دکتر مجید زنجیردار
1 -استادیار، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک
Email: Zanjirdar@gmail.com
تلفن: 09181621711
آدرس: دانشگاه ازاد اسلامی واحد اراک (فلق) ، دانشکده مدیریت
معصومه چقا
2 – کارشناس ارشد حسابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، نویسنده مسئول
Email: Mahta0717@ yahoo.com
تلفن: 09183604552
آدرس: اراک- خیابان هپکو – روبروی منازل شرکت نفت
عنوان:
بررسی رابطه بین سرمایه فکری و شاخص های کیفیت سود در شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
دکتر مجید زنجیردار 1، معصومه چقا2
چکیده
توسعه اطلاعات در دهه های اخیر، موقعیت های جدیدی را پیش روی افراد و سازمان ها قرار داده است. از این رو تعاملات و ارتباطات در گستره جهانی توسعه یافته و تعاریف جدیدی در ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی بروز نموده است. در این میان، سازمان ها بیشترین تاثیر را از وضعیت جدید پذیرا شده و خواسته یا ناخواسته، در حال وارد شدن به اقتصاد مبتنی بر دانش هستند. اقتصادی که در آن دانش و دارایی های نامشهود به عنوان مهمترین منبع و مزیت رقابتی سازمان ها شناخته شده است. یکی از اجزای دارایی های نامشهود سرمایه فکری می باشد که امروزه نقش و اهمیت بازده سرمایه های فکری به کار گرفته شده در قابلیت سودآوری پایدار و مستمر شرکت ها بیش از بازده سرمایه های مالی به کار گرفته شده است. از این رو هدف اصلی این پژوهش، بررسی رابطه بین سرمایه فکری و شاخص های کیفیت سود در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است.
در این پژوهش، جهت سنجش سرمایه فکری3 از مدلی که توسط پالیک(Pulic) به نام VAIC (ارزش افزوده سرمایه فکری) مطرح گردیده، استفاده شده است. ابتدا بر اساس مدل VAIC، ارزش سرمایه فکری شرکتهای مورد مطالعه در دوره زمانی 5 ساله 1383 الی 1387 محاسبه و سپس ارتباط بین سرمایه فکری و شاخص های کیفیت سود شرکت ها مورد ارزیابی قرار گرفته است. کیفیت سود4 نیز به عنوان متغیر وابسته بر مبنای پایداری سود،قابلیت پیش بینی سود، مربوط بودن سود به ارزش سهام و رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود اندازه گیری شده است. در تحقیق حاضر، روش آماری استفاده شده جهت تجزیه و تحلیل داده ها، رگرسیون ساده و ضرایب همبستگی می باشد و نتایج آزمون های آماری بیانگر آن است که رابطه معناداری بین سرمایه فکری و شاخص های کیفیت سود(پایداری سود، قابلیت پیش بینی سود) می باشد، با توجه به این نتایج می توان به اهمیت روزافزون سرمایه های فکری در فرآیند برتری شرکتها پی برد و لزوم شناسایی و تشخیص دانش و اطلاعات و شکل گیری چارچوب های برای مدیریت دانش را در سازمان ها ضروری نمود.
واژه های کلیدی:
سرمایه فکری، کیفیت سود، رگرسیون ساده، بورس اوراق بهادار تهران
1-مقدمه
در نیمه دوم قرن بیستم با توسعه اطلاعات و پیشرفت سریع فناوری، تحولی عظیم در تمام جنبه های زندگی و فعالیت های بشر ایجاد شده که این امر باعث حرکت به سمت اقتصاد دانش محور و تغییر پارادیم حاکم بر اقتصاد صنعتی شده است (همتی و همکاران،1389، 24).
در چنین فضایی، دانش و دارایی های نامشهود بعنوان مهمترین منبع و مزیت رقابتی سازمان ها شناخته شده است. در حقیقت جهان پس از انقلاب کشاورزی و صنعتی که در آن زمین، سرمایه و نیروی کار منابع اصلی به حساب می آمدند شاهد انقلاب اطلاعاتی است که در آن منابع اصلی بر پایه دانش و اطلاعات شکل گرفته است. در عصر دانش، سرمایه فکری موضوعی با اهمیت می باشد که مدیریت صحیح آن در محیط پرتلاطم و چالش برانگیز امروزی، رمز موفقیت شرکتها محسوب می شود(مجتهدزاده، 1381).
به دلیل اهمیت روزافزون سرمایه فکری (به عنوان مهمترین بخش از کل سرمایه شرکت) در فرآیند برتری استراتژیک و سودآوری پایدار و مستمر شرکتها، این پژوهش به بررسی ارتباط بین سرمایه فکری و شاخص های کیفیت سود در بورس اوراق بهادار تهران می پردازد.
در این پژوهش ابتدا در بخش ادبیات پژوهش به تعریف سرمایه فکری، اجزای آن و مدل های سنجش سرمایه فکری پرداخته و پژوهش های خارجی و داخلی بررسی می شود، سپس فرضیه های پژوهش و روش های آماری به کار گرفته شده جهت آزمون فرضیه ها تشریح می گردد. در ادامه نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها و در انتها نیز نتیجه گیری و پیشنهادها ارائه خواهد شد.
