آلودگی محیط زیست



آموزشکده فنی نیشابور

موضوع

آلودگی هوا

استاد راهنما

دکتر مهدی نوروز

دانشجو

جواد ده حبهء

سال تحصیلی 138

آلودگی محیط زیست

دید کلی

آلودگی محیط زیست از منابع گوناگون صورت می گیرد. با پیشرفت تمدن بشری و توسعه فن آوری و ازدیاد روز افزون جمعیت ، در حال حاضر دنیا با مشکلی به نام آلودگی در هوا و زمین روبرو شده است که زندگی ساکنان کره زمین را تهدید می کند. بطوری که در هر کشور حفاظت محیط زیست مورد توجه جدی دولتمردان است. امروزه وضعیت زیست محیطی به گونه ای شده است که مردم یک شهر یا حتی یک کشور از آثار آلودگی در شهر یا کشور دیگر در امان نیستند.

برفی که در نروژ می بارد مواد آلاینده ای به همراه دارد که منشا آن از انگلستان و آلمان است. یا باران اسیدی در کانادا نتیجه مواد آلاینده ای است که منشا آنها از ایالات متحده است. در آتن گاهی مجبور می شوند به علت آلودگی شدید هوا کارخانجات را تعطیل و رفت و آمد اتومبیلها را محدود کنند. شهرهای دیگر دنیا مانند مکزیکوسیتی ، رم و تهران نیز با مشکل آلودگی هوا دست به گریبانند. آلودگی دریاها ، رودخانه ها ، دریاچه ها و اقیانوسها و جنگلهای نیز موضوع بحث جدی می باشند.

آلودگی محیط زیست و لایه ازن

یکی از مسائلی که در سالهای اخیر باعث نگرانی دانشمندان شده ، مسئله تهی شدن لایه ازن و ایجاد حفره در این لایه در قطب جنوب است. لایه اوزون در فاصله 16 تا 48 کیلومتری از سطح زمین قرار گرفته و کره زمین را در برابر تابش فرابنفش نور خورشید محافظت می کند.

هر گاه از مقدار لایه ازن ، 10 درصد کم شود، مقدار تابشی که به سطح زمین می رسد تا 20 درصدافزایش می یابد. تابش فرابنفش موجب بروز سرطان پوست درانسان می شود و به گیاهان صدمه می زند.

مولکولهای کلروفلوئورکربنها (CFCها) در از بین بردن لایه ازن موثرند. از این ترکیبات بطور گسترده در دستگاههای سردکننده ودرافشانه ها(اسپری ها) استفاده می شود.

این مولکولهابه علت پایداری آنها به استراتوسفر راه می یابندودر آنجا بر اثر تابش خورشید پیوند C-Cl شکسته می شود.اتم کلر حاصل به مولکول ازن حمله می کندو مولکول CLO را می دهد. این مولکول بنوبه خود بااکسیژن ترکیب شده ، مولکول O2 و اتم Cl آزاد می شودکه مجددا در چرخه تخریب اوزون شرکت می کند. از این روست، درعهدنامه سال 1978 مونترال قرار این شده که از مصرف کلروفلوئوروکربنها به تدریج کاسته شود.

مواد دیگری به عنوان جانشین برای آنها یافت شود و یافتن چنین ترکیباتی بطور مسلم کار شیمیدانان است.

آلودگی هوا و مه دود فتوشیمیایی

بسیاری از مناطق شهری با پدیده آلودگی هواروبه رو هستند که در جریان آن ، سطوح نسبتا بالایی ازازن در سطح زمین که جزءنامطلوبی از هوادرارتفاعات کم است، در نتجه واکنش نور القایی آلاینده ها تولید می شود. این پدیده را مه دود نورشیمیایی می نامند و گاهی از
آن به عنوان "لایه ازن درمکانی نادرست" از نظر تشابه آن با مسئله تهی شدن ازن استراسفر یاد می کنند. فرآیند تشکیل مه دود در واقع شامل صدها واکنش مختلف است که دهها ماده شیمیایی رادربرمی گیرد و به طور همزمان رخ می دهند. در واقع ، هوای شهرها را به "واکنشگاه های شیمیایی عظیم" تشبیه کرده اند.

پدیده مه دود شیمیایی ، نخستین بار در دهه 1940در لوس آنجلس مشاهده شد و ازآن زمان ، عموما به این شهر بستگی داده شده است.امادردهه های اخیر باکنترل آلودگی هوا مسئله مه دود در شهر لوس آنجلس به طور نسبی تخفیف پیدا کرده است. از نظر کمی ، اکثر کشورها و همچنین سازمان جهانی بهداشت (WHO) ، حدی را برای حداکثر غلظت مجاز اوزون در هوا در نظر گرفته اند که در حدود 100ppb (میانگین غلظتهادرطول زمان یک ساعت) است.اوزون درهوای پاکیزه تنهابه چند در صداین مقدار می رسد . واکنش دهنده های اصلی اولیه در یک پدیده مه دود نور شیمیایی ، اسید نیتریک ، NO و هیدروکربنهای سوخته نشده هستند که از موتورهای احتراقی درون سوز به عنوان آلاینده در هوا منتشرمی شوند. جزء مهم دیگر در تشکیل مه دود ، نور خورشید است.

