشته باشد ، دچار مشکل می شود. ما تمام این موارد را تحت عنوان چاپ ماشینی به دانشجویان آموزش می دهیم. مشکلات و مواردی که ممکن است در تمام مراحل از جمله حروفچینی، پیش از چاپ، چاپ و پس از چاپ به وجود بیاید به دانشجویان آموزش داده می شود تا زمانی که دانشجو وارد بازار کار می شود، با مشکل مواجه نشود ولی به این خاطر که دانشجو در مدت زمان تحصیل خود به طور عملی با این موارد آشنا نمی شود طبیعی است که تجربه کافی برای کار در بازار نداشته و در ابتدا با مشکلاتی مواجه شود. در این موارد مسوولین چاپخانه ها و به ویژه لیتوگراف ها به آنها مشورت های ارزنده ای می دهند.
مورد دیگر که طراح با تذکر لیتوگراف مواجه می شود، در مواقعی است که طراح اصطلاحا از رنگ های پر استفاده کرده است و دنسیته هر چهار رنگ را 100 قرار داده است و تذکر آن هم به این دلیل است که اگر این رنگ های پر، روی هم بخورند دیر خشک می شوند و وقتی کارهای چاپ شده روی هم قرار گرفتند کار پشت می زند.
می پرسیم آیا طراح در مراحل بعدی کار حضوردارد، او در پاسخ می گوید: بعضی از ناشران هستند که پس از اتمام طراحی، کار را از طراح می گیرند و دیگر طراح نمی داند که کار به کدام چاپخانه فرستاده می شود. در این شرایط طراح همه مشخصات کار (مثل ورنی، طلاکوب و … ) را به صورت مکتوب در اختیار ناشر قرار می دهد، در این پروسه خود ناشر ناظر چاپ است و طبق آن چیزی که طراح مشخص کرده، کیفیت کار را کنترل می کند. چاپخانه هایی داریم که تمام مراحل از طراحی تا صحافی در یک چاپخانه انجام می شود که ممکن است در میانه کار نظر طراح را هم بپرسند. بیشتر معمول است که همان دفعه اول همه چیز را از او بپرسند، ولی در مواقعی که بخواهند دقیق کار کنند از طراح می خواهند که در مراحل مختلف کار حاضر باشد.
مهرداد کشتی آرا در مورد اینکه آیا ناشر براساس قیمت پشت جلد هزینه طراحی را به طراح می دهد یا خیر ، می گوید: طراح به طور معمول براساس قیمتی که انجمن طراحان گرافیک آن را تعیین می کند کار می کند که این قیمت طراحی جلد کتاب با تعریف شرایط مشخصی آمده و خیلی از موارد در آن لحاظ نشده است. وی می افزاید: هزینه دریافتی توسط طراح، بستگی به مدت زمانی دارد که طراح روی طرح کار می کند. به طور مثال در بعضی موارد طراح مجبور است برای طرح روی جلد عکاسی کند و این عکاسی ممکن احتیاج به صحنه پردازی های خاص داشته باشد یا نیاز است که با نرم افزار های خاصی کار کند یا ممکن است از تصویرسازی برای ارایه طرح خود استفاده کند، که همه این موارد در تعرفه انجمن قید شده، ممکن است ناشران در توافق با طراح هر قیمتی را پرداخت کنند، یا یک طراح از قیمتی پایین تر کار نکند ولی در کل ربطی به قیمت کتاب ندارد.
او یاد آور می شود که قیمت کتاب را ناشر معمولا با توجه به خرج هایی که در طول کار متقبل می شود، برآورد می کند که این قیمت قبلا توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعیین می شد و هم اکنون ناشران این کار را می کنند و قیمت مناسبی را در نظر می گیرند چون اگر هم نامناسب باشد خودشان نمی توانند کتاب را بفروشند.
او می گوید: در ست این است که اگر کتاب به چاپ های بعدی رسید مبلغی برای چاپ های بعدی هم به طراح داده شود ولی این اتفاق نمی افتد و اکثر ناشران فقط یک بار هزینه طرح جلد را می دهند و قراردادی هم بابت این که در چاپ های بعدی مبلغی را به طراح بدهند وجود ندارد.
کشتی آرا در رابطه با کاورهایی که روی برخی از کتاب ها مورد استفاده قرار می گیرد ، می گوید: برای این که جلدهایی که از گالینگور و طلاکوب بر روی جلد آنها استفاده می شود ، شکیل تر و زیباتر وارد بازار شوند، یک کاور هم برای آن طراحی می شود که اغلب به صورت رنگی و روی کاغذ گلاسه چاپ می شود. این روکش موجب حفاظت از جلد و طلاکوبی آن نیز می شود.