2-ادبیات و مبانی نظری پژوهش
سرمایه فکری
ادبیات مربوط به سرمایه فکری بیانگر ارزش و ماهیت نامشهود این منابع می باشد. نخستین تلاش های مرتبط با مفاهیم سرمایه فکری مرهون مطالعات مچلاپ5 در سال 1962 میلادی است، اما به لحاظ تاریخی ابداع مفهوم سرمایه فکری به سال 1969 توسط گالبرایس6 نسبت داده می شود. وی اعتقاد داشت سرمایه فکری چیزی فراتر از ذهن بوده و در برگیرنده اقدام فکری7 نیز می گردد. این امر بدین معنی است که در ادبیات سرمایه فکری در تشریح مفهوم سرمایه فکری، حرکت از داشتن دانش به سمت استفاده از دانش به این نکته اشاره دارد که روابط و فرآیندها برای اینکه به عنوان سرمایه فکری محسوب گردند، باید دانش را به محصول یا خدمتی تبدیل نمایند که برای سازمان، شرکت یا غیره ارزشمند است. همچنین این امر منجر به فرآیندی می گردد که ما را از داشتن دانش به سمت استفاده از دانش می برد که این موضوع نیز منجر به ارائه تعاریف مختلف از سرمایه فکری می گردد.
در مسیر تکامل مفهوم سرمایه فکری، نظریه پردازان تعاریف متعددی را از سرمایه فکری از دیدگاه های متفاوت ارائه کردند که نمونه هایی از آن در جدول 1 به نمایش درآمده است.
جدول 1- تعاریف سرمایه فکری
نویسنده
تعریف
ادوینسون و سالیوان8(1996)
سرمایه فکری دانشی است که می تواند به ارزش تبدیل شود.
بروکینگ9 (1996)
سرمایه فکری ترکیبی از چهاربخش عمده: دارایی های بازار، دارایی های انسان محور، دارایی های فکری و دارایی های زیرساختی است.
سویبی10(1985)
سرمایه فکری شامل سه طبقه دارایی های نامشهود می باشد: ساختارداخلی، ساختار خارجی و شایستگی کارکنان
روس و همکاران11(1997)
سرمایه فکری شامل یک بخش فکری(برای مثال سرمایه انسانی) و یک بخش غیرفکری(برای مثال سرمایه ساختاری) است.
استیوارت12(1997)
سرمایه فکری اقلام فکری بدست آمده، رسمی شده است و جهت تولید یک دارایی با ارزش افزوده بیشتر بکار گرفته شده است.
بونتیس و همکاران13(1999)
سرمایه فکری مفهومی است که تمامی منابع نامشهود و ارتباطات داخلی آنها را طبقه بندی می کند.
بارنی14(1991)
سرمایه فکری دارای ماهیت نامشهود است و به طور فراگیر به عنوان یک دارایی راهبردی در سازمانها شناخته شده است. اثر وجودی سرمایه فکری در سازمانها موجبات بهبود عملکرد مالی و مزیت رقابتی سازمان را در پی خواهد داشت.
نگاهی مختصر به تعاریف سرمایه فکری نشان دهنده این است که نویسندگان هنوز بر سر یک تعریف واحد، توافق نظر ندارند ولی از جهات زیادی شباهتهایی بین تعاریف مختلف مشاهده می شوند. تمامی این تعریف ها بر این اصل استوارند که سرمایه فکری مجموع دارایی های نامشهود سازمان اعم از سرمایه انسانی، سرمایه ساختاری و سرمایه مشتری است.
سرمایه انسانی15
سرمایه انسانی نشان دهنده موجودی دانش افراد یک سازمان است(بونتیس و همکاران ، 2002). روس و همکاران(1997) نیز بحث می کنند که کارکنان، سرمایه فکری را از طریق شایستگی، نگرش و چالاکی فکری شان ایجاد می کنند. همچنین بروکینگ(1996) معتقد است دارایی انسانی یک سازمان شامل مهارتها، تخصص، توانایی حل مساله و سبک های رهبری است.
سرمایه ساختاری16
سرمایه ساختاری شامل همه ذخایر غیر انسانی دانش در سازمان می شود که در برگیرنده پایگاه های داده، نمودارهای سازمانی، دستورالعمل های اجرایی فرآیندها، استراتژی ها، برنامه های اجرایی و به طور کلی هر آنچه که ارزش آن برای سازمان بالاتر از ارزش مادی اش باشد،است (روس و همکاران،1997). به عبارت روشن تر، روس و همکارانش معتقدند سرمایه ساختاری عبارت است از "هر آنچه که در شرکت باقی می ماند پس از آنکه کارکنان به هنگام شب به خانه می روند."
سرمایه مشتری17
استیوارت(1997) اظهار می دارد موضوع اصلی سرمایه مشتری، دانش موجود در کانال های بازاریابی و روابط با مشتریان است. سرمایه مشتری نشان دهنده توانایی بالقوه یک سازمان به خاطر عوامل نامشهود بیرونی اش است. همچنین، چن و همکارانش (2004) سرمایه مشتری را در قالب قالبیت بازاریابی، شدت بازار و وفاداری مشتری طبقه بندی می کنند.
3- مدل های اندازه گیری سرمایه فکری
در ادبیات سرمایه فکری، مدل های مختلفی برای اندازه گیری سرمایه فکری پیشنهاد شده است. برخی از آنها مدل های خاصی هستند که در یک شرکت خاص طراحی و اجرا شده اند. برخی دیگر صرفاً مدل های نظری هستند که بیشتر آنها به عنوان یک مدل اندازه گیری سرمایه فکری پذیرفته شده و معتبرمطرح نیستند.