باران اسیدی

یکی از جدی ترین مشکلات زیست محیطی که امروزه بسیاری از مناطق دنیا با آن روبه رو هستند ، باران اسیدی است. این واژه انواع پدیده ها،از جمله مه اسیدی وبرف اسیدی که تمام آنهابانزول مقدار قابل ملاحظه اسید از آسمان مطابقت دارد را می پوشاند.باران اسیدی دارای انواع نتایج زیان بار بوم شناختی است وجوداسیددر هوا نیز احتمالا بر روی سلامتی انسان اثردارد.پدیده باران اسیدی درسالهای آخر دهه 1800 در بریتانیا کشف شد،اما پس از آن تا دهه 1960 به دست فراموشی سپرده شد.

باران اسیدی به نزولات جوی که قدرت اسیدی آن بطور قابل توجهی بیش ازباران طبیعی(یعنی آلوده نشده)،که خود به علت حل شدن دی اکسیدکربن هوادرآن وتشکیل اسید کربونیک بطور ملایم اسیدی است، باشد، اطلاق می شود.

(CO2 (g) + H2O (aq) ↔ H2CO3(aq

از تفکیک جزئی H2CO3 پروتون آزاد می شود و PH سیستم را کم می کند.از این رو PH باران طبیعی که آلوده نشده، از این منبع بخصوص حدود 5.6 است. تنها بارانی که قدرت اسیدی آن به مقدارقابل ملاحظه ای بیشتر ازاین باشد، یعنی PH آن کمتر از 5 باشد،باران اسیدی تلقی می شود.دو اسید عمده درباران اسیدی،HNO3وH2SO4است. بطور کلی،محل نزول باران اسیدی در مسیرباددورتر از منبع آلاینده های نوع اول ، یعنی SO2 و نیتروژن اکسیدها است. باران اسیدی به هنگام حمل توده هوایی که آلاینده های نوع اول را دربردارند،بوجود می آیند. ازاین رو باران اسیدی یک مشکل آلودگی است که به علت حمل دور برد آلاینده های هوا ، حدود و مرزجغرافیایی نمی شناسد.

مواد شیمیایی آلی سمی

واژه مواد شیمیایی سنتزی از طرف رسانه های گروهی برای توصیف اجسامی بکار می رود که عمومادر طبیعت یافت نمی شوند. ولی توسط شیمیدانان از اجسام ساده تر سنتز شده اند. اکثریت مواد شیمیایی سنتزی که مصرف تجارتی دارند، ترکیبات آلی هستند و برای بیشتر آنها از نفت به عنوان منبع اولیه کربن در این ترکیبها استفاده شده است. کربن با کلر ترکیبهای زیادی را تشکیل می دهد که به علت سمی بودن آنها برای بعضی گیاهان و حشرات ، بسیاری از این قبیل ترکیبها کاربرد گسترده ای به عنوان آفت کش یافته اند. ترکیبات آلی کلردار دیگر بطور گسترده ای در صنایع پلاستیک و الکترونیک بکار برده شده اند.

شکستن پیوند کربن به کلر بطور مشخص دشوار است و حضور کلر همچنین واکنش پذیری سایر پیوندها را در مولکولهای آلی کم می کند. همین خاصیت به این معنی است که باوارد شدن ترکیبهای آلی کلردار به محیط زیست ، تخریب آنها به کندی صورت می گیرد و بیشتر تمایل به جمع شدن دارند و به این علت به معضل بزرگ محیط زیست محیطی تبدیل شده اند. اجسام آلی سمی که بطور عمده مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از: انواع آفت کشها ، حشره کشهای سنتی ، حشره کشهای آلی کلردار ، ددت ، توکسافنها ، کاربامات،حشره کشهای آلی فسفات دار،علف کشها و … .

آلودگی آبها

آب ، تصفیه آن و جلوگیری از آلودگی و به هدر رفتن آن از مسائل بسیار مهم زمان ما به حساب می آید. آلودگی آبها ، معضل بزرگ زیست محیطی محسوب می شود که به علت پیشرفت صنایع و تکنولوژی ، هر روزه با پیشرفت روز افزون آن مواجهیم. فلزهای سنگین وشیمی خاک بسیاری ازفلزهای سنگین برای انسان سمی هستند و چهار فلز جیوه (Hg) ، سرب (pb) ، کادمیم(Cd)وآرسنیک (As) فلزهایی هستند که بعلت کاربرد گسترده ، سمیت و توزیع وسیع آنها بیشترین خطر را از نظر زیست محیطی دارند.البته هیچ یک ازاین عنصرها هنوز به آن اندازه در محیط زیست پخش نشده که یک خطر گسترده بشمارآید. به هر حال ، هر یک از آنها در بعضی از محلات در سالهای اخیر در سطوحی سمی یافت می شود. این فلزها بطور عمده از مکانی به مکان دیگر از طریق هوا منتقل می شوند و این انتقال معمولا به صورت گونه هایی که روی ماده ذره مانند معلق ، جذب سطحی شده یا در آن جذب شده است، صورت می گیرد.