برخی از ناشران ویژگی خاصی مانند نوع کاغذ، قطع کار و… را برای کارهای خود در نظر می گیرند، کشتی آرا در این باره می گوید: برخی از ناشران برای بعضی از کارها یا برای کل کارهای خود یک یونیفرم طراحی می کنند. ممکن است زمینه کار یک ناشر ترجمه و تالیف کتاب هایی در زمینه کامپیوتر باشد. برای اینکه خریدار کتاب متوجه شود که این ترجمه جدید هم از آن انتشاراتی است و در ذهنش نیز نام آن انتشاراتی بماند ، برای کتاب هایش یونیفرم تعریف می کند. در چنین مواردی، به طور معمول تنها طرح جلد و عنوان کتاب عوض می شود. برخی از ناشران معتقدند این کار خوب نیست چون اگر یکی از ترجمه ها و تالیفات خراب شود ممکن است کسی بقیه کتاب های آنها را هم نخرد. این یونیفرم ممکن است هر چیزی مانند یک خط، قطع کتاب، گرد کردن لبه کتاب یا نوع کاغذ مصرفی باشد.
درباره کپی کردن طرحی از یک کتاب و استفاده آن بروی کتاب دیگر می پرسیم، او پاسخ می دهد: تاکنون ندیده ام که طرح جلد یک کتاب روی کتاب دیگری کپی شده باشد. مگر اینکه کتاب قدیمی باشد و ناشران بخواهند آن را تجدید چاپ کنند و چون آن طرح شناخته شده است بخواهند که آن را تکرار کنند، یا اینکه اثر ترجمه یک اثر خارجی باشد و عین همان جلد را به عنوان جلد کتاب ایرانی بگذارند. در چنین مواردی ممکن است که طرح جلد کتاب کپی شود.
او درباره تفاوت بین طرح جلد کتاب های ایرانی در مقایسه با کتاب های خارجی می گوید: طرح جلد روی کتاب های ایرانی با خارجی از لحاظ زیبایی شناسی خیلی تفاوت ندارد ولی در بعضی نکات بین کار داخلی و خارجی ممکن است تفاوت هایی باشد . برای نمونه در کارهای خارجی با توجه به اینکه اکثر مردم نویسنده هایشان را می شناسند و منتظر هستند که جدیدترین کتاب آنها وارد بازار شود، در چنین شرایطی ناشر اسم نویسنده را بزرگتر از اسم کتاب روی جلد قرار می دهند. ما به ندرت به این مورد به خصوص در کتاب های خاصی مواجه می شویم که ناشری اسم نویسنده ایرانی را بزرگتر از عنوان بنویسد اما به طور معمول اسم مولف و نویسنده را کوچکتر از عنوان کتاب می آوریم و این هم شاید به خاطر خصوصیات شرقی باشد که متواضع هستند و نمی خواهند اسمشان بزرگ تر از عنوان کتاب باشد.
می پرسیم هنوز هم از چاپ سیلک روی جلد کتاب استفاده می شود؟ وی پاسخ می دهد: هنوز هم از چاپ سیلک به خاطر خصوصیت چاپ کردن برروی سطوح مختلف استفاده می شود ولی هزینه بالا و سرعت پایین آن باعث می شود که جز در موارد خاص از این روش برای چاپ جلد کتاب استفاده نشود.
کشتی آرا در پایان اضافه می کند: هم اکنون طراحان حرفه ای به دلایل مختلفی کمتر جذب بازار کتاب می شوند، البته ناشرانی هستند که با طراحان خیلی خوبی کار می کنند ، ولی تعدادشان معدود است. ناشر برای اینکه کتابش به قیمت خوبی در بیاید و سودی برایش داشته باشد سعی می کند به نحوی از هزینه های تمام مراحل کار بکاهد . چون ناشری که امروز یک کتاب چاپ می کند ممکن است ماه ها طول بکشد تا سرمایه اش با فروش کتاب به او بازگردد.
وضعیت اقتصادی نشر به گونه ای است که ناشر از باب صرفه جویی تمایلی به کار با طراحان با تجربه ندارد و اغلب کارها را به افراد تازه کار یا حتی اپراتورها می سپارند. این روند مشکلاتی را بوجود می آورد که ضربه آن را در سال های آینده خواهیم خورد. ناشر که کار فرهنگی انجام می دهد، وظیفه بالا بردن فرهنگ جامعه را برعهده دارد و طراح هم در این میان وظیفه دارد که سواد بصری افراد جامعه را بالا ببرد. ناشر می تواند با حمایت خود از یک طراح، کم کم سواد بصری جامعه را بالاتر ببرد. به هر حال به خاطر مشکلاتی از این دست، به جز مواردی اندک با طرح های خوبی روی جلد کتاب هایمان مواجه نیستیم.