به طور کلی مدل های سنجش سرمایه فکری را می توان در دو گروه طبقه بندی کرد:
مدلهایی که سرمایه فکری را به صورت غیرپولی ارزیابی می کنند، عبارتند از:
1-ترازنامه نامرئی(ناملموس)
2- کنترل دارایی های ناملموس
3- کارت امتیازدهی متوازن (BSC)
4- شاخص سرمایه فکری
5- کارگزار تکنولوژی
6- روش جهت یابی تجاری اسکاندیا
7- مدل مدیریت سرمایه فکری
8- روش Joia
مدلهایی که سرمایه فکری را به صورت پولی و مالی ارزیابی می کنند، عبارتند از:
1- ارزش افزوده اقتصادی (EVA) 2- نرخ بازده دارایی ها(ROA)
3- روش تشکیل سرمایه بازار 4- روش سرمایه فکری مستقیم
5- روش های اندازه گیری مالی سرمایه فکری 6- روش Tobinq
4-پیشینه تحقیق
اولین مطالعه تجربی برای اندازه گیری سرمایه فکری در اواسط دهه 1980 توسط انجمن سوئدی انجام شد و بعد از آن تحقیقات بسیاری برای تعیین وضعیت سرمایه فکری شرکتها در داخل کشورها و بین کشورها انجام شد. تحقیقات مستند جویا نشان داد که تلاش در جهت قرار دادن سرمایه فکری در درون ترازنامه شرکت، یک مفهوم منطقی می باشد و تحقیقاتی نیز که به وسیله جویا انجام شد نشان داد که این موضوع کاملاً علمی می باشد.(جویا، 2000).
تان، پلومن و هانکوک(2007) در تحقیق خود ارتباط سرمایه فکری را با بازده مالی شرکتها بررسی کرده اند. نتایج حاکی از آن است که اولاً بین سرمایه فکری و بازده مالی فعلی و آتی شرکتها رابطه مثبت معناداری وجود دارد، ثانیاً تاثیر سرمایه فکری در بازده مالی شرکتها در صنایع مختلف متفاوت می باشد.
هلنا رودز و تانجا میهالیک(2007)، در تحقیق خود به بررسی تاثیر اجزای سرمایه فکری بر عملکرد مالی در صنعت هتلداری در اسلوونی پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داد که اولاً یک رابطه مثبت معناداری بین اجزای سرمایه فکری و عملکرد مالی در این صنعت وجود دارد ثانیاً ضریب تاثیر بالای سرمایه ارتباطی در مقایسه با سایر اجزای سرمایه فکری بر عملکرد مالی شرکتها می باشد. گارسیا و مارتینز(2007) در یک مطالعه تجربی به بررسی ارتباط بین اطلاعات سرمایه فکری استفاده شده در تصمیمات سرمایه گذاری در شرکتهای اسپانیایی پرداختند.
یانگ چو و دیگران(2006) به بررسی ارتباط بین اجزای سرمایه فکری با ارزش/عملکرد، صنایع پیشرفته تخصصی انستیتو تحقیقات تکنولوژی صنعتی (ITRI) پرداختند و نتیجه گرفتند که اولاً یک رابطه مثبت معناداری بین اجزای سرمایه فکری و عملکرد شرکتها وجود دارد و ثانیاً افزایش سرمایه فکری منوط به فرآیند خلق ارزش و ذخیره استراتژیک آنها در سازمان می باشد. بوم و سیلورمن(2004) در تحقیقی به بررسی و آزمون اجزای سرمایه فکری انسانی، بر تصمیمات ریسک مالی شرکت ها و عملکردشان در صنعت بیوتکنولوژی در فنلاند و تاثیر اجزا بر عملکرد آتی شرکتها پرداخته اند. نتایج حاکی از یک تاثیر معنادار اجزای سرمایه فکری بر عملکرد و ریسک مالی شرکتهای حاضر در صنعت بیوتکنولوژی می باشد.
شن تای و تونگ چن(2008) یک مدل جدیدی را برای ارزیابی عملکرد سرمایه فکری بوسیله ترکیب رویکرد فازی 2.tuple با روش تکنیک تصمیم گیری چند متغیره (MCDM) ارائه کرده و برای شرکت های یپشرفته تخصصی در تایوان آزمون کرده اند.
تونک بوزبورا و احمت سبکث(2007) شاخص های اندازه گیری سرمایه فکری را با استفاده از AHP فازی اولویت بندی کردند و نتایج تحقیق نشان داد که خلق و انتشار ارزشهای استراتژیک در سازمان مهمترین شاخص سرمایه فکری می باشد.
علی اصغر انواری رستمی و حسن سراجی (1384) در تحقیق خود پنج روش سنجش محاسبه سرمایه فکری را مورد آزمون قرار داده اند. نتایج آزمونهای آماری بیانگر آن است که روش های پیشنهادی چهارم و پنجم، همبستگی بالا و معناداری را با ارزش بازاری سهام شرکتها نشان داده اند و با توجه به مقدار ضریب تعیین بالاتر نسبت به سه روش اول، دوم و سوم از توان تبیین بیشتری برخوردارند. در نهایت، هدی همتی در رساله دکتری خود از طریق مقایسه 6 مدل سنجش سرمایه فکری به بررسی ارتباط بین سرمایه فکری با متغیرهای نوین سنجش عملکرد مبتنی بر ارزش آفرینی از جمله ارزش افزوده اقتصادی18، ارزش افزوده بازار19 و ارزش افزوده سهامدار20 پرداخته است، نتایج حاصل از تحقیق مبین وجود رابطه بین مقیاس سرمایه فکری و ارزش افزوده بازار بوده است (رودپشتی و همتی، 1388، 11).
