تعریف خاک
در علوم مهندسی ، خاک مخلوط غیر یکپارچه ای از دانه های کانیها و مواد آلی فاسد شده می باشد که فضای خالی بین آنها توسط آب و هوا (گازها) اشغال شده است. خاک به عنوان مصالح ساختمانی در طرح های مهمی در مهندسی عمران بکار گرفته می شود و همچنین شالوده اکثر سازه ها بر روی آن متکی است.
بنابراین مهندسان عمران باید بخوبی خواص خاک از قبیل مبدا پیدایش ، دانه بندی ، قابلیت زهکشی آب ، نشست ، مقاومت برشی ، ظرفیت باربری و غیره را مطالعه نمایند. مکانیک خاک شاخه ای از علوم مهندسی است که به مطالعه مشخصات فیزیکی و رفتار توده خاکی تحت بارهای وارده می پردازد. مهندسی پی ، کاربرد اصول مکانیک خاک در مسائل عملی است.
تاریخچه
تاریخچه عملیات خاکی را می توان به دوره های دور تاریخ بشری نسبت داد و آن را با قدمت پیدایش شهرنشینی یکی دانست. حفر قناتها ، کانالهای آبرسانی ، ایجاد پلها و سدهای محکم و سایر بناهایی که آثار آنها در کشورهای دنیا از ده ها قرن قبل تا کنون به یادگار مانده است، همه از مواردی است که به نحوی با عملیات خاکی ارتباط دارد.
سیر تحولی و رشد
توجه به بررسی و مطالعه خاک با یک دیدگاه مهندسی و به منظور تحلیل ریاضی خواص آن ، از قرن 18 میلادی آغاز شد و در واقع اولین بار در عین حال مهمترین رابطه ساده در زمینه مکانیک خاک ، در سال 1773 توسط کولمب یک مهندس ارتشی فرانسه ارائه گردید. این رابطه ساده ، که یک رابطه اساسی در بررسی مقاومت یا عدم مقاومت خاک است عبارت است از:
(τ=c+bntan(φ
کارهای بوسینسک در مورد تئوری اجسام الاستیک که در سال 1885 انتشار یافت به ارائه راه حل های دقیق در محاسبه تنش ها و تغییر شکل های درون محیط خاکی منجر گردید و توانست در تحلیل بخش مهمی از مبحث مکانیک خاک ، پاسخگو باشد. دانش مکانیک خاک به صورت مدرن ، در ابتدای قرن حاضر گسترش روز افزونی یافت و مانند سایر علوم مهندسی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت بطوری که در سال 1925 کارل ترزاگی ، استاد دانشگاه هاروارد ، نتیجه تحقیقات خود را به صورت مقاله ای ارائه داد و در سال 1943 کتاب "اصول نظری مکانیک خاک" را تدوین و منتشر کرد.
کارل ترزاگی (1963-1883) را به حق بنیانگذار دانش مکانیک خاک نامیده اند. در اینجا شایسته است از سهم محققین روسی نیز یادآور گردد، چه پژوهشگرانی چون سیتوویچ در کشور روسیه به موازات دانشمندان غربی در توسعه دادن مبحث مکانیک خاک کارهای زیادی ارائه دادند. نامبرده نیز در سال 1934 کتاب اصول علم مکانیک خاک را منتشر نمود.
امروزه اهمیت دانش مکانیک خاک مانند علوم دیگر روز به روز رو به فزونی است و این بویژه به این علت است که تجربه های گذشته در این زمینه بدون گسترش تئوری های مطمئن تر و راه حل های اقتصادی تر تکافوی حل مسائل جدید را در عمل نمی نماید. به علاوه ، بسط مسائل مبحث مکانیک خاک همراه با توسعه روش ها و دیدگاههای جدید در زمینه مکانیک محیط دانه ای ، گسترش و افزایش دقت در تحلیل های ریاضی و مدل سازی ها را در هر دو زمینه الزامی نموده و نیز به نتیجه رسانده است.
مباحث کلی مکانیک خاک
* طرح تئوریهایی که نشان دهنده رفتار توده خاکی در برابر عوامل بیرونی ، مثل نیروهای مختلف ، باشد.