نگاهی گذرا به پوستر های تئاتر در ایران
پوستر تئاتر به شکل امروزی هم چون تئاتر براثر ارتباط با قفقاز و روسیه وارد ایران شد و تاریخ پر فراز و نشیبی راطی کرد تا به روزگار ما برسد ، پوستر تئاتر با اوج های تئاتر اوج می گیرد و با ا فول هایش افول می کند در این میان پوسترهم چون آینه ای از تغیرات اجتماعی و فرهنگی برایمان سخن می گوید . از قیمت بلیط زمان و مکان نمایش کارگردان ها و بازیگرانی که امروز هیچ اثری از آنان باقی نمانده است ، فقط این پوستر ها هستند که بر حضور و هنرمندی آنان گواهی می دهند .
قدیمی ترین پوستر های موجود تئاتر ایران مربوط به تئاتر تبریز است، پوستر ها ازاجرا های نمایش هایی چون یوسف و زلیخا ، ملا نصر الدین و بهلول داننده ، عروس مغان و … خبر می دهند که در سالهای ۱۳۱۲ تا ۱۳۲۳ اجرا می شده اند . پوسترها اغلب گرته برداری از پوستر های اروپایی هستند . که به شیوه ی چاپ سنگی و تک رنگ تکثیر شده اند و نشانی از نام طراح بر خود ندارند (تصویر ۱) . پوستر ها با گذشت زمان پخته تر و آب دیده تر می شوند، همزمان با دهه ۴۰ و ۵۰ طراحانی چون صادق بریرانی، بهزاد حاتم و مرتضی ممیز سپس قباد شیوا ، عباس سارنج و ابراهیم حقیقی، فریدون آو (تصویر ۲) در اوج هنر نمایی می کنند. دیگر پوستر ها به مفهوم واقعی پوستر شده اند ، پوستر ها در ابتدا به شیوه ی سیلک اسکرین و سپس به شیوه ی افست تکثیر می شوند و تماشاگران را به دیدن تئاتر در سالن های رودکی ، سنگلج ، پارس و تئاتر شهر دعوت می کنند .
با وقوع انقلاب اسلامی پوستر ها نیز به طبع جامعه و تئاتر با دگرگونی مواجه می شوند . شرایط انقلاب و جنگ بر روی هنرمندان تاثیر می گذارد . روی آوردن به مفاهیم انقلابی و اجتماعی در پوستر ها به خوبی دیده می شود (تصویر ۳ ) . به تدریج طرحانی چون مصطفی اوجی ، محمد وجدانی، هومن مرتضوی ، حسین خسروجردی به جمع کوچک طراحان حرفه ای پوسترها تئاتر اضافه می شوند(تصویر ۴) . هرچند در این دوره با افزایش اجرا ها بسیاری از پوستر ها نیز توسط افراد غیر حرفه ای طراحی می شوند .
با گذار از دوران جنگ تحمیلی و سازندگی همراه با آرامش و رفاه نسبی جامعه، افزایش فارغ تحصیلان و گروه های تئاتری نیاز به پوستر های تئاتر نیز بیش تر می شود پوسترها در این دوران در قطع ۵۰ * ۷۰ و اغلب دو رنگ تکثیر می شوند .
در دهه ی ۷۰ با ورود ابزار جدیدی به نام رایانه پوستر های تئاتر نیز از این ابزار بی نصیب نمی مانند ، دیگر کم تر طراحی از ایر براش و شابلون حروف استفاده می کند این کار طراحان را آسان تر می نماید ، اما از طرفی راه را برای عده ای از افراد غیر متخصص باز می کند . در این دوره تغیرعمده ای در نام های طراحان پوستر مشاهده نمی شود طراحان نسل ۴ گرافیک ایران حضور کم رنگ تری در عرصه ی پوستر های تئاتر دارند .
هم زمان با دهه ی ۸۰رونق نسبی اقتصادی و افزایش و فعال تر شدن گروه های تئاتری طراحان جوان دیگری وارد عرصه ی پوستر تئاتر می شوند . نسل پنجم طراحان گرافیک ایران هم مبانی پوستر را می شناسند و هم ایده هایی نو دارند . این نسل از طراحان از گرایش های کاری گوناگونی را شامل می شوند . گروهی ویژگی های تصویری ایده های نو و خلاقیت را عنصر اصلی پوستر هایشان می دانند ، گروهی دیگر ایده و خلاقیت را در خدمت ارتباط با مخاطب به کار می برند( تصاویر۵ ،۶) . اما این جریان هنوز راه را به پایان نبرده است و قضاوت در مورد آن را باید به گذر زمان واگذار کرد .