5-روش شناسی پژوهش
تحقیق حاضر از نظر طبقه بندی بر مبنای هدف، از نوع تحقیقات کاربردی است. هدف تحقیق کاربردی، توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص می باشد ( خاکی، 1388، 202). همچنین از نظر روش و ماهیت از نوع تحقیقات همبستگی است. هدف در این تحقیق، تعیین میزان رابطه بین متغیرهای پژوهش بوده و جامعه آماری شامل کلیه شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران بین سالهای 1383 تا 1387 می باشد و روش نمونه گیری، حذف سیستماتیک انجام شده است، به این ترتیب که از بین اعضای جامعه تنها شرکت هایی که شرایط زیر را داشته باشند انتخاب می شوند:1- حداقل قبل از سال 1383 به عضویت بورس اوراق بهادار تهران درآمده باشند. 2- سال مالی شرکت، منتهی بر 29 اسفند هر سال باشد. 3- صورت های مالی پایان سال خود را برای دوره مطالعه به بورس تحویل داده باشند. 4- سهام شرکت های مزبور باید در ابتدا و انتهای سال مالی شان مورد معامله قرار گرفته باشد. 5- در دوره زمانی مورد مطالعه، شرکت نباید در صورت حساب سود و زیان حسابرسی شده پایان سال مالی خود، زیان عملیاتی داشته باشند. با توجه به شرایط ذکر شده، 70 شرکت به عنوان نمونه مورد بررسی قرارگرفتند. مبانی نظری و پیشینه پژوهش از روش کتابخانه ای، مقاله و اینترنت جمع آوری شده است. صورت های مالی و یادداشت های همراه شرکت های مورد مطالعه که توسط سازمان بورس اوراق بهادار منتشر گردیده است، به عنوان ابزار تحقیق معرفی می گردد. همچنین از نرم افزار ره آورد نوین برای استخراج داده های تحقیق استفاده شده است.لازم به ذکر است که داده ها و اطلاعات این تحقیق از نوع داده های ثانویه هستند، که تحقیقاً دارای اعتبار و روایی مناسب می باشد. در این تحقیق، مفروضات رگرسیون شامل: 1- نرمال بودن توزیع متغیر وابسته(آزمون کلموگروف- اسمیرنوف) 2- استقلال خطاها (آزمون دوربین- واتسون) 3- صفر بودن امید ریاضی 4- ثابت بودن واریانس خطاهای مدل 5- عدم همبستگی متغیرهای مستقل مورد آزمون قرار گرفته است.
6-مدل تحقیق و شیوه سنجش متغیرها
در این پژوهش برای سنجش سرمایه فکری از مدل ضریب ارزش افزوده سرمایه فکری (VAIC) که به وسیله پالیک21 مطرح شده است استفاده می شود. این مدل به دلیل مزایایی که نسبت به سایر مدل ها دارد به عنوان مدل سنجش سرمایه فکری در این پژوهش استفاده شده است که این مزایا عبارتند از:
1- این مدل یک مبنای استاندارد و سازگاری را از اندازه گیری فراهم می کند.
2- این مدل مبتنی بر هر دو جنبه، ارزیابی کارایی و خلق ارزش از دارایی های مشهود و نامشهود در یک شرکت می باشد.
3- کلیه داده های استفاده شده در محاسبه (VAIC) مبتنی بر اطلاعات استاندارد حسابداری و مالی که به طور معمول در گزارش های مالی شرکت درج شده است می باشند، بنابراین محاسبات مبتنی بر هدف، قابل رسیدگی، تصدیق و تایید می باشند.
4- این مدل در پژوهش های زیادی مورد استفاده قرار گرفته است (بروکینگ ، 1996 و چن، 2004).
فرمول بندی شاخص های VAIC، به صورت عبارت جبری زیر می باشد:
= ارزش افزوده کارایی سرمایه فکری
= کارایی سرمایه انسانی
= کارایی سرمایه ساختاری
= کارایی سرمایه فیزیکی
1- محاسبه ارزش افزوده شرکت در سال ، به صورت زیر می باشد:
که در آن:
= سود شرکت
= هزینه حقوق و دستمزد شرکت
= سود تقسیمی شرکت
= هزینه بهره شرکت
= هزینه استهلاک شرکت
= مالیات شرکت
2- محاسبه که به وسیله عبارات زیر تعریف می شود:
که در آن:
= ضریب سرمایه فیزیکی برای شرکت،
= ارزش افزوده کلی شرکت
= ارزش دفتری دارایی های مشهود
و ارزش دفتری دارایی های مشهود= ارزش دفتری کل دارایی ها- ارزش دفتری دارایی های نامشهود می باشد.
3- محاسبه که به وسیله عبارات زیر تعریف می شود:
که در آن:
= ضریب سرمایه انسانی برای شرکت
= ارزش افزوده کلی شرکت
= کل هزینه حقوق و دستمزد شرکت می باشد.
4- محاسبه که ضریب سرمایه ساختاری برای شرکت می باشد.
اولین گام برای تعیین ، محاسبه سرمایه ساختاری شرکت می باشد که به صورت زیر محاسبه می شود:
که در آن:
= سرمایه ساختاری شرکت
= ارزش افزوده کلی شرکت
= کل هزینه حقوق و دستمزد شرکت
پولیک عنوان کرد که یک رابطه معکوس متناسب بین و وجود دارد، در نتیجه به صورت زیر محاسبه می شود:
که در آن
= ضریب سرمایه ساختاری برای شرکت
= ارزش افزوده کلی شرکت
= سرمایه ساختاری شرکت
و می باشد.