* کاربرد معلومات تئوری و تجربی در موارد و مسائل اجرایی
خواص فیزیکی ، شیمیایی و کانی شناسی خاکها
* خواص فیزیکی و شیمیایی خاک : شناخت خواص فیزیکی ، شیمیایی و کانی شناسی خاکها در بسیاری از بررسی ها و مطالعات و تصمیم گیری ها در عملیات خاکی نقش مهمی دارد. خواص فیزیکی و شیمیایی خاکها را باید عمدتا در عوامل زیر جستجو کرده و مربوط به آنها دانست.
* ترکیب کانی شناسی دانه ها : از آنجایی که خاکها از تجزیه و هوازدگی سنگهای پوسته زمین پدید آمده است ، لذا کانی های تشکیل دهنده خاکها باید همان کانی های تشکیل دهنده سنگ مادر باشد.
* طبیعت سطح ذرات خاک (سطح مخصوص) : سطح خارجی دانه های خاک ، یعنی فصل مشترک محیط جامد با محیط مجاور آن که ممکن است، آب یا هوا باشد. محل پدید آمدن بعضی پدیده های فیزیکی یا شیمیایی است که این پدیده ها برخواص دیگر خاک مثل؛ مقاومت و نفوذپذیری و … تاثیر می گذارد.
* پدیده های فیزیکی و شیمیایی در سطح مشترک خاک و آب :ذرات جسم جامد از شبکه ای از یون های مختلف تشکیل شده است که از اینرو بین سطح خارجی ذره و محیط اطراف آن کنش و واکنش هایی پدیدار می گردد.
* خاصیت مویینگی : خاصیت بالا رفتن آب در لوله های مویین و در حفره های بین ذرات خاک را خاصیت مویینگی گویند.
* نیروهای دافعه و جاذبه بین ذرات : نیروهای بین ذره ای در خاک به دو گونه اند. نیروهای جاذبه مولکولی بین دانه ها (وان در والس) و نیروهای دافعه که از نوع نیروی الکتروکینیماتیکی است.
خواص مکانیکی خاکها
* اصطکاک : مقاومت جسم در برابر حرکت به علت وجود اصطکاک بین دو سطح تماس است.
* چسبندگی: مقاومت خاکی به علت چسبندگی دانه ها حاصل از مقاومت مولکولی (یعنی نیروی جاذیه الکتروشیمیایی) بین ذرات ریز است.
* گسیختگی توده خاک : گسیختگی توده خاک عبارتست از پایان شرایط مقاومت و آغاز برش در خاک است.
* تحکیم: تحکیم عبارتست از کاهش حجم حفره های آب دار درون خاک به علت افزایش فشارهای جانبی.
کاربرد مکانیک خاک
خاک از یک طرف به عنوان مصالح مورد توجه مهندسین و طراحان قرار می گیرد و از سوی دیگر به عنوان یک محیط طبیعی که در اختیار آدمی قرار گرفته است مورد توجه و استفاده است. جایی که به عنوان مصالح مورد نظر است مانند خاکریزها ، سرای خاکی ، روسازی راه و فرودگاه ، پشت دیوار حایل ، زهکش ها ، و به عنوان بخشی از بتن ، ماده اصلی تهیه آجر و سرامیک ، ماده اصلی تهیه چینی و کاشی ، و… حالت انتخابی و اختیاری دارد، و در جایی که به عنوان محیط مورد توجه است.
مانند زیر پی ها ، زیر پایه پل ها و زیربنای جاده ها و محل حفر تونل ها و محل قرار دادن لوله ها و تاسیسات مکانیکی و الکتریکی (کابل های تلفن و برق و لوله کشی گاز و فاضلاب و محل احداث قناتها و محل حفر چاهها و کانال ها و … همه حالت غیر انتخابی (یعنی اجباری) دارد. به هر حال در تمام موارد ذکر شده ، شناخت خواص فیزیکی و مکانیکی خاک ضرورت غیر قابل اجتناب دارد. مثلا در یک پروژه راه سازی ، چه نوع خاکی با چه نوع دانه بندی باید انتخاب شود و لایه های آن با چه ضخامتی و با چه رطوبتی و تا چه حد باید کوبیده شود تا جایی حاصل بتواند در برابر نیروهای وارد بر آن مقاوم باشد و وجود آبهای سطحی و بارندگی بر دوام آن اثر مخرب نداشته باشد و در برابر یخ زدگی و فرسایش و تغییرات جوی نیز پایدار بماند.