اما با نگاهی گذرا به پوستر های تئاتر امروز می توان گفت : طراحی پوسترهای تئاتر در ایران علی رغم سابقه و پیشینه ی تاریخی خود هنوز جایگاه واقعی خود را میان اهالی تئاتر نیافته است هرچند اغلب طراحان گرافیک با توجه به اهمیت و نقش به سزای این رسانه علاقه مند به طراحی پوستر های تئاتر هستند ، اما با نگاهی به پوستر های تئاتر در شهر می توان به این نکته پی برد که هنوز درصد اندکی از پوستر های تئاتر ایران توسط متخصصین و طراحان گرافیک طراحی می شود .
طراحی پوستر جشنواره فیلم
تا چند سال پیش از این"پوستر" بعنوان یک رسانه با کارکردی محدود تعریف شده، در هر جشنواره و رویداد، کارکرد مخصوص به خود را می پذیرفت و از او انتظاری بجز آنچه بر عهده ی یک پوستر بود نمی رفت. اما با گسترده شدن ابعاد مقوله ی تبلیغات و ظهور تکنولوژی های پیچیده و پیشرفته ی تبلیغاتی، نه تنها از اعتبار و قدرت رسانه ی پوستر چیزی کاسته نشد، بلکه مسئولیتهای جدیدی از او خواسته شد،چندانکه گاه بار تمام شاخه های تبلیغاتی یک رویداد بر شانه ی پوستر آن جشنواره سنگینی می کند. هم از این رو است که "پوستر جشنواره" باید به مثابه ی تنه ای قدرتمند باشد، تنه ای که شاخه ها بر آن آرام بگیرند و موجبات خودنمایی را بوجود بیاورند. در حال حاضر پوستر یک جشنواره به جز پوستر، یک گره گشاست. فضا، ترکیب بندی آن، تصاویر، نوشته ها وانسجام پوستر باید آنقدر بجا و قدرتمند باشند تا بتوانند از دل خود سایر ابزارهای تبلیغی مرتبط با جشنواره را سیراب کنند. به جز پوستر، ابزارهایی نظیر:بروشور، کاتالوگ، مالتی مدیا، فیلم تبلیغاتی، بیلبورد، بلیط، برنامه ها و … معمول ترین ابزارهای تبلیغی هستند که امروزه روز به روز به یاری هر جشنواره ای می شتابند تا در بازار بی انتهای تبلیغات گوشه ای را به خود اختصاص دهند. همانطور که اشاره شد، اگر پوستر؛ دستمایه های فنی و هنری لازم را برای تغذیه ی ابزار های دیگر در خود نداشته باشد، در حقیقت جشنواره خطی به هم پیوسته از تبلیغات را از دست داده است. وبر عکس این حالت، یک پوستر منسجم می تواند در هر ابزاری تغییرشکل داده، به هیاتی نو در بیاید وخود را منتشر کند. با نگاهی گذرا به پوستر هایی که بطور مشخص برای " جشنواره های فیلم" در سراسر دنیا طراحی و منتشر می شوند می توان به حقیقتی تلخ پی برد، حقیقتی که از پس سهل انگاری ها، سوء مدیریت ها و بی اعتمادی ها رخ می نماید. متاسفانه در بسیاری از نمونه های موجود، پوستر ها حاصل نوعی ضعف و سطحی نگری در نگاه و اجرا هستند که محصول فرآیندی نادرست در تولید آنان است. فرآیندی که در آن مدیر جشنواره کار را به طراحان زبر دست نمی سپارد یا اگر سپرد در فضایی سر شار از بی اعتمادی و خود خواهی بر آن است که نظرات شخص خود و یا سیاست های جشنواره را عینا در پوستر منعکس کند.در مقابل اکثر طراحان هم در فضایی اینچنین راغب به فعالیت، ظریف بینی و آفرینش یک پوستر منسجم نیستند. البته باید متذکر شد که گهگاه ودر گوشه کناری از دنیا، اثاری خلق می شوند که در خور توجه و اطمینان هستند، اما متاسفانه در گرما گرم تولیدات بی شمار به سردی می گرایند و زیر لایه های بی رحم از همنوعان بی کیفیت خود مستتر می شوند. البته باید اذعان کرد فرآیند فوق تنها مختص به کشور ما نیست. با نگاهی به جشنواره های فیلم در دنیا در بسیاری از موارد حتی جشنواره های معتبری چون "کن " ، "اسکار" و… نیز از فقرهای بصر ی وتبلیغاتی رنج می برند. جامعه ی طراحان گرافیک بر این امیدند که روزی بتوانند در کنار سینما گران، این گروه هم اندیشان خود، آثاری را چه برای فیلم ها و جه برای جشنواره های فیلم بیافرینند که در خور ستایش باشند ودر ضمن بتوانند خلاء بزرگ تبلیغات قدرتمند وچشم نواز را در جشنواره ها پر کنند.