تولید انرژی و آثار محیطی آن

بسیاری از مسائل زیست محیطی ، نتیجه غیر مستقیم تولید و مصرف انرژی ، بویژه زغال سنگ و بنزین است.
ذخایر زغال سنگ در دنیا از مجموع نفت ، گاز طبیعی و اورانیوم خیلی بیشتر است. از اینرو مصرف زغال سنگ برای تولید انرژی صنعتی نه تنها ادامه خواهد یافت، بلکه احتمالا به مقدار زیادی بویژه در کشورهای در حال توسعه مانند چین و هندوستان که ذخایر زیادی از این ماده دارند، افزایش می یابد. از سوزاندن زغال سنگ مقدار زیادی SO2 و CO2 که آلاینده هستند تولید می شود. بحث انرژی هسته ای و سایر منابع انرژی نیز جای خود دارد.

آلاینده های هوا

نخستین گام برای دستیابی به اهداف توسعه صنعتی سالم و پایدار، شناسایی پیامدهای گوناگون فعالیت های صنعتی است که یکی از آنها آلودگی هوا می باشد. هرچند اشکال مختلف آلودگی محیط زیست وابسته و قابل تبدیل به یکدیگرند، ولی آنچه اهمیت آلودگی هوارابیشتر می سازد، نقش هوا به عنوان حیاتی ترین ماده برای ادامه زندگی انسان، آثار گوناگون و غالباً جبران ناپذیر آلاینده ها بر سلامتی انسان و محدود بودن توانایی بشربرای کاهش و کنترل آلودگی های هوا است.

در حال حاضر، در بسیاری از کشورهای در حال رشد صنعتی،صنایع پس از وسائط نقلیه،مهمترین منابع آلودگی هوا می باشند؛ هر چند در مناطق غیرشهری صنعتی و شهرک های صنعتی، صنایع از این نظر، در جایگاه نخست قرار دارند. مسئله ای که مشکل آلودگی هوا ناشی از منابع صنعتی را تشدید می کند، آن است که بسیاری از آلاینده های تولید شده از فرایندها و عملیات صنعتی، غالباً تجزیه ناپذیرند و معمولاً به میزان زیاد و غیرقابل کنترل در هوا انتشار می یابند. بعلاوه، ماهیت فعالیت های تولیدی و غیر تولیدی موجود در صنعت، موجب گوناگونی منابع و انواع آلاینده های صنعتی می شود. طبعاً هرچه فرایندها و عملیات صنعتی بیشتر باشند، فراوانی و گوناگونی پسماندها و آلاینده های مستقیم و غیرمستقیم هوا نیز زیادتر و نیاز به شیوه های ویژه جهت شناسایی، نمونه برداری، اندازه گیری، تجزیه و تحلیل آثار و نهایتاً روشهای کنترل و کاهش آنها بیشتر خواهد بود.

برایند نگرانی ها به این شکل نمودار گشت که گروهی از متخصصان و اندیشمندان در قالب سازمان ها آژانس ها، موسسه ها و… گرد هم بیایند و اقدام به تدوین قوانینی نمایند که بیانگر انواع و مقادیر مجاز با ویژگی ها و زمان ماند مناسب بگونه ای باشد که برای زندگی انسان، گیاه یا حیوانات مضرنباشد. پشتوانه اجرایی این قوانین در واقع سطح آگاهی های مردم و میزان حساسیت آنان است و در حقیقت همین عوامل است که موجب تقدم و تاخر شکل گیری این نهادها و تدوین قوانین مربوطه در نقاط مختلف دنیا شده است. با ورود به دهه 1970 میلادی مسایل زیست محیطی و فاجعه عظیم در حال وقوع در کانون توجهات قرار گرفت. در این سال ها بود که عدم توانایی خودپالایی محیط هر چه بیشتر نمایان گشت و لزوم انجام اقدامات اساسی رخ نمود.

آلودگی هوا
هر جامعه ای که نسبت به ابعاد این مساله آگاهی می گشت با توجه به مسولیتی که در مورد نسل بعد از خود حس می کرد دست به اقداماتی در حیطه جغرافیایی خویش می زد. بتدریج با شکل گیری نهاد های متولی این امر تعاریف مختلفی از "" آلودگی هوا"" توسط مراجع مختلف ارایه گشت.