در ایجاد یک سد خاکی ، شیب ها چه مقدار باشد که هم پایدار باشد و هم اقتصادی ، در صورتی که سد همگن با زهکشی است، لایه های زهکشی با چه ابعادی و با چه دانه بندی و چه مقدار نفوذپذیری باید باشد؟ سرعت حرکت آب و …. زه چه مقدار است؟ تورم یا نشست خاک چه مقدار باشد؟ میزان تراکم و درصد رطوبت و ضخامت لایه ها برای کمپاکت کردن خاک چه مقدار باید باشد؟ روش های حفاظت دامنه ها و تاج سر به چه عواملی بستگی دارد؟ و بسیاری پرسش های دیگر که مهندس طراح باید برای آنها جواب دقیق داشته باشد. به این ترتیب درمورد هرگونه پروژه ساختمانی و راه سازی و سد سازی مسائل متعددی از فیزیک و مکانیک خاک باید پاسخ داده شود. اهمیت دقت بیشتر و نیاز به تئوریهای دقیق تر هنگامی بیشتر می شود که حجم کارها و اهمیت پروژه بیشتر باشد.
رابطه مکانیک خاک با سایر علوم
مبحث مکانیک خاک دانشی است که در آن خواص فیزیکی و مکانیکی خاکها ، ارتباط این خواص با عوامل بیرونی ، مقاومت خاک در برابر نیروها ، تغییر شکل خاک در اثر نیروها ، مسایل مربوط به حرکت یا سکون آب در خاک ، چگونگی و مقدار فشرده شدن خاکها و چگونگی و مقدار تنش ها و تغییر شکل های هر نقطه از محیط خاکی در اثر عملکرد یک نیروی خارجی و … بحث می شود.
در این راستا گاهی نیاز به مطالعه خواص شیمیایی و کانی شناسی دانه های خاک است و گاهی نیاز به بررسی پیدایش و منشا خاکها و گاهی نیاز به استفاده از دانش هیدرولیک و دانش های دیگر است. از اینرو ارتباط این مبحث با دیگر مباحث علمی چون فیزیک ، شیمی ، زمین شناسی ، کانی شناسی ، هیدرولیک و مکانیک سیالات را نباید از نظر دور داشت.
آزمایشگاه شیمی خاک
آزمایشگاه شیمی خاک از واحدﻫای بخش تحقیقات بهزراعی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه بذر چغندرقند بوده که شروع فعالیت آن حدوداً از سال 1365 می باشد. پرسنل این آزمایشگاه در حال حاضر شامل یک نفر کارشناس ارشد در زمینه خاکشناسی (تغذیه و حاصلخیزی خاک)، یک نفر کارشناس کشاورزی عمومی و دو نفر تکنسین آزمایشگاهی می باشد.
این آزمایشگاه در زمینهﻫای مختلف تجزیه صفات شیمیایی خاک، آب، گیاه و بذور و همچنین برخی صفات فیزیکی خاک به شرح ذیل فعالیت دارد:
1- اندازه گیری فسفر، پتاسیم قابل جذب خاک و همچنین کربناتها و بی کربناتهای موجود در خاک
2- اندازه گیری فسفر، سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم در گیاه و آب
3- اندازه گیری اشکال مختلف نیتروژن موجود در آب، خاک و گیاه از جمله نیتروزن کل، نیترات و آمونیوم
4- اندازه گیری درصد موادآلی ( درصد کربن) موجود در خاک، همچنین درصد رطوبت موجود در خاک و در اندام مختلف گیاه شامل برگ، دمبرگ، غده و بذر
4- اندازه گیری درصد موادآلی ( درصد کربن) موجود در خاک، همچنین درصد رطوبت موجود در خاک و در اندام مختلف گیاه شامل برگ، دمبرگ، غده و بذر
5- اندازه گیری اسیدیته (PH) و هدایت الکتریکی(EC) آب و خاک
6- تعیین بافت، وزن مخصوص ظاهری و PF خاک ( تعیین درصد رطوبت خاک درنقاط مختلف، ظرفیت زراعی، نقطه پژمردگی موقت و دائم)
7- اندازه گیری سطح برگ(LA)
8- اندازه گیری رطوبت خاک در مزرعه با دستگاههای موجود شاملT.D.R و TRIM
9- اندازه گیری نور در مزرعه(Sun Scan)
10- تعیین درصد اشباع خاک
11- اندازه گیری فشردگی لایه های مختلف خاک در مزرعه(Peneterometer)
12- تهیه و تآمین آب مقطر جهت مصارف آزمایشگاه شیمی خاک و سایر آزمایشگاهﻫا.