و همچنین طریقه محاسبه شاخص های کیفیت سود به شرح زیر می باشد:
1- پایداری سود: برای ارزیابی پایداری سود از مدل اسلون استفاده می شود(اسلون و همکاران، 2005، 441)
پایداری سود به معنای تکرارپذیری (استمرار) سود جاری است، هر چه پایداری سود بیشتر باشد یعنی شرکت توان بیشتری برای حفظ سودهای جاری دارد و فرض می شود کیفیت سود شرکت بالاتر است. برای اندازه گیری پایداری سود، ضریب متغیر توضیحی یعنی معرف پایداری سود است. وقتی مقدار بدست آمده برای ضریب متغیر توصیفی به عدد یک نزدیکتر باشد پایداری سود بیشتر و وقتی به صفر نزدیکتر باشد، موقتی بودن سود بیشتر است.
2- قابلیت پیش بینی سود: فرانسیس و همکارانش برای ارزیابی قابلیت پیش بینی سود از مدل زیر استفاده کردند:
در این مدل پس از برآورد مدل یک، ریشه مجذور خطا محاسبه و ارزش های بیشتر (کمتر) به دست آمده دلالت بر کمتر(بیشتر) بودن قابلیت پیش بینی سود دارد.
3- مربوط بودن سود به ارزش سهام: برای ارزیابی این ویژگی کیفی سود مدل زیر برآورد شده است:
ضریب تعیین حاصل از برآورد مدل فوق، معرف شاخص مربوط بودن سود به ارزش سهام در نظر گرفته شده است. مربوط بودن توان توضیحی تغییرات بازده سهام توسط سود حسابداری را نشان می دهد.
4- کیفیت سود بر مبنای رابطه جریان نقدی عملیاتی و سود یا اجزای سود: به عبارت دیگر ضریب تعیین حاصل از رگرسیون جریان نقدی عملیاتی و سود به عنوان معیاری از کیفیت سود در نظر گرفته شده است برای این منظور مدل A برآورد شده است.
مدل A
تحقیقات قبلی قدرت پیش بینی اجزای سود از عملکرد آتی شرکت را بیش از سود توصیف کرده اند ، دو جزء سود یعنی سود(زیان) غیرعملیاتی و سود(زیان) عملیاتی در مدل B تفکیک شده اند.
مدل B
که متغیرهای مدل های فوق به شرح زیر تعریف شده است:
= سود قبل از اقلام غیرعادی شرکت در سال
= سود قبل از اقلام غیرعادی شرکت در سال
= بازده شرکت در سال
= تغییرات سود قبل از اقلام غیرعادی نسبت به سال قبل
= جریان نقدی حاصل از عملیات شرکت برای سال که به شرح زیر محاسبه شده است:
جریان نقدی: سود عملیاتی پس از کسر بهره و مالیات + هزینه استهلاک + تغییرات دارایی ها و بدهی های جاری (دیچو، 1994).
= سود سالانه قبل از اقلام غیرعادی شرکت برای سال
= سود عملیاتی که پس از کسر هزینه های عملیاتی و خالص سایر درآمدها و هزینه های عملیاتی از سود ناویژه به دست می آید،برای سال
= خالص سایر درآمدها و هزینه های غیرعملیاتی، برای سال
7-فرضیه های پژوهش
پژوهش حاضر دارای چهار فرضیه اصلی به شرح زیر است:
1- بین سرمایه فکری و پایداری سود به عنوان شاخص کیفیت سود ارتباط وجود دارد.
2- بین سرمایه فکری و قابلیت پیش بینی سود به عنوان شاخص کیفیت سود ارتباط وجود دارد.
3- بین سرمایه فکری و مربوط بودن سود به ارزش سهام به عنوان شاخص کیفیت سود ارتباط وجود دارد.
4- بین سرمایه فکری و رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود به عنوان شاخص کیفیت سود ارتباط وجود دارد.
تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیه های پژوهش
پس از تعیین و محاسبه متغیرهای مستقل و وابسته، به آزمون فرضیات تحقیق و تجزیه و تحلیل آنها پرداخته می شود. ابتدا وجود رابطه بین متغیر مستقل و متغیرهای وابسته را مورد آزمون قرار داده و سپس از روش رگرسیون ساده، برای تعیین رابطه ریاضی بین متغیرهای مستقل و وابسته استفاده می شود. در واقع، تجزیه و تحلیل رگرسیون کمک می کند تا رابطه خطی (y=a+Bx) بین متغیرها مورد مطالعه قرار گیرد.
از آنجایی که نرمال بودن22 متغیرهای وابسته، به نرمال بودن باقیمانده های مدل می انجامد، لازم است قبل از برازش مدل، نرمال بودن آن ها کنترل شود. برای آزمون نرمال یا عدم نرمال بودن متغیرهای وابسته از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف به صورت زیر استفاده می شود:
متغیر وابسته دارای توزیع نرمال می باشد:
متغیر وابسته دارای توزیع نرمال نمی باشد:
در مورد متغیرهای وابسته تحقیق، مربوط بودن سود به ارزش سهام دارای توزیع نرمال است اما در مورد دیگر متغیرها، در صورت غیرنرمال بودن، مدلهای رگرسیونی و پانلی از اعتبار ساقط خواهند بود و باید برای نرمال بودن داده ها از شیوه های مناسب مثل تبدیلات استفاده نمود و آنها را به صورت(قابلیت پیش بینی سود) Ln، (پایداری سود)Sqrt و (رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود یا اجزاء سود) Ln در مدل استفاده کرد.