هر یک از مراجع مذکور با توجه به تعاریف خود اقدامات بازدارنده، پیشگیرانه و تنبیهی و تشویقی را به مورد اجرا گذاشتند. شیوه های استاندارد ارزیابی در سطوح مختلف پیشنهاد گشت و بصورت عملی مورد استفاده قرار گرفته. علیرغم اینکه عمده گسترش فن آوری در کشورهای پیشرفته صورت گرفته است و به همین دلیل نیز قسمت اصلی خط آلاینده ها ( در بخش هوا ) باید متوجه این جوامع باشد اما در عمل، این کشورها با انتقال محل صنایع به کشورهای در حال توسعه و وضع قوانین شدید در عمل مساله آلودگی هوای خود را در سطح کیفیت هوای داخلی بالا بردند. اما در حال حاضر اجماعی بر سر این موضوع که آلودگی هوا مساله ای جهانی است در حال شکل گیری است. کشورهای پیشرفته باید بپذیرند که با تحقق تئوری دهکده جهانی با توجه به این نکته که سهم اعظم فن آوری را در اختیار دارند باید متکلف قسمت عمده هزینه های مقابله با آلودگی نیز باشند؛ و این بدان معناست که باید زمینه های انتقال فن آوری پیشرفته در زمینه ارزیابی و مقابله با آلودگی ها هر چه بیشتر فراهم گردد تا با ایجاد زبان مشترک میان متخصصان کشورهای در حال توسعه و پیشرفته گام های عملی و موثر در رسیدن به هوای پاک برای همه برداشته شود.

یکی از مهمترین و جدیدترین این فن آوری ها استفاده از ابزار GIS است که در طی دهه های اخیر به دلیل کاربردهای بی نظیر و امکان تلفیق با سایر امکانات جدید نظیر GPS و مدل سازی غیره نقش ارزنده ای در جهانی سازی مقابله با آلودگی ها ( از جمله آلودگی هوا ) به عهده دارد.

همانگونه که اشاره شد توجه به آلودگی هوا محدود به قرن حاضر نیست بلکه در سال 1272 میلادی ادوارد یکم پادشاه انگلیس با وضع قانون منع استفاده از زغال سنگ های نامرغوب، در سال 1377 ریچارد سوم و در سال های (22- 1413) هانری پنجم گام هایی در جهت تنظیم مقرراتی به منظور بهبود کیفیت هوا برداشتند. اولین مقاله در مورد آلودگی هوا، در سال 1661 میلادی با قلم " جان اولین " یکی از بنیان گزاران " انجمن سلطنتی انگلیس "* که در حال حاضر انجمنی شناخته شده و دارای انتشارات متعدد است به رشته تحریر در آمد و در این مقاله پیشنهادهایی در زمینه چگونگی مبارزه علیه آلودگی هوا عنوان گردید.

عناصر تشکیل دهنده هوا

همانگونه که عدم وجود عناصر اصلی متشکله هوا با اطلاق لفظ " هوا " به ترکیب حاصله منافات دارد، وجود عناصر نامطلوب نیز باعث زیانبار شدن آن می شود. برای بررسی چگونگی کیفیت هوا لازم است تا در ابتدا ترکیبات هوا مشخص گردند و سپس به ارزیابی اثرات عناصر مختلف با مقادیر متفاوت پرداخته شود.

هوای پاک یا نرمال در حالت خشک مطابق جدول (1-1) متشکل از اجزای مختلف با مقادیر متفاوت است. البته باید توجه داشت که این نوع هوا بر روی اقیانوس های دور از خشکی و یا در نواحی دور از مراکز جمعیتی وجود دارد. در جدول مورد اشاره میزان هر عنصر بر حسب درصد حجمی و همچنین غلظت( PPM ) مشخص شده است.

تعریف آلودگی هوا

با توجه به ترکیبات هوای نرمال تعاریف نسبتاً مشابهی از آلودگی هوا از سوی مراجع مختلف صورت گرفته است که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
" آلودگی هوا" عبارتست از وجود ترکیبات گازی، مایع، جامد و یا مخلوطی از آنها در هوا، که بسته به منشاء تولید، ماهیت، غلظت و مدت زمان حضور در اتمسفر، بتوانند بطور مستقیم یا غیرمستقیم، سلامتی و بهداشت انسان را به خطر انداخته، به جانوران و گیاهان آسیب رسانده، اجسام، ساختمانها و دارائیها را تخریب کرده و بطور کلی رفاه و آسایش عمومی و تعادل طبیعی محیط زیست و اتمسفر را مختل سازند. بسیاری از آثار آلودگی هوا، تدریجی، ناشناخته و جبران ناپذیرند.
قانون اساسی جمهوری اسلامی : منظور از آلودگی هوا عبارتست از وجود و پخش یک یا چندآلوده کننده اعم از جامد، مایع، گاز، تشعشع پرتو زا در هوای آزاد به مقدار و مدتی که کیفیت آن را بطوری برای انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار و ابنیه زیان آور باشد تغییر دهد.

انجمن مشترک مهندسین آلودگی هوا و کنترل آن : آلودگی هوا یعنی وجود یک یا چند آلوده کننده مانند گرد و غبار، فیم ها، گازها، میست، بو، دود بخارات در هوای آزاد با کمیت ها، ویژگیها و زمان ماندی که برای زندگی انسان، گیاه یا زندگی حیوانات خطرناک و برای اموال مضر باشند و یا بطور غیرقابل قبولی مخل استفاده راحت از اموال و زندگی گردد.