13- اندازه گیری تبخیر و تعرق گیاه با استفاده از دستگاه پرومتر
14- اندازه گیری کارائی کوانتوم فتوسنتزی با استفاده از دستگاه استرس متر
از دیگر فعالیتﻫای این آزمایشگاه می توان به برگزاری دورهﻫای کارآموزی دانشجویان مقاطع مختلف اشاره کرد که بطور متوسط سالانه بیش از ده نفر در این آزمایشگاه دوره کارآموزی خود را می گذرانند که بالغ بر 2500 ساعت می شود.
این آزمایشگاه با آزمایشگاهﻫای سایر موسسات در زمینهﻫای مختلف تجزیه همکاری مشترک داشته و علاوه بر تجزیهﻫای سالانه در موسسه تحقیقات چغندرقند که بالغ بر 6000 عدد است، تجزیه نمونهﻫای بخش های تحقیقات چغندرقند در شهرستانها نیز بر عهده این آزمایشگاه می باشد.
آزمون خاک
در بین روشهای ذکر شده مطمئن ترین و واقعی ترین راه تعیین نیاز غذائی گیاه، روش آزمایش های کودی در مزرعه می باشد. این روش معیاری است جهت صحت و سقم سایر روشها البته این روش معایبی نیز دارد از جمله : فوق العاده گران بودن، نیاز به نیروی انسانی متخصص، امکان کمتر کنترل شرایط رشد و نمو و همچنین نیاز به تکرار آزمایش در چند مکان و یا زمان توجه به تجزیه خاک جهت برآورد عناصر مورد نیاز گیاه قدمتی بیش از دو قرن دارد. بطوری که در سال 1813 سرهامفری داوی انگلیسی در کتاب اصول اساسی شیمی کشاورزی نوشت :
چون گیاهان عناصر غذائی را از خاک دریافت می کنند اطلاع از ترکیب خاک امری الزامی و ضروری است. در سال 1841 لیبگ آلمانی در کتاب شیمی آلی و کاربرد آن در کشاورزی و فیزیولوژی نوشت :
بعنوان یک اصل اساسی در زراعت باید بخاطر داشت که هرچه را از خاک برداشت می کنیم باید به آن برگردانیم. در حال حاضر نیز توجه زیادی به روشهای آزمون خاک و بافت گیاه جهت تعیین نیاز غذائی گیاه معطوف است که در ذیل به شرح آن پرداخته می شود .
آزمون خاک[
همانگونه که بیان شد یکی از روشهای ارزیابی حاصلخیزی خاک بر اساس آزمون خاک می باشد. بطورکلی به آزمایشهای شیمیائی سریع جهت ارزیابی قابلیت استفاده عناصر غذائی موجود در خاک برای گیاه و تعیین مقدار کود لازم به منظور دستیابی به حداکثر عملکرد آزمون خاک گفته می شود.
اهداف آزمون خاک
1-تشخیص خاکهای دارای کمبود قبل از کشت و یا در طول دوره رشد گیاه بطوریکه بتوان بر اساس آن مقدار کود لازم را توصیه و رفع کمبود نمود.
2-تعیین سرنوشت کودهای اضافه شده به خاک و ردیابی تغییرات حاصله در قابلیت استفاده عناصر غذائی این کودها پس از وارد شدن به خاک.
3-پیش آگاهی دادن درباره نقاطی که ممکن است در نتیجه مصرف بی رویه کودها، فاضلابها و فضولات در خاک باعث مسمومیت در گیاه، انسان و یا حیوانات شود.
4-تعیین نقاطی که خاک آنها از نظر غلظت عناصر به حد سمیت رسیده و باید از مصرف بیشتر عناصر در آنها به هر شکلی خودداری نمود.
دو هدف اخیر در حفظ محیط زیست دارای اهمیت فوق العاده ای می باشند.
مراحل انجام آزمون خاک
یک برنامه آزمون خاک شامل سه مرحله اجرائی می باشد.