نگاره 1-4: آزمون نرمال بودن- متغیرهای وابسته
شاخص متغیر
تعداد
پارامترنرمال
بیشترین انحراف معیار
آزمون کولموگروف – اسمیرنوف
سطح معنی داری Sig
میانگین
انحراف معیار
قدر مطلق
بیشترین انحراف مثبت
بیشترین انحراف منفی
(پایداری سود ) sqrt
250
6835/0
27277/0
081/0
081/0
046/0-
285/1
074/0
(قابلیت پیش بینی سود) Ln
291
9701/4
64378/0
039/0
031/0
039/0-
670/0
761/0
مربوط بودن سود به ارزش سهام
354
55499/0
299513/0
117/0
107/0
117/0-
195/2
065/0
(رابطه جریان نقدی – عملیاتی با سود) Ln
219
6950/11
39677/1
075/0
050/0
075/0-
110/1
170/0
بر اساس مقادیر ارائه شده نگاره(1-4)، از آنجایی که مقادیر سطح معنی داری برای هر چهار متغیر در مدل بیشتر از 5% است ()، بنابراین فرض صفر یعنی نرمال بودن متغیرها پذیرفته می شود.
تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیه اول
فرضیه اصلی اول: بین سرمایه فکری و پایداری سود از شاخص های کیفیت سود، در بازار بورس اوراق بهادار تهران رابطه وجود دارد.
این فرضیه به صورت فرضیه های آماری ذیل نشان داده می شود.
همبستگی معناداری بین سرمایه فکری و پایداری سود وجود ندارد:
همبستگی معناداری بین سرمایه فکری و پایداری سود وجود دارد:
نگاره شماره 2-4 خلاصه یافته های حاصل از بررسی فرضیه اصلی اول
آماره ها
متغیرها
ضریب همبستگی
ضریب تعیین
ضریب تعیین تعدیل شده
دوربین واتسون
آماره F
سطح خطا
سطح معنی داری
نتیجه آزمون
ارتباط سرمایه فکری با پایداری سود
200/0
040/0
036/0
684/1
277/10
26886/0
002/0
همانطور که در نگاره (2-4) مشاهده می شود، تعدیل شده مربوط به ارتباط سرمایه فکری و پایداری سود 036/0 می باشد. قابل توجه است که 040/0 از تغییرات پایداری سود توسط سرمایه فکری قابل تفسیر است. مقدار آماره دوربین واتسون برابر 684/1 است که نشان می دهد خطاهای مدل استقلال دارند. خطی بودن مدل رگرسیون نیز با توجه به سطح معناداری (sig) = کوچکتر از 5% و هم با توجه به آماره های F و T که در ناحیه رد فرضیه قرار گرفته، تایید شده است و بدین ترتیب معنی داری رابطه بین سرمایه فکری و پایداری سود، تایید می شود.
تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیه دوم
فرضیه اصلی دوم: بین سرمایه فکری و قابلیت پیش بینی سود از شاخص های کیفیت سود، در بازار بورس اوراق بهادار تهران رابطه وجود دارد.
نتایج حاصل از آزمون فرضیه دوم پژوهش، به شرح نگاره شماره 3-4، ارائه و تجزیه و تحلیل می شود.
نگاره شماره 3-4 خلاصه یافته های حاصل از بررسی فرضیه اصلی دوم
آماره ها
متغیرها
ضریب همبستگی
ضریب تعیین
ضریب تعیین تعدیل شده
دوربین واتسون
آماره F
سطح خطا
سطح معنی داری
نتیجه آزمون
ارتباط سرمایه فکری با قابلیت پیش بینی سود
297/0
088/0
085/0
140/2
622/27
61601/0
000/0
همانطور که در نگاره (3-4) مشاهده می شود، تعدیل شده مربوط به ارتباط سرمایه فکری و قابلیت پیش بینی سود 085/0 می باشد، قابل توجه است که 088/0 از تغییرات قابلیت پیش بینی سود توسط سرمایه فکری قابل تفسیر است. مقدار آماره دوربین واتسون برابر 140/2 است که نشان می دهد خطاهای مدل استقلال دارند. خطی بودن مدل رگرسیون نیز با توجه به سطح معنی داری (sig)= کوچکتر از 5% و هم با توجه به مقدار آماره های F و T که در ناحیه رد فرضیه قرار گرفته، تایید شده است و بین ترتیب معنی داری رابطه بین سرمایه فکری و قابلیت پیش بینی سود، تایید می شود.
تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیه سوم
فرضیه اصلی سوم: بین سرمایه فکری و مربوط بودن سود به ارزش سهام از شاخص های کیفیت سود، در بورس اوراق بهادار تهران رابطه وجود دارد.
نتایج حاصل از آزمون فرضیه سوم پژوهش، به شرح نگاره شماره (4-4) ارائه و تجزیه و تحلیل می شود.
نگاره شماره 4-4 خلاصه یافته های حاصل از بررسی فرضیه اصلی سوم
آماره ها
متغیرها
ضریب همبستگی
ضریب تعیین
ضریب تعیین تعدیل شده
دوربین واتسون
آماره F
سطح خطا
سطح معنی داری
نتیجه آزمون
ارتباط سرمایه فکری با مربود بودن سود به ارزش سهام
026/0
001/0
002/0-
141/2
244/0
299289/0
622/0
همانطور که در نگاره 4-4 مشاهده می شود، تعدیل شده مربوط به ارتباط سرمایه فکری و مربوط بودن سود به ارزش سهام 002/0- می باشد، قابل توجه است که 001/0 از تغییرات مربوط بودن سود به ارزش سهام توسط سرمایه فکری قابل تفسیر است. مقدار آماره دوربین واتسون برابر 141/2 است که نشان می دهد خطاهای مدل استقلال دارند. خطی بودن مدل رگرسیون نیز با توجه به سطح معنی داری (sig)= بزرگتر از 5% و هم با توجه به مقدار آماره های F و T که در ناحیه قبول فرضیه قرار گرفته، رد شده است و بدین ترتیب معنی داری رابطه بین سرمایه فکری و مربوط بودن سود به ارزش سهام، رد می شود.
تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیه چهارم
فرضیه اصلی چهارم: بین سرمایه فکری و رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود از شاخص های کیفیت سود،در بازار بورس اوراق بهادار تهران رابطه وجود دارد.
نتایج حاصل از آزمون فرضیه چهارم پژوهش، به شرح نگاره شماره 5-4، ارائه و تجزیه و تحلیل می شود.
نگاره شماره 5-4 خلاصه یافته های حاصل از بررسی فرضیه اصلی چهارم
آماره ها
متغیرها
ضریب همبستگی
ضریب تعیین
ضریب تعیین تعدیل شده
دوربین واتسون
آماره F
سطح خطا
سطح معنی داری
نتیجه آزمون
ارتباط سرمایه فکری با رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود
075/0
006/0
001/0
866/1
236/1
3914/1
268/0
همانطور که در نگاره (5-4) مشاهده می شود، تعدیل شده مربوط به ارتباط سرمایه فکری و رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود 001/0 می باشد، قابل توجه است که 006/0 از تغییرات رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود توسط سرمایه فکری قابل تفسیر است. مقدار آماره دوربین واتسون برابر 866/1 است که نشان می دهد خطاهای مدل استقلال دارند. خطی بودن مدل رگرسیون نیز با توجه به سطح معنی داری (sig)= بزرگتر از 5% و هم با توجه به مقدار آماره های F و T که در ناحیه قبول فرضیه قرار گرفته، رد شده است و بدین ترتیب معنی داری رابطه بین سرمایه فکری و رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود، رد می شود.
8-نتیجه گیری
در این تحقیق ابتدا، اجزای سرمایه فکری و مدلهای سنجش سرمایه فکری شرکتها بررسی، سپس مدلی مناسب برای سنجش سرمایه فکری، جهت مشاهده ارزش واقعی سازمانها، و ورود این سرمایه در ترازنامه مالی معرفی شده است. پس از محاسبه ارزش سرمایه فکری شرکتهای مورد مطالعه با استفاده از مدل پالیک در یک دوره 5 ساله رابطه میان سرمایه فکری و شاخص های کیفیت سود بررسی گردید.
نتایج به دست آمده نشان داد که میان سرمایه فکری و شاخص های کیفیت سود(پایداری سود و قابلیت پیش بینی سود) رابطه ی معنادار وجود دارد که با توجه به این نتایج می توان نظر سرمایه گذاران و مدیران مالی را به توجه بیشتر منابع درون سازمانی و توانمندیهای سازمان در روابط با مشتریان و سطوح برخورداری از دانش و ساختار سازمانی در جهت کسب بازده بیشتر جلب نموده و به سرمایه گذاران و مدیران مالی که به دنبال سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار هستند، این مدل را پیشنهاد کرد.
و دیگر نتایج حاکی از این است که میان سرمایه فکری و دیگر شاخص های کیفیت سود(مربوط بودن سود به ارزش سهام و رابطه جریان نقدی عملیاتی با سود) رابطه معنادار وجود ندارد که با امعان نظر به شرایط آتی صنعت و رشد روزافزون تکنولوژی و تمرکز بر مشتریان و ساختار داخلی شرکتها و نتایج بدست آمده می توان به این نتیجه رسید که دوره زمانی تحقیق که در بین سالهای 1383 تا 1387 در نظر گرفته شده مقارن با دوره ای بوده است که بورس اوراق بهادار تهران با رکود مواجه شده است و از این رو پیشنهاد می شود که این موضوع در دوره زمانی دیگر نیز بررسی شود، زیرا امروزه نقش و اهمیت بازده سرمایه های فکری به کار گرفته شده در قابلیت سودآوری پایدار و مستمر شرکتها بیش از بازده سرمایه های مالی به کار گرفته شده است.
9-پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی
– پیشنهاد می شود از سایر مدل های سنجش سرمایه فکری(ترکیبی مالی و غیرمالی) استفاده گردد.
– پیشنهاد می شود رابطه سرمایه فکری با دیگر شاخص های کیفیت سود از جمله اقلام تعهدی و … مورد آزمون قرار گیرد.
– پیشنهاد می شود که محققین، متغیر اندازه شرکت و صنعت را به عنوان متغیر کنترلی به این تحقیق اضافه نموده و در آن صورت موضوع را مورد بررسی قرار دهند.
– پیشنهاد می شود رابطه سرمایه فکری و عملکرد غیرمالی نظیر رضایت مشتریان، کارکنان، رتبه در صنعت، سهم بازار و … نیز بررسی شود.
– پیشنهاد می شود که محققین، شرکت های موجود در بورس اوراق بهادار تهران را بر اساس شاخص سرمایه فکری رتبه بندی کرده تا سرمایه گذاران در مدل تصمیم گیری خود از معیار فوق استفاده نموده تا به تخصیص بهینه منابع اقدام نمایند.
منابع فارسی:
1. آذر، عادل و منصور مومنی، (1385)، "آمار و کاربرد آن در مدیریت"، جلد دوم، تهران، انتشارات سمت.