چکیده

با شکل گیری شبکه های رایانه ای و افزایش حجم انتشارات، پدیدهء به اصطلاح "انقلاب اطلاعات" به وقوع پیوست. از آنجا که کنترل انتشارات کا ر بسیار سختی است افراد بعضاً با انتشار کار بسیار سختی است افراد بعضاً با انتشار اطلاعات غلط یا گمراه کننده موجب آلوده شدن اطلاعات می شوند؛ آلودگی اطلاعات نیز موجب آلوده شدن جریان کار تصمیم گیری، مواد و محیط زیست می شود.

آلودگی اطلاعات(1) به معنای اخص کلمه یعنی آلودن اطلاعات درست به نادرست؛ به تعبیر دیگر از بین بردن ارزش, کیفیت، صحت و محتوای اطلاعات بر اثر دخالت اطلاعات نادرست. را آلودگی اطلاعات گویند. البته ممکن است تعابیر خاصی از آلودگی اطلاعات شود که برخاسته از نگرش افراد نسبت به این مسئله باشد. به عنوان مثال از دیدگاه نمایه ساز و کاربر "ریزش کاذب اطلاعات و بازیافت ناخواسته", از دیدگاه متخصص اطلاع رسانی "بار اضافی اطلاعاتی، اطلاعات نامربوط و فاقد بار اطلاعاتی"، از دیدگاه متخصص ارتباطات "اختلال یا پارازیت" ممکن است به آلودگی اطلاعات تعبیر شود.

تاثیر انفجار اطلاعات بر آلودگی اطلاعات

دو مقوله انفجار اطلاعات و آلودگی اطلاعات را به سختی می توان از هم تفکیک کرد. در واقع هرچه تولید اطلاعات زیادتر شود آلودگی اطلاعات نیز بیش تر خواهد شد؛ شکل گیری شبکه های رایانه ای نظیر اینترنت، بیت نت و مانند آن و پیشرفت نشر الکترونیکی بیش از پیش انفجار اطلاعات و آلودگی اطلاعات شده اند.

اطلاعاتی که از مجاری و منابع مختلف گردآوری می شوند ممکن است ضد و نقیض یا غیرقابل مقایسه باشند. نوشته های بسیاری وجود دارد که در آن ها داده های نادرست منتشر شده. همان طور که "کی فر" اظهار می کند غالباً جزئیات مهم حذف می شوند و خواننده نمی تواند صحت و سقم داده ها را تشخیص دهد. "گادسمیت" و "برانس کمب" عقیده دارند که خیلی از نوشته ها ارزش بازیابی یا بررسی را ندارند. "جردن باروخ" اظهار نموده که ما به جای انفجار اطلاعات با مسئلهء آلودگی اطلاعات مواجه هستیم (ویسمان، 1373، ص19).
انفجار اطلاعات موجب مسائل بسیار حادی شده و به طور کلی بر شیوه های جاری کنترل اطلاعات تاثیر گذاشته است. نظام های اطلاعاتی مانعیت لازم را ندارند و نمی توانند مانع بازیابی مدارک ناخواسته و ریزش کاذب اطلاعات شوند. این نکته در مورد اینترنت بسیار صادق است، زیرا مدارک دقیقاً تحلیل موضوعی و محتوایی نمی شوند و بنابراین ریزش کاذب اطلاعات و مدارک ناخواسته پیش می آید. امروزه با مقادیر بسیار زیاد اطلاعات بی ارزش، نادرست، ناقص و حتی تحریف شده روبرو هستیم و جهان انباشته از اطلاعات بی فایده و نادرست است.

موارد زیادی از نشر اطلاعات گمراه کننده(2) و اطلاعات غلط(3) روی اینترنت اتفاق می افتد و دانشجویان، هیئت علمی و دیگران، ندانسته به عنوان منبع به آن ها استناد می کنند. یافته ها نشان می دهد که استفاده از امضاهای رقومی(4) و سایر روش های معتبر و موثق مورد نیاز است (هرنون، 1995، ص 139).

در حالی که هر یک از شبکه هایی که اینترنت را می سازند، به احتمال قوی دارای سرپرستان اجرایی هستند، اما چنین شخصی برای نظارت بر کل اینترنت وجود ندارد. بنابراین افراد از طریق نشر الکترونیکی به انتشار اطلاعات می پردازند و بعضاً با انتشار اطلاعات نادرست و ارائه تصاویر و اطلاعات غلط از جهان و موضوعات مختلف که با واقعیت های بیرونی مطابقت ندارند، موجب آلودگی اطلاعات می شوند.