1-نمونه برداری و آماده سازی نمونه خاک.
2-انتخاب عصاره گیر و تجزیه صحیح خاک به منظور تعیین دقیق غلظت عناصر غذائی قابل استفاده گیاه.
3-تعیین نتایج آزمایشگاهی و انجام توصیه کودی جهت دستیابی به عملکرد حداکثر
از بین سه مرحله فوق مهمترین مرحله آزمون خاک، مرحله نمونه برداری و آماده سازی نمونه خاک است.بطوریکه باید نمونه نماینده[2] را انتخاب کرد. چنانچه نمونه برداری و آماده سازی آن صحیح انجام نگیرد، به کارگیری بهترین و دقیق ترین وسایل، دستگاهها و یا مجربترین افراد و با بهترین نوع مواد شیمیائی نتیجه ای نداشته و نهایتاً تفسیر آن غلط انجام خواهد شد.توجه به این نکته ضروریست که تغییرات در نمونه ها حتی در مزرعه کود نخورده هم وجود دارد. بنابراین در برداشت نمونه می بایست دقت کامل را مبذول تا این خطاها به حداقل ممکن کاهش یابند.ضمن اینکه تغییرات نمونه ها خطا نیست بلکه واقعی است بعنوان مثال در مزارعی که کود نواری داده شده نمونه خاک با فاصله چند سانتی متر ازیکدیگر نیز متفاوت می باشد. در اراضی کود نخورده تغییر در نمونه ها بدینگونه می باشد که نمونه خاک قسمتهای فرسوده شده و نشده (مانند آبشوئی در بعضی قسمتهای مزرعه) حتی تحت مدیریت واحد هم ممکن است متفاوت باشد. علت آن تغییر در میزان آب آبیاری داده شده در ابتدا و انتهای کرت، بافت و مواد آلی خاک می باشد.بنابراین نمونه برداری صحیح از خاک کاری بسیار مهم و حساس بوده بطوریکه این مرحله از آزمون خاک تعیین کننده درجه دقت و صحت نتایج بدست آمده می باشد.وزن یک هکتار خاک زراعی با عمق 30 سانتی متر و وزن مخصوص ظاهری 4/1 گرم بر سانتی متر مکعب بیش از چهـار میلیون کیلوگرم است. بنابرایـن نمونـه برداشت شده از یک هکتار زمین باید به گونه ای باشد که بتوان این نمونه حدود یک کیلوگرمی را نماینده این وزن زیاد خاک دانست. به اصطلاح، مشت نمونه خروار به معنی واقعی باشد.ازطرفی تعداد نمونه مهم است. ابتدا می بایست زمین را از نظر وضعیت ظاهری رنگ، شیب، فرسایش و یا خصوصیات ذاتی مانند بافت، سابقه کشت قبلی، و در زمان داشت و وجود زراعت در زمین بر اساس وضعیت ظاهری همانند رنگ زراعت تقسیم بندی و سپس اقدام به نمونه برداری کرد. به ازاء هر هکتار می بایست حدود 15-10 نمونه برداشت و در نهایت با هم مخلوط و یک نمونه ترکیبی حدود یک کیلوگرم را به آزمایشگاه ارسال نمود.
آماده سازی نمونه خاک
پس از نمونه برداری آماده سازی نمونه خاک مهم است. چنانچه نمونه برداری به طرز صحیح انجام ولی آماده سازی نمونه به طرز صحیح انجام نگیرد، تغییرات ایجاد شده در نمونه باعث ایجاد خطا در نتایج واقعی خواهد شد. بعنوان مثال چنانچه نمونه برداری به منظور ارزیابی عناصری همانند نیتروژن و گوگرد که تحت تاثیر فعالیت میکروبهای خاک تغییر می کند انجام شود, رعایت نکات ذیل جهت متوقف نمودن فعالیت میکروبهای خاک ضروریست.
1-نمونه برداری در زمانی انجام شود که رطوبت زمین در حد گاو رو باشد.
2-نمونه های برداشت شده با دست کاملاً نرم و در پاکتهای کاغذی ریخته و تا پایان مدت نمونه برداری درب پاکتها، باز و در محیط خنک (مانند سایه بوته های موجود در مزرعه ویاظروف دو جداره یخی) نگهداری شوند.