2. انواری رستمی، علی اصغر و حسن سراجی، (1384)، سنجش سرمایه فکری و بررسی رابطه میان سرمایه فکری و ارزش بازار سهام شرکت های بورس اوراق بهاردار تهران، فصلنامه بررسی های حسابداری و حسابرسی، سال دوازدهم، شماره 39، ص 62-49.
3. خاکی، غلامرضا، (1388)، "روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی"، انتشارات بازتاب، چاپ پنجم.
4. رهنمای رود پشتی، فریدون و هدی همتی، (1388)، "بررسی ارتباط بین سرمایه فکری با متغیرهای نوین سنجش عملکرد مبتنی بر ارزش آفرینی"، مطالعات مالی، شماره 2، ص 134-111.
5. مجتهد زاده، ویدا، (1381)، "نقش حسابداری مدیریت در انعکاس سرمایه فکری" مجله حسابدار، سال هفدهم، شماره ی 152.
6. همتی، حسن ، محمود معین الدین و مریم مظفری شمسی ، (1389)، "بررسی ارتباط بین سرمایه فکری و ارزش بازار و عملکرد مالی شرکت های غیر مالی"، فصلنامه علمی پژوهشی حسابداری مالی، سال دوم، ص 48-23.
منابع لاتین:
1. Barney, J, B. (1991), "Firm Resources and Sustainable Competitive Advantage", Journal of Management, Vol 17, No.1,PP. 99-120.
2. Baum Joel A.C, Silverman, Brian S. , (2004), "Picking winners or building them?, Alliance, Intellectual, and human capital as selection criteria in venture financing and performance of biotechnology startups", Journal of Business venturing 19, p411-436
3. Bontis, N. , Crossan, M. and Hulland, J. (2002), "Managing an Organizational Leaning System by Aligning stocks and Flows". Journal of management studies, vol. 39, No. 4. June, pp.437-466.
4. Bontis, N., Dragonetty, N.C., Jacobsen, k. and Roos, G. (1999), "The knowledge toolbox: a review of the tools available to measure and mange intangible resources", European Management Journal, Vol. 17, No. 4,PP. 391-402.
5. Brooking, A. (1996), "Intellectual Capital", International Thompson Business Press, London.
6. Brooking, A. (1996), "Intellectual Capital: Core Assets for the Third Millennium & Enterprise", London, Thomson Business Press.
7. Chen, J., Zhu, Z. and Xie. H.Y(2004). "Measuring intellectual Capital: a New Model and Empirical Study", Journal of intellectual capital. Vol5, No 1.pp.195-122.
8. Dechow, Patricia M. , (1994), " Accounting Earning and Cash flows as Measures of Firm Performance: The Role of Accounting Accruals". Journal of Accounting and Economics 18:3-42.
9. Edvinsson, L. and Sullivan P, (1996). "Developing a Model for Managing Intellectual Capital", European Management Journal, Vol. 14, No. 4, pp 356-64.
10. Garcia- Meca, Emma, and Isabel, Martinez, (2007), "the use of intellectual capital information in investment decisions an empirical study using analyst reports", The international Journal of Accounting 42, pp. 57-81.
11. Hong pew Tan, David Plowman and Phil Hancock, (2007), "Intellectual capital and financial returns of companies, The Graduate School of Management", university of western Austalia, Crawley, Australia, The current issue and full text archive of this journal is, journal of intellectual capital, Vol. 8, No. 1, pp 76-95.
12. Joia, L. A. (2000), "Measuring intangible corporate assets linking business strategy with intellectual capital", Journal of intellectual capital, Vol1, N1 pp68-84.
13. Roos, J. Ross, G, Dragonetti, N.C. , Edvinsson, L. (1997), "Intellectual Capital: Navigating in the new business landscape", London: Macmillan press L td.
14. Rudez, Helena Nemec and Mihalic , Tanja, (2007) "Intellectual Capital in the hotel industry: A case study from Slovenia", Hispitality management 26,pp 188-199.
15. Shen Tai, Wei and Chen , Chen -Tung (2008), "a new evaluation model for intellectual capital based on computing with linguistic variable", Contents Lists available at science Direct Expert Systems with Applications, journal homepage: www.elsevier.com/locate/eswa
16. Stewart, T. A. (1997)." Intellectual Capital: the new wealth of Nations" , Doubleday Dell Publishing Group, NewYourk, NY.
17. Sveiby , K. E. ,(1985)."The Invisible Balace Sheet, English Translation of the Book Osynliga Balancsrakingen". Available on line: http://www.sveiby.com
18. Tunc, F., Bozbura, Ahmet, Beskese (2007), "Priritization of organizational capital measurement indicators using fuzzy AHP", international Journal of Approximate Reasoning 44, p 124-147.
19. Young Chu, Ling Lin, po Yu, Hsing Hwa Hsiung, Tzu Yar Liu, (2006) , "Intellectual capital: An empirical study of ITRI": Available online at: www.sciencedirect.com , Technological Forecasting & Social Change 73, 886-902.
1 – استادیار، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک
2 – کارشناس ارشد حسابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، نویسنده مسئول
3 -Intellectual Capital
4 -quality earning
5 -Machlup
6 -Galbraith
7 -Intellectual action
8 -Edvinson & Sullivan
9 -Brooking
10 -Sveiby
11 -Ross, et al
12 -Stewart
13 -Bontis, et al
14 -Barney
15 -Human capital
16 -Structural capital
17 -Customer Capital
18 -Economic value added
19 -Market value added
20 -Shareholder value added
21 -Pulic
22 -Normality test
—————
————————————————————
—————
————————————————————
3