از یک طرف حجم اطلاعات به سرعت افزایش می یابد و از طرف دیگر میزان رشد مصرف اطلاعات در سطح متوسط و پایین است؛ به این حجم اضافی اطلاعات، بار اضافی اطلاعاتی(5) می گویند. از نظر زمان و نیرو، محدودیت هایی وجود دارند که مانع مردم در مصرف اطلاعات می شوند. و از آنجا که بین تولید اطلاعات و مصرف آن توازن و تعادلی وجود ندارد، گرفتار نوعی بار اضافی اطلاعاتی می شویم. البته ممکن است این اطلاعات، دارای بار اطلاعاتی باشند، اما چون زمان محدود است، فرد نمی تواند آن را جذب و مصرف کند.

وجود اطلاعات غلط و تکراری سبب افزایش بار اضافی اطلاعاتی می شود، محققین و دانشمندان را دچار نوعی سرخوردگی می کند و مانع دسترسی به اطلاعات مفید و سودمند می شود. افزایش حجم انتشارات و بار اضافی اطلاعاتی بیش از پیش، کتابخانه ها را نیز با مشکل کمبود فضا و امکانات مواجه کرده است. با افزایش حجم اطلاعات، دستیابی به اطلاعات نیز پیچیده و گاه ناممکن می شود.

بنابر قانون "مورز"(6) : "هرگاه مشکلات و دردسرهای کسب اطلاعات برای استفاده کننده، بیش تر از مشکلاتی باشد که از به دست نیاوردن آن ناشی می شود، ترجیح می دهد که به جستجوی اطلاعات نرود (ویسمان، 1373، ص18).

انفجار اطلاعات ناشی از آلودگی اطلاعات و اطلاعات تکراری است. به عنوان مثال شخصی در یک همایش بین المللی مثل ایفلا مقاله ای ارائه می کند که در مجموعه مقالات آن منتشر می شود. همین شخص آن مقاله را در یک همایش داخلی ارائه و باز منتشر می کند؛ همان مقاله را در یک مجلهء تخصصی هم به چاپ می رساند و دست آخر ممکن است آن را در کتاب مجموعه مقالات خود نیز بیاورد. این نمونه ای از اطلاعات تکراری است که حتی اگر مفید باشد، نیازی به چند بار انتشار ندارد. از این دست اطلاعات تکراری زیاد داریم که سرجمع آن رقم قابل توجهی از دریای انتشارات خواهد شد.

برای آلودن اطلاعات راه های مختلف تحریف، تکذیب، ترکیب، وارونه (معکوس) و حذف انجام می شود.
1- روش حذف(7) (سانسور): این روش در ساختار سیاسی جامعه بیش تر رایج است و پیام های سیاسی بیش از پیام های دیگر، به شکل آگاهانه انتخاب یا حذف می شوند که واقعیت هایی را حذف یا تحریف می کنند (تافلر، 1374، ص 421).
ما این نوع آلودگی اطلاعات را مخصوصاً در سازمان های سیاسی، از جمله در وزارت کشور و وزارت امور خارجهء برخی کشورها می بینیم.
2- روش معکوس(8) (وارونه کردن): در این روش اطلاعات را وارونه و معکوس می کنند (تافلر، 1374، ص421). الاعات کذب همان وارونه کردن اطلاعات درست است. برای نمونه می توان به حکایت آشنا اشاره کرد؛ با تغییر جمله "بخشش لازم نیست اعدامش کنید." به این شکل "بخشش، لازم نیست اعدامش کنید." و یا با تغییر جمله "زید عمرو را زد." به عمرو زید را زد." می توان اطلاعات را معکوس یا وارونه کرد.
3- روش زمان بندی(9): در این روش معمول ترین رهیافت، به تاخیر انداختن ارسال پیام است تا حدی که دیگر دریافت کنندهء پیام نتواند کاری بکند. مثلاً حجم عظیمی از اسناد بودجه، زمانی به دست قانونگذاران می رسد که تنها چند روز برای تصویب آن ها فرصت دارند و این آنچنان کوتاه است که نمی توانند این اطلاعات را هوشیارانه تجزیه و تحلیل کنند. در نتیجه این اطلاعات هیچ کاربردی نخواهند داشت (تافلر، 1374، ص421).
4- روش ترکیب(10) : در این روش، اطلاعات نادرست همراه با اطلاعات درست پخش می شود، به طوری که دریافت کنندگان پیام نتوانند آن ها را از یکدیگر تشخیص دهند (تافلر، 1374، ص422). منظور ارائه اطلاعاتی است که ضد و نقیض هستند، خواه در یک متن واحد باشد یا این که به طور همزمان از چند رسانه خبری و مطبوعات پخش شوند و تشخیص صحّت آن برای دریافت کنندگان دشوار است. این ها مهم ترین روش های آلوده کردن اطلاعات بودند و البته روش های دیگری نیز برای این کار وجود دارد. عوامل آلودگی اطلاعات در نمودار 1 نشان داده شده اند.

نمودار 1. عناصر و عوامل آلودگی اطلاعات

وجه تمایز ترکیب، تحریف و دروغ (وارونه سازی) با همدیگر این است که در دروغ (وارونه سازی)، اطلاعات اشعه یافته کاملاً نادرست است، در تحریف قسمت هایی را که نمی خواهند اشاعه یابد حذف می کنند و اطلاعات را آن طور که دوست دارند عرضه می کنند؛ اما در ترکیب، اطلاعات درست و نادرست تقریباً به طور همزمان یا در یک متن واحد ارائه می شوند. گاهی خطا و اشتباه غیرعمدی مثل تایپ نیز باعث آلودگی اطلاعات می شود.