3-پس از اتمام کار، نمونه های برداشت شده سریعاً به محیط آزمایشگاه حمل و در نازکترین قشر ممکن پهن تا در هوای آزاد خشک شوند (هوا خشک).
4-از ریختن نمونه ها در پاکتهای پلاستیکی و یا ظروف سر بسته که امکان تبادل هوا وجود ندارد و یا برداشت نمونه هایی با رطوبت بالا که امکان نرم کردن خاک وجود نداشته باشد باید خودداری کرد. زیرا بدلیل ایجاد محیط با اکسیژن کم باعث فعال شدن میکروبهای بی هوازی شده و این گروه از باکتریها باعث تبدیل سریع نیترات خاک به گازهای نیترو و نیتریت می شوند و جواب واقعی از تجزیه گرفته نخواهد شد.
نمونه برداری در محیط خاک
هدف از آزمایش خاک شناسایی خاک مورد بررسی است. سطح خاک و حجم آن می تواند از یک زمین بزرگ یا منطقه کوچک باشد. سخت ترین مرحله در آزمایش خاک نشان دادن منطقه مطلوب برای نمونه برداری است. در صورتیکه نمونه نشان دهنده مکان نمونه برداری نباشد آزمایشگاه نمی تواند دقت لازم را برای آزمایش داشته باشد.
در اغلب خاک ها بیشتر از یکسال طول می کشد تا تغییرات مهم در سطوح خاک صورت بگیرد. فرم گیری خاک ها بیشتر از 1000 سال است و بسادگی در زمان کوتاه تغییر پیدا نمی کند.
هدف از نمونه برداری خاک
1- شناسایی خاک مورد مطالعه از نظر مواد موجود در خاک
2- تعیین میزان رطوبت موجود در خاک
3- تعیین میزان مواد معدنی و آلی موجود در خاک
4- مدیریت برای کنترل فرسایش خاک توسط آب و باد
5- اندازه گیری میزان اسیدیته یا PH خاک
تکنیک شناسی نمونه برداری از خاک
نمونه برداری مناسب از خاک
نمونه برداری از خاک جزء مهمترین مراحل در تستها و آزمایشات مربوط به خاک محسوب می شود. نکته ای که می بایست بدان توجه داشت آن است که نمونه برداشته شده می بایست معرفی از محل نمونه برداری باشد. به علاوه، برداشت یک نمونه خاک مناسب می تواند در شناسایی نوع کود موثر باشد. البته نمونه برداری ضعیف نیز می تواند استفاده نابجا از مواد مغذی و ترکیبات آهکی را به دنبال داشته باشد.
نقاطی که نمونه برداری می شوند، می بایست از نظر ابعادی بیش از 20 آکر باشند که بنا به نوع رنگ خاک، بافت آن، شیب، ترکیبات آهکی و کود مشخص می شوند. اخیرا بسیاری از مزرعه داران نیز نمونه برداری از مزارع را شروع کرده اند که بر اساس نتایج آن نقشه های مربوط به حاصلخیزی خاک طراحی می شود.
این نمونه های خاکی در اعماق بین 6 تا 7 اینچ برداشته می شوند. فرایند نمونه برداری بدین صورت انجام می شود که در یک مسیر زیگزاگ تعداد 15 تا 20 مغزه به ازای هر نمونه برداشته می شود. سپس، این مغزه ها درون یک کیسه پلاستیکی با یکدیگر مخلوط شده و یا اینکه جعبه نمونه با خاک پر شده و مقدار در حدود 1 پینت از نمونه به مرکز دانشگاه فرستاده می شود. برای این منظور لازم است برگه اختصاصی اطلاعات در مورد هر نمونه خاک پر شود که شامل اطلاعاتی مربوط به نوع تست ( منظم، روی، سولفور، ترکیبات مغذی، pH نمک و آب)، آخرین روند رشدی غلات و اهداف مربوط به برداشت می گردد. البته در زمینه های کشاورزی نیز، زمینها می بایست هر 3 تا 4 سال یکبار مجددا تست و آزمایش شوند تا تغییرات مربوط به حاصلخیزی خاک کنترل گردد.
در این بخش از بانک نمونه برداری به معرفی روشها و تجهیزات و ابزار مورد استفاده در محیط خاکی پرداخته می شود.
19