بنابراین مسئلهء آلودگی را نباید یک چیز صرفاً اتفاقی در عملکرد و کارهای جامعه دانست، بلکه یک امر کاملاً اساسی در تمام فرآیندها و قسمتی از کلّ بی نظمی در فرآیندهای اطلاعاتی جامعه است.

آلودگی اطلاعات خطر فرهنگی، اجتماعی، روانی و فیزیکی دراز مدتی دارد. اطلاعات آلوده، کنترل نشده و سازمان نیافته، دشمن دانشمندان و متخصصین اطلاعات است. فن آوری اطلاعات می تواند موجب نظم بخشیدن به آشفتگی اطلاعات و مانع آلودگی آن شود. برای دستیابی به اطلاعات، تجزیه و تحلیل، نمایه سازی و سازماندهی اطلاعات لازم است (لابس، 1995، ص2).

اطلاعات غلط پیوسته(11) ، مغرضانه و تعصب آلوده(12) ، قدیمی، ناقص(13) ، آمیخته به شوخی و مسخره، متضاد، داده های ترجمه شده غلط، تجدیدنظر غیرقانونی(14) ، و اشتباه های بنیادی موجب آلودگی اطلاعات می شوند. برای جلوگیری از آلودگی اطلاعات و کاهش این آلودگی پیشنهاد می شود که جستجوگران نظام های پیوسته حتماً شکاک باشند، از صحت دانش پیشین مطمئن شوند، میان واقعیت و نظر تمیز قائل شوند، بحث ها را ارزیابی کنند، اطلاعات مربوطه را با منابع مختلف بسنجند، اعتبار منبع را ارزیابی کنند، فرضیه ها را شناسایی و آزمایش کنند (فیتز جرالد، 1997).

تاثیر آلودگی اطلاعات بر آلودگی مواد و محیط زیست

آلودگی اطلاعات گاه خود موجب آلودگی های دیگر می شود. برای روشن شدن موضوع ابتدا به ذکر مثالی می پردازیم. تصور کنید یک پالایشگاه نفتی پیشرفته مقادیر زیادی نفت خام در اختیار دارد و به منظور استفادهء بهینه از این نفت خام و برای تصفیه و تبدیل آن به مواد نفتی دیگر نیازمند اطلاعات صحیح و دقیق است تا بتوان آنرا به خوبی تجزیه کند. جریان تجزیه را تا جایی ادامه می دهد که ممکن است مواد بی مصرفی یا مقداری آب آلوده باقی بماند. البته آن هم قابل تصفیه است و می توان آن را به صورت آب آلوده باقی مانده. البته آن هم قابل تصفیه است و می توان آن را به صورت آب آشامیدنی درآورد، ولی ساخت و سازماندهی مواد دارای بی نظمی پایین، براساس قانون دوّم ترمودینامیک خیلی بعید است و کارخانه ای که فرآورده های زائد و بی مصرفی تولید نکند نادر است. بنابراین با توجه به قانون دوم ترمودینامیک می توان گفت که اطلاعات خام نمی تواند با بازده صددرصد به اطلاعات تبلور یافته تبدیل شود، اما اگر همین شرکت اطلاعات دقیق و درست نداشته باشد و به تعبیر دیگر دارای اطلاعات غلط و آلوده باشد، شاید تنها چند قلم مواد نفتی از نفت خام بگیرد که آن هم ممکن است خالص نباشد. در نتیجه بقیه مواد تجزیه نشده را به صورت فاضلاب و پساب های صنعتی به رودخانه ها می ریزد که موجب آلوده شدن مواد و محیط زیست می شوند. این یک قاعده است، زیرا وقتی که جریان اطلاعات آلوده می شود رودخانه نیز آلوده می شوند،
آلودگی نمی تواند کاملاً علاج شود ولی می توان به نظام های صنعتی و تولیدی مثل کارخانه ها اطلاعات درست و دقیق داد تا این که آلودگی را به میزان نسبتاً خوبی کاهش دهند. بنابراین به نظر نمی رسد بدون مواد خام مناسب و اطلاعات دقیق و درست چنین فرآیندی انجام پذیر باشد (بولدینگ، 1996ن ص2).

هرقدر طرفداران محیط زیست شرکت ها را بیش تر وادار به پرداخت هزینه های مربوط به آلودگی کنند، گرایش این شرکت ها به فعالیت هایی که آلودگی کم تری ایجاد می کند بیش تر می شود و بیش تر راغب می شوند که به منظور کاهش آلودگی از اطلاعات صحیح و دقیق و فن آوری های جدید برای ساخت منابع، تولیدات و کالاهای خود استفاده کنند.

اطلاعات اساس استفاده از مواد و انرژی است. تمدن عصر اطلاعات برخلاف تمدن های پیشین باید از منابع انرژی بسیار متنوعی نظیر انرژی خورشید، جزرومد، حرارت مرکزی زمین، هیدروژن، موادآلی و غیره استفاده کند (تافلر، 1362، ص486) و البته زمانی می تواند از این منابع استفاده کنده که اطلاعات لازم را داشته باشد و تحقیقات بنیادین انجام دهد و دانش لازم را کسب کند. زیرا اساسی ترین مادّهء خام تمدن، اطلاعات است.

نظام اصلی انتقال و آلودگی اطلاعات در نمودار شمارهء 2 نشان داده شده. این نمودار طرح بسیار ساده ای است از آنچه که در عمل رخ می دهد. با توجه به پیچیدگی های عصر ما بندرت اتفاق می افتد که محققی چنین مستقیم با محقق دیگر به طور متقابل و بلاواسطه، آن چنان که در نمودار 2 نشان داده شده، ارتباط برقرار کند و نظام اطلاعاتی پیچده تر از آن است که در نمایش ساده نمودار شمارهء 2 مشاهده می شود.

نمودار شماره 2. عناصر نظام انتقال و آلودگی اطلاعات

این مدل انتقال و آلودگی اطلاعات شامل عناصر زیر است:
1- منبع اطلاعات (15) : عبارت است از تفکرات، عقاید، اطلاعات و حقایقی که شخص قصد دارد به شخص یا اشخاص دیگری منتقل کند. منبع اطلاعاتی، اطلاعات خام یا پیام را تولید می کند و گاهی این اطلاعات درهنگام تولید توسط موءلف عمداً یا سهواً آلوده می شود؛ به عنوان مثال ممکن است در بیان مطالب اشتباه لفظی یا حتی تایپی پیش آید.
2- کانال(16) : مهم ترین رکن ارتباط است، زیرا منبع اطلاعات را به مصرف کنندهء اطلاعات وصل می کند.
3- اطلاعات آلوده(17) : در خلال انتقال اطلاعات، پیام ممکن است تکذیب، معکوس (وارونه)، ترکیب، حذف یا تحریف شود. این تاثیر مزاحم بر روی پیام، به طور کلی به پارازیت یا اختلال معروف است.
4- اطلاعات درست(18) : یعنی اطلاعات دقیق، صحیح، ارزشمند، مستند و دارای بار اطلاعاتی.
5- مصرف کننده(19) : اطلاعات پروردهء دریافت شده را برای ساختن مواد و کالاهای مختلف به کار می گیرد، یا این که برای تولید اطلاعات جدید از آن استفاده می کند و خود می تواند منبع اطلاعات باشد؛ نظیر یک شرکت، کارخانه یا یک محقق.
6- خروجی ناقص(20) : اگراطلاعات آلوده باشد و مصرف کننده آن را به کار گیرد در این صورت وی نیز اطلاعات، مواد و کالاهای آلوده تولید می کند.
7- خروجی سالم(21) : اگر اطلاعات درست و دقیق باشد و مصرف کننده از آن استفاده کند، در این صورت وی نیز اطلاعات، مواد و کالاهای درست، خالص و سالم تولید می کند.

تحولات علمی اساساً از پیشرفت واقع شده در فنون و روش های نمونه گیری و آزمایش که برای تصفیه کردن جریان های اطلاعاتی از خطا و اشتباه طراحی شده اند استفاده می کنند. علم نوعی کارخانهء تصفیه فاضلاب نظام اطلاعات است که خطا و اشتباه را به صورت گاز بی خطر اکسیده می کند و جریان اطلاعات خالص را به جامعه برمی گرداند. نهایتاً باید توجه کرد که یافتن راه حل ثابت و اصلی مشکلات آلوده مواد، به پاک کردن اطلاعات بستگی دارد.
بنابراین عیب هایی در نظام اطلاعاتی وجود دارد که موجب آلودگی مواد می شوند (بولدینگ، 1996، ص7).

پس باید قبول کرد که آلودگی اطلاعات جریان کار تصمیم گیری، مواد و محیط زیست را آلوده می کند. در واقع مهم ترین آسیب آلودگی اطلاعات این است که مانع تصمیم گیری درست می شود. زیرا پایه تصمیم گیری اطلاعات دقیق و درست است.

منابع

1- تافلر، آلوین. جابجایی در قدرت: دانایی و ثروت و خشنوت در آستانهء قرن بیست و یکم، ترجمه شهیندخت خوارزیمی. تهران: نشر سیمرغ، 1374.

2- تافلر، آلوین. شوک آینده. ترجمه حشمت الله کامرانی. تهران: حشمت الله کامرانی، 1372.

3- تافلر، آلوین. موج سوم. ترجمهء شهیندخت خوارزمی، تهران: نشرنو، 1362.

4- ویسمان، هرمان. سیستم ها، خدمات و مراکز اطلاع رسانی. ترجمهء جعفر مهراد. شیراز: نشرنوید، 1373.

17